Τετάρτη 11 Ιουλίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Εὐμενίδες (64-93)

ΑΠΟΛΛΩΝ
οὔτοι προδώσω· διὰ τέλους δέ σοι φύλαξ,
65 ἐγγὺς παρεστὼς καὶ πρόσωθ᾽ ἀποστατῶν,
ἐχθροῖσι τοῖς σοῖς οὐ γενήσομαι πέπων.
καὶ νῦν ἁλούσας τάσδε τὰς μάργους ὁρᾷς·
ὕπνῳ πεσοῦσαι δ᾽ αἱ κατάπτυστοι κόραι,
γραῖαι παλαιαὶ παῖδες, αἷς οὐ μείγνυται
70 θεῶν τις οὐδ᾽ ἄνθρωπος οὐδὲ θήρ ποτε—
κακῶν δ᾽ ἕκατι κἀγένοντ᾽, ἐπεὶ κακὸν
σκότον νέμονται Τάρταρόν θ᾽ ὑπὸ χθονός,
μισήματ᾽ ἀνδρῶν καὶ θεῶν Ὀλυμπίων.
ὅμως δὲ φεῦγε μηδὲ μαλθακὸς γένῃ.
75 ἐλῶσι γάρ σε καὶ δι᾽ ἠπείρου μακρᾶς
βιβῶντ᾽ ἀν᾽ ἀεὶ τὴν πλανοστιβῆ χθόνα
ὑπέρ τε πόντον καὶ περιρρύτας πόλεις.
καὶ μὴ πρόκαμνε τόνδε βουκολούμενος
πόνον· μολὼν δὲ Παλλάδος ποτὶ πτόλιν
80 ἵζου παλαιὸν ἄγκαθεν λαβὼν βρέτας.
κἀκεῖ δικαστὰς τῶνδε καὶ θελκτηρίους
μύθους ἔχοντες μηχανὰς εὑρήσομεν,
ὥστ᾽ ἐς τὸ πᾶν σε τῶνδ᾽ ἀπαλλάξαι πόνων.
καὶ γὰρ κτανεῖν σ᾽ ἔπεισα μητρῷον δέμας.

ΟΡΕΣΤΗΣ
85 ἄναξ Ἄπολλον, οἶσθα μὲν τὸ μὴ ἀδικεῖν·
ἐπεὶ δ᾽ ἐπίστᾳ, καὶ τὸ μὴ ἀμελεῖν μάθε.
σθένος δὲ ποιεῖν εὖ φερέγγυον τὸ σόν.

ΑΠ. μέμνησο, μὴ φόβος σε νικάτω φρένας.
σὺ δ᾽, αὐτάδελφον αἷμα καὶ κοινοῦ πατρός,
90 Ἑρμῆ, φύλασσε, κάρτα δ᾽ ὢν ἐπώνυμος
πομπαῖος ἴσθι, τόνδε ποιμαίνων ἐμὸν
ἱκέτην· σέβει τοι Ζεὺς τόδ᾽ ἐκνόμων σέβας
ὁρμώμενον βροτοῖσιν εὐπόμπῳ τύχῃ.

***
ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ
64 Δε θα σε παρατήσω· πάντοτε φρουρός σου
κι αν πλάι σου παραστέκομαι και μακριά αν είμαι,
δε θενα γίνω μαλακός για τους εχθρούς σου.
Πιάστηκαν, βλέπεις, τώρ᾽ αυτές οι λυσσασμένες
σε ύπνο βαρύ παράδοτες, οι πομπιασμένες
οι γριές οι κόρες της Νυχτός, που δεν τις σμίγει
70 κανείς θεός, ούτ᾽ άνθρωπος ούτε θηρίο,
μα έγιναν μόνο για κακό κι έχουν μονιά τους
το σκότος και του Τάρταρου τα καταχθόνια,
απ᾽ τους θεούς κι απ᾽ τους ανθρώπους μισημένες.
Μα όμως να φεύγεις δίχως και στιγμή να χάνεις,
γιατί θενα σε κυνηγήσουν κι αν περνώντας
την πατημένη τη στεριά πίσω σου αφήσεις
και πέρ᾽ από τη θάλασσα και τα νησιά της·
και μη αποκάμεις να περιβοσκίζεις τούτα
τα πάθη κι άμα ερθείς στην πόλη της Παλλάδας,
80 κάθου κι αγκάλιασε τ᾽ αρχαίο τ᾽ άγαλμά της.
Κριτήριο εκεί θενα στηθεί, όπου με λόγια
που τις καρδιές μαλάζουν θενα βρούμε τρόπο
μια και καλή απ᾽ αυτούς τους πόνους να γλιτώσεις,
γιατί σ᾽ έβαλα εγώ τη μάνα σου να σφάξεις.

ΟΡΕΣΤΗΣ
Βασιλιά Απόλλωνα, τί ᾽ναι το δίκαιο ξέρεις,
κι όπως το ξέρεις, κάμε και την έγνοια να ᾽χεις·
κι εγγύηση, πως μπορείς, έχω τη δύναμή σου.

ΑΠΟΛΛΩΝΑΣ
Θύμας το αυτό κι ας μη νικά το νου σου ο φόβος.
Μα εσύ, αδερφέ, μου, ενός πατέρα κοινόν αίμα,
90 φύλαγέ τον, Ερμή· κι όπως και τ᾽ όνομα έχεις,
γίνου απ᾽ αλήθεια κι οδηγός να προβοδίσεις
τον ικέτη μου αυτόν· κι είν᾽ ιερό στο Δία
το δίκιο πὄχει ο προγραμμένος απ᾽ το νόμο
και σε καλό με ασφάλεια τον συνοδεύει.

Γιατί είναι τόσο δύσκολες οι σχέσεις;

Δεν υπάρχει ίσως τίποτα πιο δύσκολο στον κόσμο από το να κάνεις μια υγιή σχέση. Όλοι ερχόμαστε σε μια σχέση θέλοντας να είναι τα πράγματα εύκολα. Θέλουμε τα πράγματα να ρέουν. Τι πάει στραβά στην πορεία; Ένα βασικό θέμα είναι ότι ξεχνάμε το γεγονός, πως κι εμείς είμαστε δύσκολοι άνθρωποι. Όχι μόνο οι άλλοι. Κάνουμε και εμείς τη ζωή τους ανυπόφορη ανά στιγμές, όπως κι εκείνοι τη δική μας.

Σε μια σχέση, δυο άνθρωποι, με τις ιστορίες τους, με τα οδυνηρά βιώματά τους, με τις ανασφάλειές τους και με τις δύσκολες εμπειρίες από προηγούμενες σχέσεις, καλούνται να καταφέρουν να βρεθούν μαζί και να φροντίσουν ο ένας τον άλλον. Να προστατέψουν ο ένας τον άλλον. Καλούνται να περιθάλψουν αλλά και να εμπνεύσουν ο ένας τον άλλον. Σε αυτή την απαιτητική προσπάθειά, όμως, ίσως να μην τους βοηθάει και τόσο η νευροφυσιολογία τους.
 

ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΜΑΣ

Οι εξωτερικές δομές του φλοιού του εγκεφάλου μας, οι οποίες έχουν αναπτυχθεί στα πιο πρόσφατα στάδια της ανθρώπινης εξέλιξης, είναι υπεύθυνες μεταξύ άλλων για την κριτική σκέψη και για την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων. Είναι δομές πολύ χρήσιμες, όμως ταυτόχρονα απαιτούν μεγάλη ποσότητα ενέργειας για να λειτουργήσουν και είναι πολύ αργές. Ας τις ονομάσουμε ο «σκεπτόμενος» εγκέφαλός μας.

Οι πιο βαθιές δομές του εγκεφάλου μας είναι δομές, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την αυτοματοποίηση των λειτουργιών που τελούμε σε καθημερινή βάση. Είναι δομές, οι οποίες δε χρειάζονται πολλή ενέργεια και αντιδρούν πολύ γρήγορα στα εξωτερικά ερεθίσματα. Ας ονομάσουμε αυτές τις δομές ως ο «πρωτόγονος» εγκέφαλός μας.

Όταν μαθαίνουμε μια νέα δεξιότητα, π.χ. να οδηγούμε, ο σκεπτόμενος και ο πρωτόγονος συνεργάζονται ώστε να καταφέρουμε να αλλάξουμε ταχύτητα, να μην πατάμε γκάζι και φρένο ταυτόχρονα. Προσέχουμε τους καθρέπτες, σφίγγουμε το τιμόνι, βάζουμε όπισθεν με ευλάβεια. Όταν μετά από λίγο εξοικειωθούμε με την οδήγηση, αναλαμβάνει ο πρωτόγονος εγκέφαλος και έτσι δε χρειάζεται πλέον να σκεφτόμαστε τι κάνουμε.

Λειτουργούμε αυτόματα. Οδηγούμε χαλαροί. Ταυτόχρονα, στέλνουμε μηνύματα με το κινητό μας (δυστυχώς!), συζητάμε και φλερτάρουμε. Αυτή η αυτοματοποίηση είναι απαραίτητη για την ομαλή λειτουργία του εγκεφάλου μας. Διαφορετικά, αν συνεχώς δίναμε μεγάλη προσοχή στο κάθε πράγμα, θα τον καίγαμε κυριολεκτικά!

ΑΥΤΟΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ

Το ίδιο πράγμα γίνεται και στις σχέσεις. Όταν συναντάμε έναν άνθρωπο, αρχικά θέλουμε να μάθουμε τα πάντα γι' αυτόν. Τον προσέχουμε, του δίνουμε σημασία, τον ακούμε, είναι πολύ σημαντικός για εμάς. Θέλουμε να τον γευτούμε, να τον ακουμπήσουμε, να τον μυρίσουμε. Το νευρικό μας σύστημα τον μαθαίνει και επιθυμούμε να ξοδεύουμε πολλή από την ενέργειά μας γι' αυτόν.

Όταν όμως περάσει λίγος καιρός τότε είναι αναπόφευκτο το να τον αυτοματοποιήσουμε. Όπως κάνουμε με την οδήγηση. Όπως κάνουμε με τα πάντα. Αρχίζουμε και διαβάζουμε τις σκέψεις, τις προθέσεις, τα συναισθήματα του συντρόφου μας μέσα από το φακό της μνήμης μας. Η μνήμη μας, όμως, όπως και οι περισσότερες αισθήσεις μας, είναι πολύ εύκολο να σφάλλει.

Σε εκείνη τη φάση και όταν θα αρχίσουν να υπάρχουν διαφωνίες, ο πρωτόγονος εγκέφαλος αναλαμβάνει δράση και έτσι απαντάμε άμεσα μέσα στον καβγά. Δε σκεφτόμαστε τι λέμε καθώς ο σκεπτόμενος εγκέφαλος μας είναι ανενεργός. Ο πρωτόγονος μας λέει: «Έχω δίκιο, ρε παιδί μου και αυτή η χαζομάρα μοιάζει να υποστηρίζει το επιχείρημά μου. Θα την ξεστομίσω!».

Έτσι, θα πούμε πράγματα που δεν εννοούμε γιατί μας νοιάζει μόνο να έχουμε δίκιο τη στιγμή του καβγά. Θα πούμε ό,τι μας κατέβει και θα το πούμε και με μεγάλη αυτοπεποίθηση. Ο σκεπτόμενος εγκέφαλος (η λογική μας, η κριτική μας ικανότητα) είναι ανενεργός πάνω στην ένταση της στιγμής, ξαναλέω. Δεν ξέρει καν πώς φτάσαμε στο σημείο αυτό…

Όλοι μας το κάνουμε αυτό. Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί εδώ. Όλοι είμαστε το ίδιο. Οι αισθήσεις όλων μας, η μνήμη όλων μας μπορούν να μας διαψεύσουν και το κάνουν και πολύ συχνά.

ΔΟΚΙΜΑΣΤΕ ΤΟ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ

Την επόμενη φορά που θα διαφωνήσετε έντονα με το σύντροφό σας, δοκιμάστε την εξής απλή μέθοδο. Αλλάξτε θέση. Προσπαθήστε να κοιτάζετε ο ένας τον άλλον. Μη ρίχνετε το βλέμμα σας αλλού. Μην γυρίζετε το κεφάλι.

