Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 2016

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ (1556-1578)

Αποτέλεσμα εικόνας για μαντησ τειρεσιασΣΤΑΣΙΜΟΝ Δ΄


ΧΟ. εἰ θέμις ἐστί μοι τὰν ἀφανῆ θεὸν [στρ.]
καὶ σὲ λιταῖς σεβίζειν,
ἐννυχίων ἄναξ,
Αἰδωνεῦ Αἰδωνεῦ, λίσσομαι
1560 †μήτ᾽ ἐπίπονα μηδ᾽ ἐπὶ βαρυαχεῖ†
ξένον ἐξανύσαι
μόρῳ τὰν παγκευ-
θῆ κάτω νεκύων πλάκα
καὶ Στύγιον δόμον.
1565 πολλῶν γὰρ ἂν καὶ μάταν
πημάτων ἱκνουμένων
πάλιν σφε δαίμων δίκαιος αὔξοι.

ὦ χθόνιαι θεαί, σῶμά τ᾽ ἀνικάτου [αντ.]
θηρός, ὃν ἐν πύλαισι
1570 ταῖσι πολυξένοις
εὐνᾶσθαι κνυζεῖσθαί τ᾽ ἐξ ἄντρων
ἀδάματον φύλακα παρ᾽ Ἀίδᾳ
λόγος αἰὲν ἔχει·
τόν, ὦ Γᾶς παῖ καὶ
1575 Ταρτάρου, κατεύχομαι
ἐν καθαρῷ βῆναι
ὁρμωμένῳ νερτέρας
τῷ ξένῳ νεκρῶν πλάκας·
σέ τοι κικλήσκω τὸν αἰένυπνον.

***

ΣΤΑΣΙΜΟ ΤΕΤΑΡΤΟ


Αν είναι θεμιτό, στην άφαντη θεάπροσεύχομαι με σέβας· σ᾽ εσένατης μαύρης νύχτας βασιλιά, ω Αιδωνέα,1560Αιδωνέα. Παρακαλώ σας, δίχως άγριο πόνοκαι αγωνία θανάσιμη, να φτάσειο ξένος κάτω στην κοιλάδα των νεκρώνόπου τα πάντα κρύβει μέσα της,στα δώματα της Στύγας.1565Γιατί, αφού τον βρήκαν άδικατα τόσα πάθη, είναι καιρός ένας θεόςπάλι να τον υψώσει.
Ω χθόνιες θεές, ω θηρίου σώμαανίκητο που, ο λόγος λέει, εκεί,1570μπροστά στις πύλες τις πολύξενες ξαπλώνεις,μέσα απ᾽ το άντρο σου γαβγίζοντας, κι είσαιο αδάμαστος του Άδη φύλακας.Ω συ, της Γης ο γιος και του Ταρτάρου,1575ολόψυχα εύχομαι ο ξένοςτον δρόμο του ανεμπόδιστος να πάρειστον κάτω κόσμογια τα ασφοδίλια των νεκρών.Εσένα επικαλούμαι,θεό του αιώνιου ύπνου.

Η ηθική της Αρχαϊκής και Κλασικής εποχής

Αποτέλεσμα εικόνας για κουροσ αρχαικησ εποχησΟ ελληνικός ηθικός στοχασμός αποτελεί τη μόνη εξω-χριστιανική καταβολή της Δυτικής ηθικής σκέψης. Η ηθική φιλοσοφία, όπως και η φιλοσοφία γενικά, θεμελιώθηκε από τους Έλληνες, όταν ο πολιτισμός της τιμής και της «αιδούς» με τις ανταγωνιστικές αξίες του άρχισε να δίνει τη θέση του στον πολιτισμό της «δίκης» και τις συνεργασιακές αξίες με την αφύπνιση της ηθικής ευθύνης και τον κλονισμό της θεονομικής ετερονομίας4.
 
    Η ελληνική ηθική σκέψη και πρακτική, ωστόσο, που επιτομή της μπορεί να θεωρηθεί η αριστοτελική ηθική φιλοσοφία, είναι αρκετά ξένη στο νεότερο ηθικό στοχασμό με τις ιουδαϊκο-χριστιανικές καταβολές του. Αρκετές διανοητικές και «ηθικές» αρετές, όπως η «τέχνη», η «ελευθεριότητα», η «μεγαλοπρέπεια», η «μεγαλοψυχία» και άλλες δεν βρίσκουν ιδιαίτερη θέση στη νεότερη και στη σύγχρονη αρετολογία. Και οι θεμελιώδεις ηθικοί όροι «αγαθό», «καλό», «αρετή», «δικαιοσύνη» κ.λπ., παρά την αδιάσπαστη χρήση τους από την ομηρική σχεδόν εποχή, έχουν υποστεί σημαντικές σημασιολογικές μεταβολές ανάλογα με τις κοινωνικές μορφές και αξίες στις οποίες ήταν «ενσωματωμένες», ώστε δύσκολα να εκφράζουν το αρχικό νόημα τους5. Οι έννοιες της ηθικής υποχρέωσης, πολλά ηθικά διλήμματα, η επιταγή «το καθήκον για το καθήκον», η αυτονομία του ανθρώπινου προσώπου, η ηθική ισότητα των ανθρώπων, η αξία του ανθρώπου ως ανθρώπου με ηθικά δικαιώματα και άλλες σχετικές κατηγορίες είναι σχεδόν ξένα στον ελληνικό στοχασμό6. Αλλά ακριβώς επειδή πολλές από τις κατηγορίες αυτές, καθώς έχουν απογυμνωθεί από τα πολιτισμικά και κοινωνικά τους συμφραζόμενα, ελάχιστα εκφράζουν, συμφωνά με κάποιους στοχαστές, το σύγχρονο άνθρωπο, αρκετές ενοράσεις της ελληνικής ηθικής φιλοσοφίας ήλθαν και πάλι στο προσκήνιο και πρόσφατα προτάθηκαν, όπως είπαμε, ελληνικά πρότυπα ηθικής αξιολόγησης και συμπεριφοράς7.
 
    Η ελληνική φιλοσοφική ηθική τυπικά αρχίζει με τους σοφιστές και τον Σωκράτη, που πρώτος λέγεται ότι έκανε λόγο μόνο για τα «ηθικά». Τούτο δεν σημαίνει ότι δεν προϋπήρχε μια λαϊκή, κοινωνική ή και προσωπική ηθική, ούτε ότι δεν ανευρίσκονται σπέρματα ηθικού προβληματισμού στους προγενέστερους φιλοσόφους και ποιητές8. Στο ομηρικό, στο ησιόδειο και γενικά στο αρχαϊκό λεξιλόγιο ανιχνεύονται συστήματα αξιών και κώδικες ορθής συμπεριφοράς. Αλλά και στους προσωκρατικούς φιλοσόφους, όπως και στους τραγικούς ποιητές, βρίσκουμε σπέρματα ηθικής φιλοσοφίας. Ο Ησίοδος και οι λυρικοί ποιητές θεματοποιούν όχι εντελώς προφιλοσοφικά την έννοια της δικαιοσύνης9. Συστηματικά πάντως ο ηθικός προβληματισμός κάνει αισθητή την παρουσία του, όταν οι πα ραδεδεγμένες αξίες γίνονται αβέβαιες και ασταθείς, όταν η στερεότητα των ρυθμιστικών αρχών της κοινότητας εμφανίζει ρωγμές, όταν το αυτονόητο των προτύπων συμπεριφοράς κλονίζεται και όταν οι λέξεις αρχίζουν να χάνουν το δεδομένο νόημα τους. Τούτο συνέβη την εποχή του ελληνικού αποικισμού και της ιστοριογραφίας μετά την αφυπνιστική για το ελληνικό πνεύμα γνωριμία με άλλους πολιτισμούς με τις δικές τους ηθικές και κοινωνικές αξίες, που σημασιοδοτεί αυτό που ονομάστηκε «Ελληνικός Διαφωτισμός»10.
 