Είμαστε οπτικά ζώα και χρειαζόμαστε τα μάτια μας για να κανονικοποιήσουμε το νευρικό σύστημα του απέναντί μας. Για να το ηρεμήσουμε. Γι' αυτό, πολλοί άνθρωποι μαλώνουν έντονα στο αυτοκίνητο. Η πλαϊνή ματιά ερμηνεύεται ασυνείδητα ως απειλητική χειρονομία. Μην μαλώνετε στο αυτοκίνητο. Μη μαλώνετε μέσω email, μέσω τηλεφώνου ή μέσω μηνυμάτων. Κοιτάξτε ο ένας τον άλλον στα μάτια και θα διαπιστώσετε πόσο δύσκολο θα είναι να μαλώσετε.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Οι σχέσεις είναι δύσκολες και το να μένεις σε μια αφοσιωμένη σχέση είναι μια μεγάλη πρόκληση. Αλλάξτε θέση και θα αλλάξει και η ποιότητα της σχέσης σας. Δεν είσαι σε μια σχέση για να γίνεται το δικό σου. Είσαι σε μια σχέση για να γίνεται το δικό σας. Είμαστε σε μια σχέση για να προσέχουμε ο ένας τον άλλον. Γιατί αν δεν το κάνουμε εμείς, ποιός θα το κάνει;

Η «σκοτεινή πλευρά» της αυτοεκτίμησης

Όλοι θέλουν να έχουν υψηλή αυτοεκτίμηση και αν κρίνουμε από την τεράστια ποικιλία περιοδικών, βιβλίων, προγραμμάτων, προϊόντων και αυτοαποκαλούμενων γκουρού που υπόσχονται να την παρέχουν, ο καθένας μπορεί να την έχει. Το γεγονός ότι υπάρχει αυτή η βιομηχανία δισεκατομμυρίων δολαρίων είναι αξιοσημείωτο, παίρνοντας ως δεδομένο ότι δεκαετίες έρευνας και χιλιάδες επιστημονικές μελέτες έχουν επανειλημμένα αποδείξει ότι η συντριπτική πλειοψηφία των προγραμμάτων αυτοεκτίμησης απλώς δεν λειτουργούν.

Είναι κρίμα, επειδή η χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι παρόμοια με ένα αδύναμο συναισθηματικό ανοσοποιητικό σύστημα: Μας καθιστά πιο ευάλωτους σε πολλούς ψυχο-λογικούς τραυματισμούς που βιώνουμε στην καθημερινή μας ζωή, όπως η αποτυχία και η απόρριψη. Επιπλέον, οι άνθρωποι με χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι συνήθως λιγότερο χαρούμενοι, πιο απαισιόδοξοι και έχουν μικρότερο κίνητρο από εκείνους που διαθέτουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Έχουν επίσης πολύ χειρότερη διάθεση, αντιμετωπίζουν μεγαλύτερο κίνδυνο κατάθλιψης, άγχους και διατροφικών διαταραχών και βιώνουν τις σχέσεις τους ως λιγότερο ικανοποιητικές απ’ ό,τι οι άνθρωποι με υψηλότερη αυτοεκτίμηση.

Τα καλά νέα είναι ότι παρά τις πολλές αποτυχημένες υποσχέσεις της βιομηχανίας αυτοεκτίμησης, οι ερευνητές βρήκαν τρόπους να τονώσουν την αυτοεκτίμησή μας και το συναισθηματικό ανοσοποιητικό μας σύστημα. Ενώ τέτοιες προσεγγίσεις δεν μπορούν να εκτοξεύσουν τη χαμηλή αυτοεκτίμηση κάποιου σε εξαιρετικά υψηλό επίπεδο, αυτό είναι ίσως για καλό.

Η πολύ υψηλή αυτοεκτίμηση ενέχει τις δικές της παγίδες. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι με πολύ υψηλή αυτοεκτίμηση τείνουν να κατηγορούν τους άλλους για τα δικά τους λάθη, απορρίπτουν την αρνητική κρίση, θεωρώντας την αναξιόπιστη, και συχνά δυσκολεύονται να αποδεχτούν τις συνέπειες των πράξεών τους. Αυτές οι τάσεις καθιστούν πιθανόν να επαναλάβουν τα ίδια λάθη, και ως αποτέλεσμα να έχουν σημαντικά προβλήματα στο χώρο εργασίας, στις σχέσεις τους και στην προσωπική τους ζωή.

Σε πολύ υψηλό βαθμό αυτοεκτίμησης, οι ναρκισσιστές έχουν μια υπερβολικά υψηλή και μεγαλοπρεπή άποψη για τον εαυτό τους, αλλά γρήγορα πληγώνονται και θυμώνουν όταν επικρίνονται ή υποτιμούνται, ακόμη και αν η κριτική είναι μικρή (δηλαδή δεν υπάρχουν μικρές προσβολές για έναν ναρκισσιστή). Επειδή νιώθουν τόσο συντετριμμένοι εξαιτίας ακόμη και ασήμαντων αδυναμιών, συχνά έχουν τη δυσάρεστη συνήθεια να επιδιώκουν αντίποινα εναντίον των ανθρώπων που «τρυπούν» τη φουσκωμένη αίσθηση του εαυτού τους.

Ίσως οι επιστήμονες πρέπει να αναζητήσουν λύσεις για τον ναρκισσισμό, αντί για τη χαμηλή αυτοεκτίμηση, αλλά πάλι η ζωή συχνά βρίσκει τρόπους να μοιράσει ταπεινότητα σε όσους τη χρειάζονται πραγματικά. Ενώ ελάχιστοι είμαστε πραγματικά ναρκισσιστές, έχει παρατηρηθεί ένας γενικός «βαθμός μεγιστοποίησης» της αυτοεκτίμησής μας τις τελευταίες δεκαετίες, υποκινούμενος εν μέρει από το μεγάλο ενδιαφέρον της βιομηχανίας αυτοεκτίμησης.

Συνεπώς, οι μελέτες δείχνουν ότι σήμερα οι περισσότεροι έχουμε δύο απόψεις όταν πρόκειται για την αυτοεκτίμησή μας: από τη μια πλευρά, νιώθουμε ανεπαρκείς ως άτομα, αλλά από την άλλη, πιστεύουμε ότι είμαστε καλύτεροι από τον «μέσο» όρο. Πράγματι, η ίδια η φράση «μέσος όρος» έχει δημιουργήσει παράξενα αρνητικούς συνειρμούς. Λέω «παράξενα», επειδή εξ ορισμού τα δύο τρίτα του πληθυσμού είναι «στον μέσο όρο» σε οποιοδήποτε πράγμα (με το ένα έκτο των ατόμων να είναι πάνω από τον μέσο όρο και το ένα έκτο πιο κάτω).

Ωστόσο, σήμερα το να πούμε σε έναν φοιτητή, έναν υπάλληλο ή έναν εραστή ότι οι δεξιότητες και οι ικανότητές του είναι «μέτριες» αποτελεί προσβολή και πλήγμα στην αυτοεκτίμησή του. Οι περισσότεροι πιστεύουμε ότι είμαστε καλύτεροι οδηγοί από τον μέσο όρο, ότι είμαστε πιο αστείοι, πιο λογικοί, πιο δημοφιλείς, πιο όμορφοι, καλύτεροι, πιο αξιόπιστοι, σοφότεροι και πιο έξυπνοι από τον μέσο όρο.

Κατά ειρωνικό τρόπο, ενώ έχουμε αναπτύξει μια αποστροφή στη μετριότητα, οι επιστήμονες αυτοεκτίμησης έχουν συγκεντρώσει αμέτρητα αποδεικτικά στοιχεία, υποδεικνύοντας ότι το καλύτερο για μας είναι η αυτοεκτίμησή μας να είναι μέτρια (ούτε πολύ υψηλή ούτε πολύ χαμηλή). Ιδανικά η αυτοεκτίμησή μας θα πρέπει να βρίσκεται σε ένα εύρος όπου τα συναισθήματα της αυτοεκτίμησής μας να είναι και ισχυρά (όχι πολύ χαμηλά) και σταθερά (όχι πολύ υψηλά και εύθραυστα).

Πράγματι, τα άτομα με ισχυρή και σταθερή αυτοεκτίμηση βλέπουν πιο ρεαλιστικά τις δυνάμεις και τις αδυναμίες τους, καθώς και το πώς τους βλέπουν οι άλλοι και είναι συνήθως οι «πιο υγιείς» ψυχολογικά. Φυσικά, αυτό γεννά ένα άλλο ερώτημα. Πόσο ρεαλιστικές είναι οι εκτιμήσεις που κάνουμε για τον εαυτό μας; Με άλλα λόγια, η αυτοεκτίμησή μας αντικατοπτρίζει την πραγματική αξία των δεξιοτήτων και των χαρακτηριστικών μας σε σύγκριση με άλλους ή αντικατοπτρίζει τις υποκειμενικές και συχνά ανακριβείς εκτιμήσεις αυτών των ιδιοτήτων βάσει των δικών μας ψυχολογικών προκαταλήψεων;

Ας χρησιμοποιήσουμε ως παράδειγμα την εξωτερική εμφάνιση. Οι μελέτες δείχνουν σαφώς ότι τα άτομα που έχουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση πιστεύουν ότι είναι πιο ελκυστικά απ’ ό,τι οι άνθρωποι με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση. Αλλά όταν οι επιστήμονες συνέκριναν τις φωτογραφίες των ατόμων με υψηλότερη και χαμηλότερη αυτοεκτίμηση (χωρίς κοσμήματα ή μακιγιάζ, απλώς τα πρόσωπα), αμέσως φάνηκε ότι δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Οι άνθρωποι με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση βρέθηκαν να είναι εξίσου ελκυστικοί με τους ανθρώπους με υψηλότερη αυτοεκτίμηση. Αλλά επειδή η χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να μας κάνει να υποτιμάμε την εμφάνισή μας, υποβαθμίζουμε συχνά τα δυνατά μας σημεία και ως εκ τούτου λαμβάνουμε λιγότερα θετικά σχόλια σχετικά με την εμφάνισή μας. Από την άλλη πλευρά, οι άνθρωποι με υψηλότερη αυτοεκτίμηση ντύνονται πιο ωραία από εκείνους με χαμηλή αυτοεκτίμηση, γεγονός που τους κάνει να δέχονται πιο θετικά σχόλια και τροφοδοτεί ακόμη περισσότερο την αυτοεκτίμησή τους.

Η μόνη στιγμή που μπορούμε να επιλέξουμε είναι αυτή η στιγμή

Τι υπέροχη και ανακουφιστική ιδέα να μπορώ να ζω τη στιγμή στο σήμερα. Στο παρόν. Έχετε ποτέ σκεφτεί ότι σχεδόν όλες οι αγαπημένες, οι χαλαρωτικές και χαρούμενες εμπειρίες μας προέρχονται από στιγμές που είχαμε αφεθεί τόσο απόλυτα στην παρούσα στιγμή;

Ενώ, αν βάλουμε τα δυνατά μας να το επιτύχουμε αυτό, φαίνεται σχεδόν ακατόρθωτο. Πώς μπορεί να είναι τόσο δύσκολο κάτι τόσο βασικό; Κάτι τόσο ζωτικό; Σας έχω όμως μερικά πολύ καλά νέα. Δεν είναι ακατόρθωτο! Φαίνεται απλά ακατόρθωτο, γιατί κάπου εκεί στη διαδρομή έχουμε τοποθετήσει κάποια μικρά ή μεγάλα εμπόδια.

Τι λέτε να εξετάσουμε αυτά τα εμπόδια και να δούμε τι καλύτερο μπορούμε να κάνουμε για αυτά; Ξέρετε, είναι εφικτό να δώσουμε τέλος σε αυτά τα εμπόδια είτε υπερπηδώντας τα, είτε προσπερνώντας τα, είτε ακόμα και εξουδετερώνοντάς τα.