    Η αυτονόητη αντικειμενικότητα της θεονομικής και κοινοτικής ηθικής διασαλεύεται, η σχετικοκρατία εισβάλλει ακάθεκτη και ενεργοποιεί το φιλοσοφικό στοχασμό για την επινόηση νέων κριτηρίων αξιολόγησης και νέων αρχών ηθικής συμπεριφοράς. Ένα αίτημα δικαιοσύνης, κυρωμένο ορθολογικά, γίνεται αναπόφευκτο σε κάποιο στάδιο της πολιτισμικής εξέλιξης, για να θυμηθούμε τη διαμόρφωση της πλατωνικής Πολιτείας.

    Έτσι, κάποιοι στοχαστές κατορθώνουν να εξαρθούν πάνω από τους ορίζοντες της κοινότητας και της παράδοσης και μέσα από τις κοσμολογικές αναζητήσεις τους και σε συνάρτηση με αυτές να στοχαστούν πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τις αξίες με προσωπικότερα αλλά και καθολικότερα κριτήρια και να επιβάλουν την αρμονία και την τάξη που διαπίστωναν στη φύση και τον κόσμο και μέσα στο χάος της ανθρώπινης ψυχής, ή και αντίστροφα να μεταφέρουν στο σύμπαν την εσωτερική τάξη που είχαν από πριν ανακαλύψει μέσα τους11.
 
    Τέτοιες απόπειρες ανάμεσα στους Προσωκρατικούς είναι ευδιάκριτες ίσως στον Αναξίμανδρο, οπωσδήποτε στον Ξενοφάνη, στους Πυθαγόρειους, στον Ηράκλειτο και στον Εμπεδοκλή και πιο απερίφραστα στον Δημόκριτο. Από τον Ηράκλειτο και τον Δημόκριτο άλλωστε άντλησαν αρκετές από τις αρχές τους (όχι μόνο της φυσικής φιλοσοφίας) τα μεγάλα ελληνιστικά ηθικά συστήματα των Στωικών και του Επίκουρου.
 
    Η έννοια της δικαιοσύνης, που ίσως αποτελεί, όπως τονίστηκε, αφετηρία για την αφύπνιση της ηθικής συνείδησης και απαρχή ηθικής προβληματικής ήδη από τον Ησίοδο, είναι κεντρική στον Ηράκλειτο12. Και οι έννοιες της ηδονής και της «ευθυμίας», που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνδέθηκαν ανέκκλητα θετικά ή αρνητικά με την ηθική, είναι θεμελιώδεις στον Δημόκριτο. Σημαντικές φιλοσοφικά είναι και οι έννοιες της αρμονίας, του λόγου, της ομολογίας και του νόμου. Η σχέση αλλά και η αντιδιαστολή του νόμου με τη φύση από τους σοφιστές σημειώνει πιο απερίφραστα τη γενεαλογία της φιλοσοφικής ηθικής.
 
    Ο Δημόκριτος, σύγχρονος των σοφιστών περισσότερο παρά των Προσωκρατικών, παρουσιάζει ένα σχεδόν οργανωμένο ηθικό σύστημα, αν είναι αυθεντικά τα ηθικά αποσπάσματα που του αποδίδονται. Η «ηθική» του μπορεί να χαρακτηρισθεί ως επιτομή της λαϊκής ηθικής της εποχής του. Παρά το γεγονός ότι θεωρείται πρόδρομος της «φυσιοκρατικής» ηθικής του ηδονισμού, όμως με την αναγνώριση της υπεροχής της ψυχής απέναντι στο σώμα και της σπουδαιότητας της αρετής, με τη συνάρτηση δικαιοσύνης και ευδαιμονίας και με άλλες ενοράσεις σχετικά με την «ηθική γνώση» προανακροΰει σε πολλά σημεία τη σωκρατική απάντηση στη σοφιστική13. Με την έγνοια του να απαλλάξει τους ανθρώπους από το φόβο των θεών και του θανάτου και με το δημοκρατικό πνεύμα του κινείται στο προοδευτικό κλίμα του σοφιστικού κινήματος που είχε αποφασιστική σημασία για τη διαμόρφωση μιας φιλοσοφικής ηθικής.
 
    Με τους σοφιστές πραγματικά το οικοδόμημα του αρχαϊκού κόσμου και της ηθικής του αρχίζει την αυτοκριτική του. Οι έννοιες της φύσης και του νόμου, που με τον κοινό νόμο και λόγο ταυτίζονται στον Ηράκλειτο, διαχωρίζονται ριζικά και παραπέμπουν στη διάσταση υποκειμενικού-αντικειμενικού που πολώνει έκτοτε την ηθική φιλοσοφία. Ο αγνωστικισμός και ο σχετικισμός αρχίζουν να γίνονται φιλοσοφικές κατηγορίες. Είτε συντάσσονται με το νόμο (τη συμβατικότητα) είτε με τη φύση (την αντικειμενική αναγκαιότητα), οι σοφιστές κληροδοτούν στους μεταγενέστερους σπέρματα ηθικών θεωριών και εναύσματα κατεξοχήν ηθικών διερευνήσεων. Η αισιοδοξία τους για μια δημοκρατική συμμετοχή στα κοινά εκφράζεται με την πεποίθηση ότι η αρετή, ως πολιτική τέχνη και επιτυχής διεξαγωγή του «έργου» του ανθρώπου-πολίτη, είναι διδακτή, ένα πρόβλημα που βασάνισε τον Σωκράτη και απαντήθηκε ριζικά αλλά διαφορετικά από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Για τους «ανθρώπους του νόμου», όπως ο Πρωταγόρας, οι «ηθικές αρχές» αποτελούν συμβάσεις αποδεκτές από την κοινότητα για όσο διάστημα την εκφράζουν. Για τους «ανθρώπους της φύσης», όπως ο Αντιφών και ο Ιππίας, αυθεντική πηγή ηθικής συμπεριφοράς είναι η φύση, περιοχή ελευθερίας και ισότητας. Ο νόμος άλλοτε τίθεται στην υπηρεσία του δυνατού (Θρασύμαχος) και άλλοτε του αδύνατου (Καλλικλής), οπότε το δίκαιο της φύσης είναι το δίκαιο του ισχυρού γιατί η φύση επιτάσσει ό,τι είναι προς το συμφέρον μας. Ο ανθρωποκεντρισμός του Πρωταγόρα και η διακήρυξη μέσα από το γνωστό πλατωνικό μύθο, ότι η «αιδώς» και η «δίκη» αποτελούν κοινή θεϊκή δωρεά στον άνθρωπο και προϋπόθεση για τη ζωή του στην κοινωνία, έχουν στην εποχή μας εκτιμηθεί ιδιαίτερα στα πλαίσια της κοινωνικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας της δικαιοσύνης και των δικαιωμάτων. Το σοφιστικό κίνημα υπήρξε εξαιρετικά γόνιμο θετικά και αρνητικά για πολλές ενοράσεις της ηθικής φιλοσοφίας όπως τη συναντάμε στον Σωκράτη και στον Πλάτωνα14.
 
    Είναι γνωστές οι δυσκολίες για μια σχηματική προπαντός αποτίμηση της σωκρατικής ηθικής. Σύγχρονοι φιλόσοφοι αρχίζουν την προβληματική τους πάνω στην κανονιστική ηθική με τα ηθικά διλήμματα του Σωκράτη που σταχυολογούμε στον πλατωνικό Κρίτωνα15. Άλλοι16 ξεκινούν τη μεταηθική τους διερεύνηση από τον πλατωνικό Ευθύφρονα, που αντιμετωπίζει το πρόβλημα αν αγαθό είναι αυτό που προστάζει ο θεός ή αν αυτό αποτελεί θεϊκή επιταγή επειδή είναι αγαθό καθαυτό. Αν και ο Σωκράτης δεν έδωσε απάντηση στα περισσότερα ηθικά ερωτήματα, είναι πριν από τον Moore ο σπουδαιότερος «ερω-τητής» στην ιστορία της ηθικής φιλοσοφίας. Πρώτος ο Σωκράτης αναζήτησε το νόημα ηθικών όρων, λ.χ. των αρετών: Τί είναι ανδρεία (Λάχης), τί είναι σωφροσύνη (Χαρμίδης), τί είναι οσιότητα (Ευθύφρων), τί είναι φιλία (Λύσις), τί είναι αρετή (Πρωταγόρας - Μενών), τί είναι δικαιοσύνη (Πολιτεία) κλπ., όπως γνωρίζουμε όχι μόνο από τον Πλάτωνα αλλά και από τον Ξενοφώντα. Απασχολούσαν, δηλαδή, τον Σωκράτη προβλήματα όπως πώς εννοούμε τις έννοιες που χρησιμοποιούμε, πόσο συνεπείς είμαστε στη χρήση τους, ποια είναι τα κριτήρια σωστής εφαρμογής τους, πώς προχωρούμε από τα συγκεκριμένα σε γενικές αρχές, πώς αιτιολογούμε ορθολογικά τη συμπεριφορά κ.λπ. Η απροθυμία (;) του ή η στρατηγική του να μη δίνει θετικές τελικές απαντήσεις ερμηνεύεται από μερικούς σύγχρονους ίσως ως προϊδεασμός της δυσκολίας της μετάβασης από εμπειρικά, ηθικώς ουδέτερα, γεγονότα σε ηθικά συμπεράσματα ή ορισμούς, που αιώνες αργότερα έθεσε ο Hume.
 