Προσπαθούμε πάρα πολύ σκληρά να ζήσουμε πάλι τη στιγμή όπως εκείνες τις φορές που απλά «ήμασταν η στιγμή», που χωρίς να το επιδιώξαμε «γίναμε η στιγμή». Αυτή η επίμονη προσπάθεια συνήθως φέρνει αντίθετα αποτελέσματα. Όλοι γνωρίζουμε ότι για να αλλάξουμε το μέλλον, αρκεί να κάνουμε το πρώτο βήμα στο παρόν. Όμως, η παρούσα στιγμή μπορεί να είναι μόνο όπως είναι. Ο στόχος μας εδώ χρειάζεται να είναι μόνο στο πώς αυτή η στιγμή μπορεί να γίνει καλύτερη χωρίς να έχετε την απόλυτη προσοχή σας στην εμπειρία. Απλά να «είστε».

Πιστεύουμε όλες τις σκέψεις μας. Κανένας δεν αμφισβητεί ότι οι σκέψεις μας είναι εξαιρετικά χρήσιμες. Χωρίς αυτές δεν θα μπορούσαμε να σκεφτούμε και να αναλύσουμε, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να ζήσουμε στη σημερινή κοινωνία. Ωστόσο, είναι όλες αυτές οι σκέψεις ωφέλιμες; Πολλές από αυτές τις σκέψεις είναι επαναλαμβανόμενες κρίσεις για τη ζωή μας. Συμφωνείτε;

Ανοίγουμε τα μάτια μας το πρωί και συνήθως το πρώτο πράγμα που σκεφτόμαστε είναι «Αχ και να μπορούσα να μην ξυπνήσω ακόμα», «Γιατί να χρειάζεται να πάω στην δουλειά σήμερα» κλπ. Το ρεύμα των σκέψεών μας αυξάνει το άγχος και την απογοήτευση. Μια σημαντική δεξιότητα εδώ είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι μπορούμε να παρακολουθούμε τις σκέψεις μας και δεν χρειάζεται να τις πιστεύουμε όλες. Όταν παρατηρούμε μια σκέψη που επιθυμεί η παρούσα στιγμή να είναι διαφορετική, απλά συνειδητοποιήστε ότι είναι απλώς μια σκέψη. Δεν χρειάζεται πρώτον να την πιστέψετε και δεύτερον να της επιτρέψετε να σας «απορροφήσει».

Αντιστεκόμαστε στις σκέψεις μας. Συνήθως με αυτό τον τρόπο, με την αντίσταση δηλαδή, παράγεται απογοήτευση. Πόσες φορές έχουμε σκεφτεί «Αν η κατάστασή μου ήταν διαφορετική, θα ήμουν ευτυχισμένη/ος» . Η αυτοπαρατήρηση είναι ένα σπουδαίο εργαλείο που χρειάζεται να μάθουμε να αξιοποιούμε ωφέλιμα. Παρατηρείτε ότι κάνετε αντιπαραγωγικές σκέψεις; Αφήστε απαλά την σκέψη να γλιστρήσει και επικεντρώστε την προσοχή σας στην αναπνοή.

Εάν το μυαλό σας περιπλανιέται εκατό φορές μέσα σε δέκα λεπτά, απλά φέρτε την προσοχή σας πίσω 100 φορές μέσω της αναπνοής. Στη συνέχεια, μπορείτε να συντονίσετε το σώμα σας με τις αισθήσεις της τρέχουσας στιγμής, όπως η αφή, η γεύση, η όραση ή ο ήχος. Δοκιμάστε να μην κρίνετε τις σκέψεις σας. Κάντε το με τρόπο φιλικό προς εσάς.

Προσπαθούμε να αποφύγουμε τα συναισθήματα όπως την θλίψη και το άγχος. Η θλίψη είναι μέρος της ζωής μας. Τι συμβαίνει όμως όταν προσπαθούμε να απομακρύνουμε την αίσθηση αυτή; Θυμηθείτε όλες εκείνες τις στιγμές. Λυπάμαι που είμαι λυπημένος. Έχουμε πρωταρχικά συναισθήματα και δευτερεύοντα συναισθήματα. Ένα πρωταρχικό συναίσθημα συμβαίνει καθώς αλληλοεπιδρούμε με τον κόσμο: μια σχέση τελειώνει, για παράδειγμα, και αισθάνομαι λυπημένος.

Το δευτερεύον συναίσθημα συμβαίνει ως αντίδραση στο πρωταρχικό συναίσθημα: «Δεν θα έπρεπε να αισθάνομαι τόσο λυπημένος. Ήταν μια μικρή σχέση». Αυτό μόνο με κάνει να αισθάνομαι χειρότερα. Η εκτεταμένη ταλαιπωρία είναι συνήθως αποτέλεσμα δευτερεύοντος συναισθήματος. Εάν δεχτούμε τα πρωταρχικά μας συναισθήματα, τα δευτερεύοντα δεν μπαίνουν ποτέ στο παιχνίδι.

Δικαιολογούμε τα συναισθήματά μας. Όταν δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε τα συναισθήματά μας, τότε τα δικαιολογούμε. «Έχω το δικαίωμα να αισθάνομαι λυπημένος, γιατί …» Και τότε αναφέρουμε όλα τα «δύσκολα και κακά» που συμβαίνουν στη ζωή μας. Αυτό τελικά μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα; Εγώ λέω ότι δεν υπάρχει καμία τέτοια πιθανότητα!

Αυτό που ξεκίνησε ως δικαιολογία του συναισθήματος οδηγεί γρήγορα στο ξέσπασμα. Όταν είμαι λυπημένος, χρειάζεται απλά να είμαι λυπημένος! Ούτε να αντιστέκομαι χρειάζεται αλλά ούτε και να το δικαιολογώ. Επιτρέπεται να είμαστε λυπημένοι. Δεν είναι τα συναισθήματα «κακά», αλλά οι πράξεις που προέρχονται από αυτά όταν δεν τα αποδεχόμαστε και κυρίως οι πράξεις προς τον εαυτό μας .

Πιστεύουμε ότι η άφεση στη στιγμή του παρόντος δεν εμπεριέχει κινητοποίηση. Πολλοί άνθρωποι σκέφτονται ότι το κίνητρο για κινητοποίηση και αλλαγή είναι να μισούν τις σημερινές συνθήκες ζωής τους. Αλλά ειλικρινά, πως γίνεται να υποκινούμαι από τη δυσαρέσκεια και όχι από την χαρά και την αγάπη; Ορισμένες από τις σημαντικότερες αλλαγές στον κόσμο πραγματοποιήθηκαν με κίνητρο τη συμπόνια, την αγάπη και το πάθος που είναι συνδεδεμένα με τη ζωή που ζούμε στην παρούσα στιγμή.

Κάθε φορά που επιλέγουμε να απολαμβάνουμε την στιγμή της ζωής όπως είναι, την ίδια στιγμή αφήνουμε πίσω μας σκέψεις για το πώς πρέπει να είναι η ζωή και πώς πρέπει να την ζούμε. Στην ουσία, σε κάθε στιγμή υπάρχει μια επιλογή. Μια επιλογή ευγνωμοσύνης και πάθους. Έτσι, ζούμε τη στιγμή στο μέγιστο, απολαμβάνοντας αυτή την αναπνοή, αυτού του βήματος, αυτό το αεράκι, αυτό το τσίμπημα της τροφής, κ.α. Η μόνη στιγμή που μπορούμε να επιλέξουμε είναι αυτή η στιγμή.

Είμαι θυμωμένος με μένα διότι θα έπρεπε να έχω ωριμάσει. Να μην απορώ με τίποτε

Είμαι λίγο θυμωμένος, όπως αντιλαμβάνεσαι.
Με ‘μενα.
Διότι θα έπρεπε να έχω ωριμάσει.
Να μην απορώ με τίποτε.
Γιατί θύμωσες αλήθεια; Τι προκάλεσε το θυμό σου; Φταίει το γεγονός ότι δεν ωρίμασες; Φταίει το γεγονός ότι νιώθεις ενοχές; Τι σε έκανε να θυμώσεις πραγματικά;

Θα έπρεπε όμως να μην απορείς. Ίσως θα έπρεπε και να μην θυμώνεις. Όμως, πρέπει να σου πω κάτι. Ο θυμός δεν θα σε βοηθήσει.

Είναι δύσκολο συναίσθημα ο θυμός. Γιατί σε πικραίνει, γιατί σε κάνει να νιώθεις απογοήτευση, αδικία, οργή, γιατί εκνευρίζεσαι. Και όσο εκνευρίζεσαι, σταδιακά αυξάνονται οι άνθρωποι για τους οποίους νιώθεις θυμό. Και βυθίζεσαι μέσα σε αυτά τα συναισθήματα και σε αυτές τις σκέψεις.

Υπάρχουν φορές που εκνευρίζεσαι με τους άλλους και άλλες φορές με τον εαυτό σου. Που δεν ωρίμασες, που αφέθηκες, που πίστεψες στα λόγια. Που ενώ είχες πει ότι θα το ελέγχεις, τελικά δεν μπόρεσες να ελέγξεις. Που ενώ είχες πει ότι δεν θα ξαναπληγωθείς, ξαναπληγώθηκες.

Μην αφήσεις όμως το θυμό να αποκτήσει τον έλεγχο των σκέψεών σου. Γιατί θα σε οδηγήσει σε λάθος διαχειρίσεις. Άφησε πίσω το παρελθόν. Και αν νομίζεις ότι έκανες λάθος τώρα, μάθε από αυτό. Κατέκτησε τη σοφία της εμπειρίας.

Θυμηθείτε να δίνετε αξία στον εαυτό σας… Γιατί αν δεν του δώσετε εσείς, δεν θα σας δώσει κανένας την αξία που σας αρμόζει.

Θα είστε βέβαιοι για την ακεραιότητά σας όταν θα αισθάνεστε καλά, όταν θα νιώθετε ευτυχισμένοι

Για να ανακτήσει κανείς την ακεραιότητά του, πρέπει να χρησιμοποιεί άμεμπτα το λόγο του. Απωλέσαμε την ακεραιότητά μας την πρώτη φορά που δεν κρατήσαμε μια υπόσχεση, την πρώτη φορά που κινηθήκαμε εναντίον του ίδιου του εαυτού μας. Η προδοσία από τον ίδιο μας τον εαυτό, είναι που διασπά την ακεραιότητά μας. Ακόμη και έννοιες όπως ομορφιά ή ασχήμια, είναι, στην πραγματικότητα, συμφωνίες που ελέγχουν την κοινωνία κι αργότερα ελέγχουν τον ατομικό νου. Επενδύουμε τη δύναμή μας σ’ αυτές τις συμφωνίες, γινόμαστε σκλάβοι τους – έπειτα, άλλοι άνθρωποι χρησιμοποιούν τις αξίες αυτές για να μας χειριστούν.

Πρέπει να εμπιστευτείτε τον εαυτό σας. Δεν μπορείτε να πηγαίνετε σε κάποιον και να ρωτάτε, «Είναι σωστό αυτό που κάνω; Είναι λάθος αυτό που κάνω;» Όχι. Είστε μόνοι, και ευτυχώς είστε μόνοι επειδή είστε επιτέλους ελεύθεροι να είστε ο εαυτός σας, συνεπώς η ακεραιότητά σας δεν θα σας επιτρέψει να εναντιωθείτε στον ίδιο σας τον εαυτό. Θα είστε βέβαιοι ότι έχετε ανακτήσει την ακεραιότητά σας όταν θα αισθάνεστε καλά, όταν θα νιώθετε ευτυχισμένοι.

Οι Τέσσερις Συμφωνίες μάς βοηθούν να ευθυγραμμιστούμε με την ακεραιότητά μας. Η πρώτη συμφωνία, η άμεμπτη χρήση του λόγου, είναι απολύτως ευθυγραμμισμένη με την ακεραιότητά σας. Η δεύτερη και η τρίτη, μην παίρνετε τίποτα προσωπικά και μην κάνετε υποθέσεις, μας κάνουν απρόσβλητους στη Νομοθεσία και σε όλους τους άλλους γύρω μας. Με την ανοσία που έχουμε αποκτήσει, εξασφαλίζουμε ότι το εξωτερικό όνειρο δεν θα κάνει πλέον τις επιλογές μας αντί για εμάς. Και η τέταρτη συμφωνία, είναι να δίνετε πάντα τον καλύτερο εαυτό σας, είναι η κινητήρια δύναμη που μας βοηθά να προχωρήσουμε: είναι η δράση.

Να δίνεις μια λελογισμένη εξήγηση αυτού που γνωρίζεις – δηλαδή μια απόδειξη.

Στην Πολιτεία. ο Πλάτων αναπτύσσει την πιο φιλόδοξη ίσως θεωρία της γνώσης που παρουσίασε ποτέ ένας φιλόσοφος. Τώρα, όποιος φιλοδοξεί να είναι γνώστης θα πρέπει να ολοκληρώσει μία πολυετή μαθητεία στα μαθηματικά. Τα μαθηματικά (και ως «μαθηματικά» έχει κατά νου το είδος της συστηματικής γεωμετρίας, της οποίας έχουμε ένα μεταγενέστερο παράδειγμα, τον Ευκλείδη) είναι εντυπωσιακά για την ακρίβεια, το σύστημα και την σαφήνειά τους. Εντυπωσίασαν τον Πλάτωνα ως το τέλειο παράδειγμα ενός δομημένου σώματος γνώσης, την οποία ανέκαθεν έθετε ως προϋπόθεση το «πρότυπο ειδημοσύνης». Επιπλέον, όλα τα γνωρίσματα του προτύπου ειδημοσύνης φαίνεται να ταιριάζουν με τα μαθηματικά, με τρόπο ξεκάθαρο και εντυπωσιακό.

Τα μαθηματικά δεν είναι ένας σωρός από επιμέρους αποτελέσματα’ συγκεκριμένα θεωρήματα ολοφάνερα εξαρτώνται από άλλα αποτελέσματα, που αποδεικνύονται με τη σειρά τους. Το όλο σύστημα ξεκινά από ένα σαφές και περιορισμένο σύνολο εννοιών και αξιωμάτων. Εξίσου διαυγής και αυστηρός είναι τρόπος με τον οποίο, από αυτές τις πρώτες αρχές, οδηγούμαστε σε επιμέρους αποτελέσματα. Εύκολα καταλαβαίνουμε γιατί ο Πλάτων ανακάλυψε, σε μια πρώιμη εκδοχή του Ευκλείδη, ένα εξαίσιο μοντέλο γνώσης – ένα δομημένο και ενοποιημένο σύστημα, όπου είναι απόλυτα σαφές τι γνωρίζει ο γνώστης και πώς το γνωρίζει, πώς το σύστημα διατηρεί τη συνοχή του και τι σημαίνει να δίνεις μια λελογισμένη εξήγηση αυτού που γνωρίζεις – δηλαδή μια απόδειξη.

Τα μαθηματικά ως μοντέλο γνώσης επίσης εισάγουν δύο νέα στοιχεία. Το πρώτο είναι πως τα μαθηματικά αποτελέσματα είναι αδιαμφισβήτητα. Δεν σπαταλούμε χρόνο επιχειρηματολογώντας ότι το Πυθαγόρειο θεώρημα είναι λάθος. Έχουμε δει ότι η βεβαιότητα και η δικαιολόγηση αυτού που γνωρίζουμε δεν προέχουν στην δέσμη των ζητημάτων στα οποία επικεντρώνεται το πρότυπο ειδημοσύνης, όπου σημασία έχει η κατανόηση που μπορεί να εφαρμοστεί στην πράξη. Ωστόσο τον Πλάτωνα, είναι φανερό, τον μαγνητίζει η ιδέα ενός σώματος γνώσης που δεν θα εκτίθεται σε σοβαρές αμφισβητήσεις.

Το δεύτερο στοιχείο προκύπτει από το γεγονός ότι τα μαθηματικά μάς προσφέρουν ένα σώμα στέρεης γνώσης, που δεν φαίνεται με κανέναν ευλογοφανή τρόπο να έχει ως αντικείμενό της τον κόσμο που βιώνουμε καθημερινά μέσω των αισθήσεων. Το Πυθαγόρειο θεώρημα δεν ανακαλύφθηκε με μετρήσεις αληθινών, χαραγμένων στο χώμα, τριγώνων και των γωνιών τους, και οι τυχόν ακανόνιστες πλευρές και γωνίες είναι προφανώς άσχετες με αυτό. Ο Πλάτων γοητεύεται από την ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει ένα σώμα γνώσης στο οποίο θα έχουμε πρόσβαση χρησιμοποιώντας μόνο το νου και τη λογική μας. Δεν είναι ο τελευταίος φιλόσοφος που δελεάστηκε από την άποψη ότι οι δυνάμεις του φιλοσοφικού στοχασμού είναι -πιο εξελιγμένες- εκδοχές της ικανότητάς μας να σκεφτόμαστε μαθηματικά.

Δεν είναι η δράση, είναι η αντίδραση

Αντιδράς. Κάποιος σε προσβάλει, σου πατάει ένα κουμπί κι εσύ αντιδράς – θυμώνεις, του βάζεις τις φωνές. Κι αυτό εσύ το λες δράση; Δεν είναι δράση, έχε το υπόψη σου, είναι αντίδραση. Εκείνος σε κατευθύνει κι εσύ κατευθύνεσαι. Σου έχει πατήσει ένα κουμπί κι εσύ αρχίζεις να λειτουργείς σαν μηχανή.

Όπως πατάς ένα κουμπί κι ανάβει το φως, όπως πατάς ένα κουμπί και σβήνει το φως, αυτό ακριβώς κάνουν και σ’ εσένα οι άνθρωποι.

Σε ανάβουν και σε σβήνουν.

Κάποιος έρχεται και σε επαινεί και φουσκώνει το εγώ σου κι εσύ νιώθεις πολύ σπουδαίος. Κι ύστερα έρχεται κάποιος άλλος και σε κεντρίζει κι εσύ ξεφουσκώνεις και πέφτεις σαν άδειο σακί στο χώμα.

Δεν είσαι κύριος του εαυτού σου.

Ο οποιοσδήποτε μπορεί να σε προσβάλει και να σε κάνει στεναχωρημένο, θυμωμένο, εξοργισμένο, ταραγμένο, βίαιο, τρελό.

Και ο οποιοσδήποτε μπορεί να σε επαινέσει και να σε κάνει να νιώσεις πως είσαι μεγάλος και σπουδαίος, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος δεν είναι τίποτα συγκρινόμενος μ’ εσένα.

Κι εσύ αντιδράς σύμφωνα με το πως σε κατευθύνουν οι άλλοι.

Αυτό δεν είναι πραγματική δράση.

Ο Βούδας περνούσε από ένα χωριό και οι άνθρωποι μαζεύτηκαν κι άρχισαν να τον προσβάλλουν. Και χρησιμοποιούσαν τις προσβλητικότερες λέξεις που μπορούσαν να βρουν.

Ο Βούδας στάθηκε, τους άκουσε σιωπηλά κι ύστερα είπε:

“Σας ευχαριστώ που ήρθατε για μένα, εγώ όμως βιάζομαι. Πρέπει να φτάσω στο επόμενο χωριό, που με περιμένουν. Δεν μπορώ να σας δώσω περισσότερο χρόνο σήμερα. Αύριο όμως που θα επιστρέψω, θα έχω περισσότερο χρόνο. Μπορείτε να ξαναμαζευτείτε κι αν αύριο έχει απομείνει κάτι που θέλατε να πείτε σήμερα και δεν μπορέσατε, ελάτε να μου το πείτε.

Σήμερα όμως, συγχωρείστε με.”

Εκείνοι οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα αυτιά και στα μάτια τους: Αυτός ο άνθρωπος έμεινε εντελώς ατάραχος. Ένας από αυτούς ρώτησε: “Δεν μας άκουσες; Τόσα πράγματα σου είπαμε κι εσύ δεν έδωσες καμία απάντηση!”

Ο Βούδας είπε: “Αν θέλατε να απαντήσω, τότε ήρθατε αργά. Έπρεπε να είχατε έρθει πριν δέκα χρόνια. Μέσα σ’ αυτά τα δέκα χρόνια όμως, έχω σταματήσει να κατευθύνομαι από τους άλλους. Δεν είμαι πια σκλάβος, είμαι κύριος του εαυτού μου. Δρω σύμφωνα με τον εαυτό μου, δρω σύμφωνα με την εσωτερική μου ανάγκη. Δεν μπορείτε να με αναγκάσετε να κάνω τίποτα. Θέλατε να με προσβάλλετε και είπατε ό,τι είχατε να πείτε. Πολύ καλά. Νιώστε ικανοποιημένοι. Σε ό,τι αφορά όμως εμένα, εγώ δεν παίρνω τις προσβολές σας. Κι αν δεν τις πάρω, δεν έχουν κανένα νόημα”.

Όταν κάποιος σε προσβάλλει, πρέπει να αποδεχτείς αυτό που λέει – μόνο τότε μπορείς να αντιδράσεις. Αν όμως δεν το αποδεχτείς, αν κρατήσεις απόσταση, αν παραμείνεις ψύχραιμος, τότε τι μπορεί να κάνει εκείνος;

Ο Βούδας είπε: “Αν ρίξετε έναν αναμμένο πυρσό μέσα στο ποτάμι, θα παραμείνει αναμμένος μέχρι να φτάσει στο ποτάμι. Τη στιγμή που πέφτει μέσα στο ποτάμι, όλη η φωτιά φεύγει – το ποτάμι τη σβήνει. Εγώ έχω γίνει ποτάμι. Ρίχνετε προσβολές πάνω μου. Τη στιγμή που τις ρίχνετε, είναι φωτιά, τη στιγμή όμως που φτάνουν σ’ εμένα, όλη η φωτιά τους σβήνει. Δεν πληγώνουν πια. Εσείς πετάτε αγκάθια, καθώς όμως πέφτουν μέσα στη σιωπή μου, γίνονται τριαντάφυλλα.

Εγώ δρω από τη δική μου εσωτερική φύση”.

Η γνώση

Η αναζήτηση της γνώσης είναι διαρκής. Και ενώ η φιλοσοφία ανά τους αιώνες έχει στην πραγματικότητα δώσει απαντήσεις στα πιο καίρια ερωτήματα που απασχολούν τον άνθρωπο, και είναι ό,τι πιο συναρπαστικό και λυτρωτικό να ταξιδεύει κανείς στις προωθημένες διαδρομές των στοχασμών διανοητών που έζησαν πριν από εμάς, σήμερα οι επιστήμες της Βιολογίας και της Ψυχολογίας έρχονται να σφραγίσουν με τα επιβεβαιωμένα στατιστικά τους στοιχεία, την θεωρία πως η συμπεριφορά μας εξαρτάται έως και κατά 50% από τη γονιδιακή μας ταυτότητα και κατά 50% (ή ίσως και περισσότερο) από τις επιρροές που δεχόμαστε από το περιβάλλον μας. Η μεγαλύτερη δε επίδραση ασκείται κατά την βρεφική και παιδική ηλικία η οποία καταχωρείται στο υποσυνείδητο μας και εκδηλώνεται στη συνέχεια σε όλες τις συμπεριφορικές μας αντιδράσεις.

Αυτή η γνώση είναι ένα τεράστιο εργαλείο στα χέρια όσων την κατέχουν, καθώς τους βοηθάει εξαιρετικά στην αναγνώριση του ίδιου τους του εαυτού (αυτογνωσία), η οποία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαγωγή ενός συνειδητού βίου, με νόημα και χαρά, και αφετέρου στη δημιουργία και διατήρηση δεσμών με τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής τους.