    Από τον Αριστοτέλη μαθαίνουμε ότι η σωκρατική συμβολή συνίσταται κυρίως στην εισαγωγή της επαγωγής και του «ορίζεσθαι καθόλου»17. Ακόμη, ότι ο Σωκράτης δεν χαρακτήριζε τις καθολικές έννοιες ως χωριστά είδη όπως ο Πλάτων και ότι θεωρούσε τις αρετές «επιστήμες» και «λόγους», κάτι με το οποίο ο Αριστοτέλης διαφωνούσε. Η θεμελιακή πρόσφατη μελέτη του G. Vlastos ανέδειξε τον Σωκράτη ως κατεξοχήν ηθικό φιλόσοφο και ειρωνευτή18, που προβληματίστηκε ιδιαίτερα για τη σχέση αρετής και ευδαιμονίας.
 
    Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε επακριβώς πώς ο Σωκράτης εννοούσε το γνωστό «σωκρατικό παράδοξο» ότι «η αρετή είναι γνώση». Την απάντηση την έδωσε αργότερα ο Πλάτων: «γνώση της ιδέας του αγαθού»19. Και ίσως δεν είναι απίθανο ακριβώς γι' αυτό το λόγο να άφησε αδιευκρίνιστη ως ένα βαθμό αυτή την ετυμηγορία του δασκάλου του στους σωκρατικούς διάλογους του. Ο κάποιος ηδονισμός που αποδίδεται στον Σωκράτη με βάση τον πλατωνικό Πρωταγόρα δεν τεκμηριώνεται επαρκώς20. Και δεν επιτρέπει το σχήμα αυτής της σύντομης ιστορικής αναδρομής να σχολιαστούν άλλα σωκρατικά «παράδοξα», όπως το «ουδείς εκών κακός» και η πρωτοποριακή για την εποχή της σωκρατική αντίληψη για τη δικαιοσύνη.
 
    Ο σωκρατικός διάλογος, ορθολογική συζήτηση ηθικών προβλημάτων με αρχές τη συνέπεια και την εξάλειψη των αντιφάσεων, δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί μεθοδολογική αρχή της φιλοσοφικής δραστηριότητας γύρω από την ηθική. Το κριτικό πνεύμα εξάλλου με το οποίο ο Σωκράτης ήλεγχε τις κοινές ηθικές ενοράσεις αποτελεί πρότυπο αρκετών σύγχρονων θεωρητικών της φιλοσοφικής ηθικής.
 