Αν απομακρυνθούμε…
Αν απομακρυνθούμε τώρα λίγο από αυτόν τον στενό χώρο του «εγώ» του καθενός και κοιτάξουμε από μια μακρύτερη οπτική ανθρώπους σκεπτόμενους, ικανούς να συνάψουν σχέσεις στέρεες, σχέσεις εντιμότητας, ειλικρίνειας, αφοσίωσης, σεβασμού, θα δούμε να αναδύεται μια ομορφιά τόσο μεγάλης έντασης, η οποία δεν βρίσκεται πουθενά αλλού παρά μόνον στην τελειότητα της φύσης όταν αυτή κάνει ελεύθερη τους μοναδικούς συνδυασμούς της, αλλά, γαλήνια, απαλλαγμένη από τη βία και την αγριότητα. Γι’ αυτό τον λόγο ο ανθρώπινος νους προκαλεί δέος. Μόνον ο ανθρώπινος νους είναι ικανός να διαχωρίσει και να καταπραΰνει τα βίαια ένστικτα!

Η «Μαγεία» επαληθεύεται: Ανακαλύφθηκαν τα βαρυτικά κύματα - Πώς «τσαλακώνεται» ο χωροχρόνος

H Φυσική πλησιάζει ακόμα περισσότερο την Μαγεία μετά την ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων, τα οποία επί της ουσίας πρόκειται για το «τσαλάκωμα» του χωροχρόνου.
 
Τα βαρυτικά κύματα εντοπίστηκαν για πρώτη φορά το 2015. Έκτοτε έχουν ανιχνευθεί ακόμη τρεις φορές. Τώρα, μια διεθνής ομάδα επιστημόνων κατάφερε να ανιχνεύσει βαρυτικά κύματα από μια νέα πηγή: Την κατακλυσμική «σύγκρουση» αστέρων νετρονίων, των μικρότερων και πιο πυκνών άστρων στο σύμπαν.

Ωστόσο, αυτή δεν είναι απλώς η πέμπτη περίπτωση ανίχνευσης, αλλά κάτι πολύ πιο σημαντικό: Μια συγκλονιστική ανακάλυψη που σηματοδοτεί μια νέα εποχή στην αστρονομία, αλλάζει τα δεδομένα και μπορεί να συγκριθεί σε σπουδαιότητα ακόμα και με το τεράστιο επίτευγμα των τριών νομπελιστών επιστημόνων.

Οι λόγοι για τα παραπάνω είναι πολλοί. Η ανακάλυψη που ανακοινώθηκε εχθές με ταυτόχρονες συνεντεύξεις και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού σε Ουάσιγκτον, Λονδίνο και Γκάρτσινγκ Γερμανίας συνοδεύεται για πρώτη φορά από έναν τεράστιο όγκο δεδομένων που ανοίγουν έναν καινούργιο «παράθυρο» στο σύμπαν και αναμένεται να φέρουν την επανάσταση σε αρκετούς επιστημονικούς τομείς τα επόμενα χρόνια.

Ακολουθούν έξι λόγοι για τους οποίους η ανακάλυψη που έκαναν από κοινού επιστήμονες από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη συγκαταλέγεται στις σημαντικότερες των τελευταίων ετών στον κλάδο της αστρονομίας, και όχι μόνο.

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν προέβλεψε ότι αν δύο αστέρια κινούνταν σε τροχιά το ένα γύρω από το άλλο, θα παρήγαγαν μια εντεινόμενη «έκρηξη» βαρυτικών κυμάτων, λίγο πριν την σύγκρουσή τους.

Ο αστέρας νετρονίων είναι ο μικρός, πυκνός πυρήνας που απομένει μετά την βαρυτική κατάρρευση ενός αστέρα μεγάλης μάζας. Επειδή ο μέσος αστέρας νετρονίων συγκεντρώνει μάζα ίση με δύο ήλιων σε έκταση που δεν ξεπερνά εκείνη μιας μικρής πόλης, είναι επίσης το τέλειο «εργαστήριο» για τη μελέτη ακραίων συνθηκών βαρύτητας.

Καθώς οι αστέρες νετρονίων είναι πολύ μικροί για να ανιχνεύονται στον ουρανό ως άστρα, το γεγονός ότι γνωρίζουμε την ύπαρξή τους το οφείλουμε στους αστρονόμους που τους ταύτισαν με τα πάλσαρ, αστέρες με ισχυρό μαγνητικό πεδίο που περιστρέφονται ταχύτατα γύρω από άξονα και εκπέμπουν ανιχνεύσιμη ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία με τη μορφή ραδιοφωνικών κυμάτων.

Το 1974, οι αστρονόμοι Russell Alan Hulse και Joseph Hooton Taylor Jr εντόπισαν έναν νέο τύπο «δυαδικού» πάλσαρ, που πήγαζε από ένα ζευγάρι αστέρων νετρονίων σε τροχιά το ένα γύρω από το άλλο, μια ανακάλυψη που «άνοιξε το δρόμο για νέες δυνατότητες στη μελέτη της βαρύτητας» και χάρισε στους δύο επιστήμονες το Νόμπελ Φυσικής το 1993.

Επρόκειτο για την πρώτη έμμεση «ένδειξη» βαρυτικών κυμάτων που άνοιξε νέους ορίζοντες στην αστρονομία, σύμφωνα με τον καθηγητή Matthew Bailes, διευθυντή του ARC Centre of Excellence for Gravitational Waves.

«Πριν από περίπου 30 χρόνια κάποιοι άνθρωποι συνέλαβαν την ιδέα για την κατασκευή ενός συμβολόμετρου, δηλαδή ενός οργάνου που θα μπορούσε να ανιχνεύσει αστέρες νετρονίων να «καταβροχθίζουν» ο ένας τον άλλο σε ένα εκατομμύριο γαλαξίες γύρω μας», εξηγεί ο καθηγητής.

Αργότερα, η κατασκευή αυτού του οργάνου πέρασε από τη θεωρία στην πράξη και οι δίδυμοι ανιχνευτές των παρατηρητηρίων LIGO (Advanced Laser Interferometry Gravitational Waves Observatories) ανίχνευσαν επιτέλους βαρυτικά κύματα το 2015, αλλά όχι από σύγκρουση αστέρων.

«Όταν ενεργοποίησαν τα όργανα ανακάλυψαν ότι, αντί για αστέρες νετρονίων, αυτό που συγχωνευόταν ήταν μαύρες τρύπες. Επρόκειτο για μια μεγάλη έκπληξη για τους ερευνητές», προσθέτει ο καθηγητής.

Έκτοτε, όλες οι άλλες «εκρήξεις» βαρυτικών κυμάτων που ανιχνεύθηκαν είχαν ως πηγή προέλευσης τη συγχώνευση μαύρων τρυπών. Λόγω του σημαντικά μικρότερού τους μεγέθους, οι συγχωνεύσεις αστέρων νετρονίων αποδείχθηκαν εξαιρετικά δύσκολο να εντοπιστούν, ακόμα και από επιστήμονες που γνώριζαν ακριβώς τι έψαχναν.

Τώρα, μετά από δεκαετίες έρευνας, οι ερευνητές δεν κατάφεραν μόνο να ανιχνεύσουν βαρυτικά κύματα από αστέρες που περιστρέφονταν προς τον θάνατό τους, αλλά για πρώτη φορά έγιναν μάρτυρες της εκρηκτικής συγχώνευσής τους και των συνεπειών της.

Η συγκεκριμένη ανακάλυψη σηματοδοτεί την πρώτη φορά που ένα σώμα στο σύμπαν ανιχνεύτηκε μέσα από συνδυασμό βαρυτικών και ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Επομένως «εγκαινιάζει» έναν νέο τύπο αστρονομίας, εκείνη των «πολλαπλών μηνυμάτων».

Όπως και στις προηγούμενες ανακαλύψεις το αρχικό σήμα ανιχνεύτηκε από τα παρατηρητήρια LIGO. Τα δύο παρατηρητήρια που βρίσκονται στις ΗΠΑ σε απόσταση 3.000 χλμ το ένα από το άλλο χρησιμοποιούν συμβολόμετρα λέιζερ για να εντοπίζουν μικροσκοπικές κινήσεις κατά μήκος δύο ακτίνων, οι οποίες έχουν μήκος αρκετά χλμ και σχηματίζουν μεταξύ τους ορθή γωνία.

Ενώνοντας τις δυνάμεις τους με τον επίγειο ανιχνευτή VIRGO στην Πίζα, τα LIGO μπορούν – μέσω του τριγωνισμού των σημάτων από το διάστημα – να υπολογίζουν κατά προσέγγιση την πηγή προέλευσης των βαρυτικών κυμάτων, ώστε να στρέφουν στη συνέχεια προς τα εκεί τα μεγάλα συμβατικά τηλεσκόπια.

Ωστόσο, στην περίπτωση της συγχώνευσης των μαύρων τρυπών, η παρατήρηση των «συνεπειών» της σύγκρουσης είναι ουσιαστικά ανούσια, αφού υπάρχει μονάχα «σκοτάδι» και δεν υπάρχουν δεδομένα τα οποία μπορούν να καταγράψουν τα τηλεσκόπια.

Αντίθετα, όταν δύο αστέρες νετρονίων καταστρέψουν ο ένας τον άλλον, η έκρηξη παράγει φως και ραδιοκύματα, τα οποία μπορούν να καταγραφούν. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα «σόου με πυροτεχνήματα» που παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τους επιστήμονες.

Τα ευρήματα που αναφέρονται παραπάνω ανοίγουν τον δρόμο για πιο ακριβείς μετρήσεις του μεγέθους του σύμπαντος, σύμφωνα με τον καθηγητή David Blair του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αυστραλίας. Οι επιστήμονες προσπαθούν εδώ και δεκαετίες να προσδιορίσουν το ακριβές μέγεθος του σύμπαντος, αλλά αυτό είναι σχεδόν ακατόρθωτο με την χρήση της παραδοσιακή αστρονομίας.

Η περίπλοκη φόρμουλα που χρησιμοποιούσαν μέχρι στιγμής (κοσμική κλίμακα) έχει πολλούς περιορισμούς. Τα βαρυτικά κύματα, ωστόσο, παράγουν έναν χαρακτηριστικό ήχο που σου αποκαλύπτει πόσο μακριά βρίσκεται η πηγή τους, και πλέον οι ερευνητές μπορούν να ταυτίσουν αυτήν την πηγή και με μια σύγκρουση σε έναν συγκεκριμένο γαλαξία.

Κατά συνέπεια, μπορούν πλέον να έχουν μια πολύ πιο σαφή εικόνα για την απόσταση αυτού του γαλαξία από τη Γη. «Για πρώτη φορά έχουμε στη διάθεσή μας μια «μεζούρα» που μπορεί να μας βοηθήσει να υπολογίσουμε το μέγεθος του σύμπαντος και είναι απαλλαγμένη από τις αβεβαιότητες της παραδοσιακής αστρονομίας», εξηγεί ο καθηγητής Blair.

Ακόμη, οι επιστήμονες βρήκαν ένα νέο τρόπο για να μετρήσουν τη «σταθερά του Χαμπλ», που περιγράφει τον ρυθμό επέκτασης του σύμπαντος. Η νέα εκτίμηση είναι, ότι το σύμπαν επεκτείνεται με ρυθμό περίπου 70 χιλιομέτρων ανά δευτερόλεπτο ανά παρσέκ, που συμβαδίζει με τις έως τώρα εκτιμήσεις.

Eδώ και πολλά χρόνια, οι επιστήμονες πίστευαν ότι οι ατομικές εκρήξεις που προκαλούνται από συγκρούσεις αστέρων νετρονίων είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των βαρύτερων χημικών στοιχείων (μολύβδου, χρυσού, πλατίνας κα) στο σύμπαν.

Ειδικότερα, σύμφωνα με τα θεωρητικά μοντέλα, πυρηνικές αντιδράσεις συμβαίνουν στην ύλη που εκτινάσσεται στο διάστημα κατά τη σύγκρουση των εν λόγω αστέρων, παράγοντας έτσι ατομικούς πυρήνες βαρύτερους από τον σίδηρο.

Αυτή η καυτή ραδιενεργή ύλη ξεχύνεται στο διάστημα εκπέμποντας φως σε πολλά μήκη κύματος, ένα φαινόμενο γνωστό ως «κιλονόβα». Πρόκειται για μια διαδικασία που παράγει στο σύμπαν βαριά στοιχεία και η οποία έως τώρα ήταν μόνο θεωρητική, αλλά πλέον πιστεύεται ότι παρατηρήθηκε για πρώτη φορά και έτσι επιβεβαιώθηκε.

«Αυτά τα σπάνια μέταλλα που βρίσκονται στη Γη δεν δημιουργήθηκαν σε κανονικά αστέρα, ούτε κατά το Big Bang. Αντίθετα, πιστεύουμε ότι σχηματίστηκαν σε συγχωνεύσεις αστέρων νετρονίων που έλαβαν χώρα πολύ πριν σχηματιστεί η Γη μέσα από ένα κοσμικό νέφος» εξηγεί ο Δρ. Christian Wolf από το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Αυστραλίας.

Για έως και 4 μέρες μετά τον εντοπισμό των βαρυτικών κυμάτων και την πρώτη έκρηξη ακτίνων γάμμα, οι επιστήμονες συνέχιζαν να καταγράφουν τη λάμψη που παρήγαγε η σύγκρουση ώστε να προσδιορίσουν τη χημική της σύνθεση. «Αυτό που μετράει δεν είναι τα πρώτα λεπτά μετά τη συγχώνευση των αστέρων, αλλά το γεγονός ότι πλέον μπορούμε να καταγράψουμε τις συνέπειες για μεγαλύτερο διάστημα», εξηγεί ο Dr. Wolf.

Μόλις δύο δευτερόλεπτα μετά την ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων, το διαστημικό τηλεσκόπιο Fermi της NASA κατέγραψε μια σύντομη αλλά ισχυρότατη έκρηξη ακτίνων γάμμα (GRB) σε μια περιοχή από όπου εκτιμάται ότι προήλθαν τα βαρυτικά κύματα.

Πρόκειται για μια σαφή ένδειξη ότι τα δύο συμβάντα συνδέονταν.

Πολλοί αστρονόμοι εκτιμούν ήδη ότι τα νέα δεδομένα λύνουν το μυστήριο της έκρηξης των ακτίνων γάμμα, αφού επιβεβαιώνουν ότι μερικές τουλάχιστον GRBs γεννιούνται (παράλληλα με τα βαρυτικά κύματα) από τέτοια κατακλυσμικά κοσμικά φαινόμενα.

Ο συνδυασμός της αστρονομίας βαρυτικών κυμάτων και της παραδοσιακής αστρονομίας για μια ακόμη φορά «έβγαλε σωστό» τον Αϊνστάιν. Το 1915, ο ιδιοφυής επιστήμονας προέβλεψε ότι η βαρύτητα θα πρέπει να ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός και όχι με «άπειρη ταχύτητα», όπως υπέθετε ο Νεύτωνας. Αυτό σημαίνει ότι η ταχύτητα της βαρύτητας (σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας) είναι κατά προσέγγιση 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο.

Οι διαφορετικές τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν για αυτή τη σημαντική ανακάλυψη έδωσαν στους επιστήμονες την ευκαιρία να αντιπαραβάλλουν τις δύο ταχύτητες και να διαπιστώσουν… ότι οι μετρήσεις ταίριαζαν.

Επρόκειτο για μια μέτρηση μικρής κλίμακας που ωστόσο μας αποκάλυψε, με απίστευτη ακρίβεια, ότι αυτοί οι δύο τύποι κυμάτων ταξιδεύουν με την ίδια ταχύτητα, εξηγούν οι αστρονόμοι.

Πλώρη για το φεγγάρι βάζει το Ισράηλ - Στέλνει μη επανδρωμένο διαστημόπλοιο στη Σελήνη

Μια μη κερδοσκοπική εταιρία από το Ισραήλ έχει θέσει ως στόχο την αποστολή ενός μη επανδρωμένου διαστημόπλοιου στη Σελήνη τον ερχόμενο Φεβρουάριο, όπως ανακοινώθηκε σήμερα από τον εκτελεστικό διευθυντή της. Αυτή θα είναι η πρώτη προσελήνωση τέτοιου είδους συσκευής από το 2013.

Το διαστημόπλοιο, που έχει σχήμα στρογγυλού τραπεζιού με τέσσερα πόδια από ανθρακονήματα, θα εκτοξευτεί τον Δεκέμβριο από το Ακρωτήριο Κανάβεραλ της Φλόριντας με τη βοήθεια ενός πυραύλου SpaceX Falcon, είπε ο Ίντο Αντέμπι της μη κερδοσκοπικής εταιρείας SpaceIL. Ο στόχος του είναι να μεταδόσει εικόνες και βίντεο στη Γη επί δύο ημέρες μετά την προσελήνωσή του, στις 13 Φεβρουαρίου, ενώ θα κάνει επίσης μετρήσεις των μαγνητικών πεδίων.

«Το διαστημόπλοιό μας θα είναι το μικρότερο που έχει προσσεληνωθεί ποτέ» είπε ο Άντεμπι.Από το 1966 οι ΗΠΑ και η πρώην Σοβιετική Ένωση έχουν στείλει στη Σελήνη περίπου 12 μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Η Κίνα προχώρησε και αυτή σε μια τέτοια προσσελήνωση το 2013.

Η SpaceIL ιδρύθηκε το 2011 από μια ομάδα μηχανικών, με προϋπολογισμό περίπου 90 εκατομμυρίων δολαρίων. Η εταιρεία "θυσίασε" το μέγεθος και τις λειτουργικές ικανότητες του αεροσκάφους της προκειμένου να γίνει πιο ομαλό το ταξίδι του στη Σελήνη.

Το μικρό σκάφος παρουσιάστηκε σήμερα στον χώρο της κρατικής εταιρείας Israel Aerospace Industries. Έχει ύψος 1,5 μέτρο και ζυγίζει 585 κιλά. Έχει τέσσερα πόδια από ανθρακονήματα και τα καύσιμα που θα μεταφέρει αποτελούν τα δύο τρίτα του βάρους.

Το διαστημόπλοιο θα αναπτυχθεί αφού φτάσει στα 60.000 χιλιόμετρα από τη Γη. Θα χρειαστεί κατόπιν δύο μήνες για να μπει στην τροχιά της Σελήνης, οπότε θα επιβραδύνει και θα προσσεληνωθεί.

«Η προσσελήνωση είναι το πιο περίπλοκο μέρος της αποστολής. Το σημείο που έχει επιλεγεί είναι σχετικά επίπεδο και το σκάφος θα βρίσκεται σε οπτική επαφή με τη Γη ώστε να επικοινωνεί. Από τη στιγμή που θα ξεκινήσει την κάθοδο, θα χειριστεί τη διαδικασία της προσσελήνωσης εντελώς αυτόνομα», εξήγησε ο Αντέμπι.

Η SpaceIL χρηματοδοτείται κυρίως από ιδιώτες δωρητές, όπως τον Αμερικανό μεγιστάνα των καζίνο Σέλντον Άντελσον και τον δισεκατομμυριούχο συνιδρυτή της τεχνολογικής εταιρείας Amdocs, Μόρις Καν.

Ο σπόρος που απέφευγε να βλαστήσει

Δυο σπόροι βρίσκονταν δίπλα δίπλα, μέσα στο γόνιμο ανοιξιάτικο έδαφος.
Ο πρώτος σπόρος είπε: «Θέλω να βλαστήσω! Θέλω να βυθίσω τις ρίζες μου βαθιά μέσα στο χώμα που βρίσκεται από κάτω μου και να σπρώξω το βλαστό μου να διαπεράσει το στρώμα του χώματος που βρίσκεται από πάνω μου. Θέλω ν’ ανοίξω τα τρυφερά μου μπουμπούκια σαν λάβαρα, για ν’ αναγγείλω τον ερχομό της άνοιξης… Θέλω να νιώσω τη ζεστασιά του ήλιου στο πρόσωπο μου και την ευλογία της πρωινής δροσούλας στα πέταλα μου!» Και βλάστησε.
 
Ο δεύτερος σπόρος είπε: «Φοβάμαι. Αν βυθίσω τις ρίζες μου κάτω στο έδαφος, δεν ξέρω τι θα συναντήσουν μέσα στα σκοτάδια. Αν σπρώξω για να διαπεράσω το σκληρό έδαφος που βρίσκεται από πάνω μου, μπορεί να χαλάσω τους τρυφερούς βλαστούς μου… Κι αν ανοίξω τα μπουμπούκια μου κι έρθει το σαλιγκάρι και μου τα φάει; Κι αν ανθίσουν τα λουλούδια μου κι έρθει κανένα παιδάκι και με ξεριζώσει; Όχι, είναι προτιμότερο να περιμένω ώσπου να σιγουρευτώ». Και περίμενε.
 
Μια κοτούλα που σκάλιζε εδώ κι εκεί το χώμα, στις αρχές της άνοιξης ψάχνοντας για τροφή, βρήκε το σπόρο και τον κατάπιε.
 
Το δίδαγμα της ιστορίας
Όσοι αποφεύγουν να ριψοκινδυνεύσουν και ν’ αναπτυχθούν, τους καταβροχθίζει η ζωή.

Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη

Οι έννοιες και η ουσία
 
Η λογική ή αναλυτική, όπως την έλεγε ο ίδιος ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), ο πολυμερέστερος και μεθοδικότερος νους του αρχαίου κόσμου, είναι δημιούργημα δικό του. Γι’ αυτόν η λογική δεν ήταν κλάδος της φιλοσοφίας, αλλά προπαιδευτική γνώση των κανόνων της σκέψης, «όργανον» της φιλοσοφίας. Με τη συλλογιστική του, δηλαδή τη γενική θεωρία για το συλλογισμό, ο Αριστοτέλης επισήμανε τα συστατικά στοιχεία της σκέψης και τις λειτουργικές σχέσεις τους κατά τις διεργασίες που επιτελεί ο ανθρώπινος νους στην προσπάθειά του να κατανοήσει την πραγματικότητα.
 
Στη θεωρία του για τη γνώση ο Αριστοτέλης δεν ήταν ούτε μόνο εμπειρικός ούτε μόνο λογοκρατικός. Πίστευε δηλαδή ότι οι εντυπώσεις μας διαμορφώνονται πάντα από τις ιδιότητες των πραγμάτων και ότι τα λάθη μας οφείλονται ή σε ελαττωματικές συνδέσεις ή σε ελαττωματικά παρακόλουθα.
 
Σχετικά, τη δυσκολία για την εξακρίβωση του λάθους ο Αριστοτέλης την είχε εντοπίσει και στην πολυπλοκότητα των πραγμάτων και στην πολυσημία των λέξεων που τα ορίζουν. Έτσι ο Αριστοτέλης δίδασκε ότι οι λογικές κατηγορίες αντιστοιχούν κανονικά στα πράγματα και ότι οι έννοιες δηλώνουν την ουσία των πραγμάτων. Γι’ αυτό θεωρούσε ως πραγματική τη γνώση που βασίζεται στις έννοιες και με προϋποθέσεις που βέβαια βρίσκονται στις αισθήσεις.
 
Στη συνέχεια ο Αριστοτέλης χώρισε τη γνώση σε άμεση, που την αποκτούμε ενορατικά, και σε έμμεση, που την αποκτούμε με την παρατήρηση, την εμπειρία και την αφαίρεση. Ο Αριστοτέλης δε δεχόταν προϋπάρχουσες στον κόσμο ιδέες, όπως ο Πλάτων, αλλά μόνο τη γενική ιδιότητα του ανθρώπινου πνεύματος να δημιουργεί έννοιες και με αυτές να αναγνωρίζει την πραγματικότητα.
 
Σχετικά ο Αριστοτέλης εξηγούσε τη γνώση των πρώτων εννοιών ως συνδυασμό εμπειρίας και αφαίρεσης και διαβάθμιζε τη γνώση από το «συγκεχυμένον» αρχικά προς το «γνώριμον» σ’ εμάς και το «γνώριμον» γενικά.
 
Ο Αριστοτέλης ταξινόμησε τις έννοιες σε 10 «Κατηγορίες», με κριτήριο τη συγκεκριμένη πραγματικότητα και παράδειγμα έναν άνθρωπο γνωστό, τον πλατωνικό Κορίσκο:
  1. Ουσία (άνθρωπος).
  2. Ποσότητα (τρεις πήχες).
  3. Ποιότητα (λευκός, μορφωμένος).
  4. Σχέση (μεγαλύτερος).
  5. Τόπος (στην αγορά).
  6. Χρόνος (χθες).
  7. Θέση (κάθεται).
  8. Κατάσταση (ντυμένος).
  9. Ενέργεια (κόβει).
  10. Πάθημα (κόπηκε).
Κριτική της θεωρίας των ιδεών: ύλη και μορφή. Θεωρία της γνώσης
Στο πρόβλημα της ουσίας ο Αριστοτέλης ξεκίνησε από την κριτική της πλατωνικής θεωρίας των ιδεών. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι η πρωτοβουλία του Πλάτωνα να εξηγήσει την αισθητή πραγματικότητα ως έκτυπο μιας νοητής πραγματικότητας είχε το μειονέκτημα ότι χώριζε την πραγματικότητα σε δυο επίπεδα και ότι, αντί να λύνει το πρόβλημα της ουσίας καθαυτό, το μετέθετε σε ένα άλλο επίπεδο, που θα έπρεπε επίσης να εξηγηθεί από ένα τρίτο κ.ο.κ. ως το άπειρο.
 
Έτσι ο Αριστοτέλης, βλέποντας τη ματαιοπονία σε μια τέτοια προσπάθεια, προτίμησε να επιστρέφει στην αισθητή πραγματικότητα και να αναζητήσει την ουσία των όντων μέσα στα συγκεκριμένα αντικείμενα.
 
Με προϋπόθεση τη γνώση της φυσικής φιλοσοφίας των προσωκρατικών και τα πορίσματά του από προσωπικές φυσιογνωστικές και βιολογικές έρευνες, ο Αριστοτέλης ανέλυσε τη γένεση των όντων και έφτασε στο συμπέρασμα ότι κάθε ον έχει ως συστατικά στοιχεία την ύλη και τη μορφή. Η μορφή, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η αγέννητη ουσία του όντος και το μόνο, πραγματικά, αντικείμενο της επιστήμης. Δεν ταυτίζεται όμως με την πλατωνική ιδέα: ενώ ο Πλάτων δέχεται ότι υπάρχουν ιδέες που αντιστοιχούν και σε αφηρημένες έννοιες (ηθικές αξίες, μαθηματικά σύμβολα), ο Αριστοτέλης αρνείται ότι υπάρχει μορφή (δηλαδή υπόσταση) σε έννοιες χωρίς άμεση σχέση με την αισθητή πραγματικότητα. Και ενώ ο Πλάτων δέχεται την ιδέα ως υπερβατική αρχή, δηλαδή ως αρχή σαφώς χωρισμένη από τα αισθητά όντα, των οποίων είναι αιτία ύπαρξης, ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η μορφή δεν μπορεί να νοηθεί ως κάτι αποκομμένο από την ύλη αλλά ως κάτι που ενυπάρχει σε αυτήν: Αν π.χ. ο Σωκράτης υπάρχει ως ον, αυτό οφείλεται στο ότι στο υλικό στοιχείο της ύπαρξής του πραγματώνεται και ενυπάρχει η ανθρώπινη μορφή.
 
Έτσι ο Αριστοτέλης κατανόησε την ύπαρξη κάθε όντος ακριβώς ως σύνδεσμο ύλης και μορφής και εξήγησε την πραγματικότητα ως ενότητα σύνθετη. Βασισμένος στη γενικά αποδεκτή διδασκαλία της προηγούμενης φιλοσοφίας για τη γένεση και το θάνατο ως σύνθεση και διάλυση των όντων στα συστατικά τους, που καθαυτά θεωρούνται αιώνια και αμετάβλητα, ο Αριστοτέλης θεώρησε επίσης την ύλη και τη μορφή ως συστατικά των όντων αιώνια και αμετάβλητα. Ο Αριστοτέλης αναγνώρισε με αυτό τον τρόπο ότι σε κάθε γένεση, δηλαδή σε ό,τι παίρνει μορφή είτε από τη φύση είτε από χέρι ανθρώπου, υπόκειται πάντα ως βάση κάποιο υλικό, που χωρίς αυτό η γένεση είναι αδιανόητη. Το υλικό – η ύλη χωρίς μορφή – βρίσκεται σε «δυνάμει» κατάσταση. Αντίθετα, έχουμε κατάσταση «ενεργεία» όταν στην ύλη πραγματώνεται η μορφή.
 
Έτσι ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που γίνεται κάθε φορά με τη γένεση ενός όντος, φυσικού ή τεχνητού, δεν είναι ούτε η ύλη ούτε η μορφή, αλλά μόνο ο συγκεκριμένος σύνδεσμος ύλης και μορφής.
 
Μελετώντας το πρόβλημα της ουσίας, ο Αριστοτέλης δεν αρκέστηκε στις γενικότερες μορφολογικές θεωρήσεις του, αλλά ασχολήθηκε και ιδιαίτερα με την «ποίηση» ως γενική μορφοπλαστική ικανότητα του ανθρώπου, φανερή στα έργα του από τις πιο ταπεινές κατασκευές ως τα μνημειώδη έργα τέχνης. Έτσι ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι με την «ποίηση» ο άνθρωπος δημιουργεί σε δυο επίπεδα, στο τεχνολογικό και στο καλλιτεχνικό: στο τεχνολογικό επίπεδο ο άνθρωπος κατασκευάζει αντικείμενα που δε γίνονται από τη φύση και που τείνουν να τη συμπληρώσουν (σκεύη, όργανα κτλ.)· στο καλλιτεχνικό επίπεδο ο άνθρωπος δημιουργεί πράγματα που απομιμούνται αντικείμενα, φαινόμενα και γεγονότα που υπάρχουν στη φύση και που τείνουν να την εξηγήσουν (έργα τέχνης).
 
Η φύση και ο άνθρωπος. Το τελεολογικό κριτήριο. Η θεμελίωση της βιολογίας. Επισήμανση βιολογικών αρχών. Υπεροχή του ανθρώπου
 
Στη μελέτη του φυσικού κόσμου ο Αριστοτέλης, όπως ήταν επόμενο, οδηγήθηκε από τη βασική οντολογική θέση του ότι η ουσία των πραγμάτων είναι σύνθετη από ύλη και μορφή. Στη φυσική φιλοσοφία του ο Αριστοτέλης συμπλήρωσε αυτή τη θέση του με το τελεολογικό κριτήριό του, ότι δηλαδή η φύση, πάντα σκόπιμα και πάντα πάνω σε μόνιμα καθορισμένη κλίμακα ειδών από τα ατελέστερα προς τα τελειότερα, δημιουργεί όντα που έχουν μέσα τους το καθένα χωριστά το σκοπό της αυτοπράγματωσής τους («εντελέχεια»). Η αυτοπραγμάτωση όμως αυτή είναι ουσιαστικά η σύνδεση της μορφής με την ύλη. Η σύνδεση αυτή δημιουργεί την τελειοποίηση ενός όντος. Αφού όμως η τελειοποίηση γίνεται εφικτή χάρη στην επενέργεια της μορφής, μορφή και σκοπός ταυτίζονται.
 
Στη φυσική φιλοσοφία ο Αριστοτέλης είχε αντικείμενο της μελέτης του τα φυσικά πράγματα και ό,τι συμβαίνει με αυτά, δηλαδή γένεση, μεταβολή, κίνηση κτλ. Έτσι ενδιαφέρθηκε πρώτα να αποσαφηνίσει βασικές έννοιες της φυσικής, όπως το άπειρο, η μάζα και το κενό, το συνεχές, ο χώρος και ο χρόνος, η κίνηση και η μεταβολή.
 
Με τις επιδόσεις του σε ειδικά προβλήματα φυσιογνωσίας της εποχής του ο Αριστοτέλης πέτυχε να θεμελιώσει θεματολογικά και μεθοδολογικά τη βιολογία και πολλούς άλλους συγγενικούς κλάδους της επιστήμης, όπως η φυτολογία, η ζωολογία, η οικολογία, η εντομολογία, η εμβρυολογία, η ψυχολογία των ζώων κτλ.
 
Έτσι ο Αριστοτέλης πρώτος εισηγήθηκε μεθόδους ταξινόμησης των ειδών, εξέτασε τα αίτια της διαφοροποίησης του γένους, τις κληρονομικές και τις επίκτητες ιδιότητες, την πολυγονία και την ολιγογονία, την πολυτοκία και τη διάρκεια της κύησης στα διάφορα ζώα, την εξάπλωση ορισμένων ειδών και την επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος για το «ήθος» των ζώων, τις ψυχικές εκδηλώσεις τους, τις συνήθειές τους, τις καιρικές επιδράσεις και τις ασθένειές τους.
 
Για τις βιολογικές έρευνές του ο Αριστοτέλης ανακάλυψε και εφάρμοσε τρία κριτήρια: την κλίμακα ζωής (θρεπτική, αισθητική, διανοητική), την εγγενή θερμότητα (όσο πιο θερμόαιμο, τόσο πιο εξελιγμένο ζώο) και την πολυπλοκότητα της δομής (όσο πιο σύνθετα όργανα, τόσο τελειότερος οργανισμός). Συνοπτικά μπορούμε να πούμε ότι ο Αριστοτέλης επισήμανε τις εξής βιολογικές αρχές που η σύγχρονη επιστήμη ανακάλυψε και διατύπωσε εκ νέου, χωρίς συγκεκριμένη γνώση του Αριστοτέλη:
 
1) Η φύση είναι απλή· επιλύει κάθε πρόβλημά της με τον απλούστερο δυνατό τρόπο και δε δημιουργεί τίποτα μάταια και περιττά.
2) Η φύση δημιουργεί αντίβαρο σε κάθε υπερβολική δύναμη και έτσι εξομαλύνει ανισότητες και αντιθέσεις.
3) Η φύση περιορίζει τα σπέρματα, όπου παρατηρείται πλουσιότερη ανάπτυξη.
4) Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του είδους μέσα στο άτομο είναι η τελευταία βαθμίδα στη διαδικασία γένεσης του εμβρύου.
5) Τα όργανα είναι εξειδικευμένα.
6) Τα όργανα, παράλληλα με την κύρια λειτουργία τους, επιτελούν και δευτερεύουσες λειτουργίες.
7) Ορισμένα όργανα είναι διαμορφωμένα έτσι, ώστε να προάγουν τη διαιώνιση του είδους.
8) Τα όργανα όπου είναι κατά ζεύγη, έχουν συμμετρική διάταξη.
 
Χωρίς να παραθεωρήσει τα κοινά γνωρίσματα ανάμεσα στον άνθρωπο και τα άλλα ζώα, ο Αριστοτέλης αναγνώρισε στον άνθρωπο μια θέση μοναδική μέσα στον κόσμο. Την υπεροχή του ανθρώπου ο Αριστοτέλης την επισήμανε βασικά στην όρθια στάση και στο όρθιο βάδισμά του, στην κατασκευή του χεριού, στον έναρθρο λόγο και στη συνειδητή σκέψη. Ως απότοκα από τους φυσικούς παράγοντες της υπεροχής του ανθρώπου στο σύνολό τους, ο Αριστοτέλης παρατήρησε μια σειρά ιδιότητες και πάθη, που χαρακτηρίζουν μόνο τον άνθρωπο. Έτσι, κατά τον Αριστοτέλη, μόνο ο άνθρωπος έχει την έννοια του χρόνου, την ικανότητα να μετρά το χρόνο και οτιδήποτε άλλο, να θυμάται τον εαυτό του και να σκέφτεται για πράγματα που τον απασχολούν, να επιλέγει ανάμεσα σε πολλές δυνατότητες το δικό του τρόπο για να πράξει, να γελά και να χτυπά η καρδιά του από ψυχοπνευματικές αιτίες.
 
Τέλος, ο Αριστοτέλης, χωρίς να αμφισβητήσει τη διαπίστωση των παλαιότερων Σοφιστών ότι πολλά ζώα υπερτερούν σε δύναμη, σε αντοχή και σε αισθητήρια, παρατήρησε ότι με το πνεύμα του ο άνθρωπος διαθέτει ανεξάντλητη εφευρετικότητα, που του ανοίγει δρόμους για να πραγματώσει κάθε σκοπό του.
 
Σε αναφορά με τον άνθρωπο ως σύνολο, όχι μεμονωμένα, είδε ο Αριστοτέλης και το πρόβλημα της ψυχής. Ο Αριστοτέλης μελέτησε την ψυχή όχι μόνο από γενική φιλοσοφική άποψη αλλά και από βιολογική, γνωσιολογική και ηθική, προσέχοντας περισσότερο, πρώτος αυτός στην αρχαία κοινωνία, τα ψυχοφυσικά και βιολογικά φαινόμενα παράλληλα με τα νοητικά. Από αυτό φαίνεται πόσο ο Αριστοτέλης διεύρυνε στον καιρό του την έννοια της ψυχής.
 
Ο Αριστοτέλης όρισε την ψυχή με αυτά τα λόγια: «Η ψυχή είναι ο πρώτος αυτοσκοπός ενός σώματος φυσικού, που έχει μέσα του ζωή» (Η ψυχή έστιν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικού δυνάμει ζωήν έχοντος). Κατά τον Αριστοτέλη, η ψυχή είναι για το σώμα ό,τι η μορφή για την ύλη. Η ψυχή είναι μορφή όχι οποιουδήποτε σώματος αλλά του ζωντανού σώματος, δηλαδή αυτού που εκπληρώνει τις λειτουργίες της ζωής. Αν λοιπόν η λειτουργικότητα υπάρχει μόνο στο ζωντανό σώμα και όχι σε ένα πτώμα, αυτό οφείλεται στο ότι, ακριβώς, το ζωντανό σώμα έχει ψυχή.
 
Σύμφωνα πάντα με τα βιολογικά και τα τελεολογικά κριτήριά του, ο Αριστοτέλης διέκρινε τρεις τύπους ψυχής: τη θρεπτική (του φυτού), την αισθητική (του ζώου) και τη διανοητική (του ανθρώπου).
 
Η πράξη και η πολιτική. Το πρόβλημα της ψυχής. Υπεροχή της πράξης απέναντι στη γνώση. Η ευτυχία. Ηθική και πολιτική
 
 Ανθρωπολογικά θεμελίωσε ο Αριστοτέλης και την ηθική του, δηλαδή τη διδασκαλία του για το καλό και την ευτυχία, την αρετή και την πράξη. Έτσι και σ’ αυτή την περιοχή της φιλοσοφίας ο Αριστοτέλης απομακρύνθηκε όχι μόνο από τη θρησκεία, που είχε θεμελιώσει την ηθική θεοκρατικά, αλλά και από το Σωκράτη και τον Πλάτωνα, που, πιστεύοντας σε απόλυτο καλό και κακό, είχαν επιζητήσει να θεμελιώσουν την ηθική μεταφυσικά.
 
Τον άνθρωπο θεώρησε ο Αριστοτέλης «αρχήν και γεννητήν των πράξεων ώσπερ και των τέκνων». Και, προχωρώντας ακόμη μακρύτερα από τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης τόνισε ότι σκοπός της ηθικής δεν είναι τόσο η γνώση του καλού και της αρετής σαν προϋπόθεση για την ηθικά καταξιωμένη πράξη, όσο η ίδια η πράξη, γιατί από την πράξη εξαρτάται η ευτυχία άμεσα, ενώ από τη γνώση εξαρτάται έμμεσα.
 
Έτσι ο Αριστοτέλης δίδαξε ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ευτυχήσει με δικά του μέσα, επειδή έχει τη δυνατότητα να ελέγχει τις πράξεις του, επομένως να κατακτήσει την αρετή, που οδηγεί στην ευτυχία.
 
Την ευτυχία ο Αριστοτέλης την επισήμανε στην ενέργεια της ψυχής τη σύμφωνη με την αρετή, που βέβαια είναι βασισμένη στη φρόνηση, και εξήγησε ότι η ζωή του ανθρώπου με την ηθικά καταξιωμένη δραστηριότητά του είναι γεμάτη ηδονή, γιατί οι πράξεις της αρετής έχουν μέσα τους ηδονή. Σχετικά ο Αριστοτέλης, που πίστευε ότι η ηδονή είναι φυσική ανάγκη για όλους ανεξαίρετα τους ζωντανούς οργανισμούς και ότι γι’ αυτό το λόγο δεν μπορεί να παραθεωρηθεί ως συστατικό της ευτυχίας, διέκρινε ηδονή αισθησιακή και πνευματική και εξήγησε ότι η πρώτη είναι κοινή σε όλα τα ζώα, ενώ η δεύτερη αποτελεί προνόμιο του ανθρώπου, βιώνεται μέσα στην πνευματική δραστηριότητά του και είναι άβλαβη, σταθερή και πιο έντονη από την αισθησιακή.
 
Επισημαίνοντας ο Αριστοτέλης ότι η ευτυχία βρίσκεται μέσα στη δραστηριότητα τη σύμφωνη με την αρετή, δεν παράβλεψε βέβαια το γεγονός ότι όλες οι πράξεις, άσχετα από τα αποτελέσματά τους, έχουν σκοπό την ευτυχία. Επίσης δεν παραγνώρισε ότι η ζωή, επομένως και η ευτυχία του ανθρώπου, εξαρτάται και από την τύχη, δηλαδή από ορισμένα εξωτερικά αγαθά· τόνισε όμως ότι από όλα τα συντελεστικά της ευτυχίας, που καθαυτά είναι αστάθμητα, μόνο η υπεύθυνη πράξη του ανθρώπου, η σύμφωνη με την αρετή, έχει ασφάλεια και διάρκεια στην επιδίωξη της ευτυχίας.
 
Στην ηθική φιλοσοφία του ο Αριστοτέλης, όπως και όλοι οι κλασικοί φιλόσοφοι του αρχαίου κόσμου, δεν περιορίστηκε στο ατομικό επίπεδο, αλλά προχώρησε και στο κοινωνικό. Έτσι αναζήτησε την ηθική τελείωση του ανθρώπου μέσα στον οργανωμένο ομαδικό βίο και μελέτησε όλες τις μορφές επικοινωνίας, αποδίδοντας κορυφαία σημασία στη φιλία που, με ιδιαίτερο ζήλο και προσωπική θέρμη, την ερεύνησε σαν ηθικό φαινόμενο σε κάθε πτυχή της ατομικής και της κοινωνικής ζωής, από τις πιο συμπτωματικές συναντήσεις των επιβατών ενός πλοίου ως τους πιο μόνιμους δεσμούς των μελών μιας οικογένειας, ακόμα και ως τη «φιλαυτία», όπως ονόμασε ο ίδιος την αρμονική σχέση του ατόμου με τον ίδιο τον εαυτό του.
 
Με την πολιτική φιλοσοφία του ο Αριστοτέλης συμπλήρωσε την ηθική του, κυρίως στην κοινωνική διάστασή της. Ο Αριστοτέλης όρισε την πολιτική ως τέχνη του οργανωμένου ομαδικού βίου των ανθρώπων και είναι αυτός που χαρακτήρισε τον άνθρωπο «φύσει πολιτικόν ζώον».
 
Έτσι δίδαξε ότι ο άνθρωπος μόνο μέσα σε μια πολιτική κοινωνία μπορεί να επιτύχει την ηθική τελείωσή του και ότι οι σκοποί του ατόμου και του συνόλου ταυτίζονται στην οργανωμένη κοινωνία και πραγματώνονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο μέσα σ’ αυτήν.
 
Ως αυτό το σημείο ο Αριστοτέλης δε φαίνεται να έχει απομακρυνθεί πολύ από την πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα. Από τη συνέχεια όμως γίνεται φανερό ότι ο Αριστοτέλης σκεφτόταν με κριτήρια διαφορετικά.
 
Έτσι, ο Αριστοτέλης χώρισε τους πολίτες πρώτα με κριτήριο την οικονομική δραστηριότητα σε γεωργούς, τεχνίτες και εμπόρους και ύστερα με κριτήριο την κοινωνική σύνθεση σε πλούσιους, φτωχούς και μεσαίους. Με βάση αυτή τη διαίρεση ο Αριστοτέλης δίδαξε ότι οι σχέσεις που διαμορφώνονται κάθε φορά ανάμεσα σ’ αυτές τις κοινωνικές τάξεις δίνουν στο πολίτευμα την ιδιαίτερη μορφή του και ότι οι σκοποί του συνόλου επιδιώκονται με το πολίτευμα και με την αγωγή.
 
Κύριες μορφές πολιτεύματος. Η «Μέση πολιτεία»
 
Το γεγονός ότι το πολίτευμα παρουσιάζει ποικίλες μορφές μέσα στην ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας ο Αριστοτέλης το απέδωσε στον τρόπο που μοιράζεται η δύναμη ανάμεσα στα συστατικά στοιχεία του κράτους και κυρίως στη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στους συνήθως λίγους πλούσιους και πολλούς φτωχούς πολίτες.
 
Ο Αριστοτέλης είδε ότι το πολίτευμα μπορεί να παρουσιάζεται σε τρεις κύριες μορφές και τρεις εκτροπές από αυτές: οι τρεις κύριες μορφές είναι η βασιλεία, η αριστοκρατία και η δημοκρατία και οι αντίστοιχες εκτροπές από αυτές είναι της βασιλείας η τυραννίδα, της αριστοκρατίας η ολιγαρχία και της δημοκρατίας η οχλοκρατία.
 
Σχετικά ο Αριστοτέλης εξήγησε ότι στην πρώτη μορφή πολιτεύματος η εξουσία είναι στα χέρια ενός, στη δεύτερη είναι στα χέρια λίγων και στην τρίτη στα χέρια πολλών. Τελικά όμως ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων πριν από αυτόν, τείνει να πιστέψει ότι το πολίτευμα, όπως δείχνουν τα (δια τα πράγματα, μπορεί να παρουσιάζεται μόνο με δυο μορφές: στην πρώτη από αυτές το μέτρο το δίνει το κοινό καλό και στη δεύτερη το συμφέρον του άρχοντα.
 
Προσωπικά ο Αριστοτέλης στράφηκε με ιδιαίτερη συμπάθεια στη «Μέση πολιτεία», όπως ονόμασε ο ίδιος μια βασική μορφή αστικής δημοκρατίας. Πιστεύοντας ότι αυτή η μορφή πολιτεύματος είναι η «άριστη», ο Αριστοτέλης επισήμανε ότι σ’ αυτήν οι φτωχοί και οι πλούσιοι είναι ίσοι έναντι του νόμου, ότι η μεσαία τάξη εξασφαλίζει την απαιτούμενη ισορροπία ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, μάλιστα με τον καλύτερο τρόπο αν είναι ισχυρότερη από τις δυο άλλες τάξεις ή τουλάχιστο από την καθεμιά τους, ότι, αν απειληθεί σύγκρουση ανάμεσα στις ακραίες τάξεις, η μεσαία κρατά το κέντρο του βάρους στη μέση και ότι, όπου επικρατεί η μεσαία τάξη, δεν αναπτύσσεται το κοινωνικό και ταξικό μίσος, γιατί από άποψη ιδιοκτησίας οι μεγάλες διαφορές περιορίζονται και έτσι οι κίνδυνοι ανατροπής είναι ελάχιστοι.
 
Σαν κατακλείδα ας σημειωθεί το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης διατύπωσε και εισηγήθηκε πρώτος δυο βασικές αρχές, που ισχύουν σήμερα στην πολιτική σε παγκόσμια κλίμακα: τη διάκριση των εξουσιών και την αρχή της πλειοψηφίας.