    Η ηθική του Πλάτωνα μπορεί να ιδωθεί ως απάντηση σε πολλά σημεία στα ερωτήματα που έθεσαν οι σοφιστές και ο Σωκράτης και ως κάλυψη κενών της σωκρατικής ηθικής, σχετικά προπαντός με τη διανοητική βάση της ηθικής. Μια συνόψιση της πλατωνικής ηθικής δεν είναι εύκολη υπόθεση. Τούτο μαρτυρείται και από τις διαφορετικές εκθέσεις της από τη δοξογραφική παράδοση και τις αναγνώσεις του Πλάτωνα από την ύστερη αρχαιότητα. Σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, λ.χ., σκοπός της ζωής κατά τον Πλάτωνα είναι «ὁμοίωσις Θεῷ» από τα γνωστά χωρία του Θεαίτητου και του Φαίδρου21. Επίσης ως ιδεώδες εξαίρεται η ψυχική υγεία και κάποτε το αγαθό ταυτίζεται με το θεό. Στον Γοργία (499e) ορίζει ο Πλάτων, όπως αργότερα και ο Αριστοτέλης, «τέλος ἁπαςῶν τῶν πράξεων τό ἀγαθόν». Εκεί θέτει τα κατεξοχήν ερωτήματα της κανονιστικής ηθικής «πῶς βιωτέον» (492d) και το «ὅν τινά χρή τρόπον ζῆν» (500c), και εκεί συναντάμε τα πρώτα επιχειρήματα στην ιστορία της ηθικής φιλοσοφίας κατά του ηδονισμού, που μετριάζονται αργότερα στον Φίληβο όπου στην ερώτηση «τί τῶν ἀνθρωπίνων κτημάτων ἄριστον» (19a) προκρίνεται ο μικτός βίος από φρόνηση και ηδονή, με τη ρητή όμως διαβεβαίωση ότι «οὐ ταὐτόν ἡδονή καί ἀγαθόν» (22a). Πάντως, ενώ ο Πλάτων είναι απερίφραστα αντι-ηδονιστής και αντιωφελιμιστής, έχει αποδεχθεί τις πιο διαφορετικές ετικέτες ως προς το εποικοδομητικό μέρος της ηθικής θεωρίας του. Η ηθική του χαρακτηρίζεται από άλλες σκοπιές ως ηθική της αυτοτελείωσης, από άλλες ως ενορασιοκρατική ηθική, ακόμη ως θεονομική, «αγαθοκεντρική», μεταφυσική, αλλά οπωσδήποτε ευδαιμονιστική ηθική. Γιατί σε τελική ανάλυση για τον Πλάτωνα η «δικαιοσύνη ανταμείβει»22. Με την ιδέα του αγαθού, ως σύνοψη των ηθικών κατηγοριών και αρχών, η ηθική γνώση, που είναι ανώτερη και από τη μαθηματική γνώση, είναι η υπέρτατη και αυστηρότερη μορφή γνώσης, συνάγεται από αυτονόητα αξιώματα μαθηματικού τύπου και προϋποθέτει εξαιρετικά αφαιρετική ικανότητα: «ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα... ὁρᾶται» (517b). To αγαθό είναι «επέκεινα της ουσίας» (509b), αιτία γνώσης και ύπαρξης όλων των «γνωστών» (508e). Σωστά ο Πλάτων θεωρείται πρόσφατα πρόδρομος του ηθικού ρεαλισμού. Το διανοητικό όραμα της ιδέας του αγαθού αποτελεί το τέρμα της ανοδικής διαλεκτικής, το «μέγιστον μάθημα», αλλά, όπως παρατήρησε ο Αριστοτέλης, ένα αγαθό «χωριστόν αὐτό καθ' ἑαυτό» δεν είναι πρακτό και δεν μπορεί ο άνθρωπος να το αποκτήσει23.
 
    Σκοπός της ηθικής για τον Σταγιρίτη δεν είναι η γνώση αλλά η πράξη. Σ’ αυτό έγκειται η βασική διαφορά του Αριστοτέλη από τον Πλάτωνα: Το αγαθό, δηλαδή η ευδαιμονία, αποτελεί το «ανθρώπινο αγαθό», το «τέλος των πρακτών» και την επιδίωξη της ηθικής, πιο συγκεκριμένα της «πολιτικής επιστήμης ή δυνάμεως». Η αριστοτελική ηθική εξετάζει προβλήματα που έχουν να κάνουν με το χαρακτήρα και αποσκοπεί στο πώς θα κάνει τον άνθρωπο καλύτερο· όχι καλύτερο ηθικά, όπως το εννοούμε σήμερα, αλλά πώς θα κάνει να λειτουργήσει καλύτερα το «ανθρωπεύεσθαι», το έργο του ανθρώπου, πώς θα παιχθεί αρτιότερα ο ρόλος του. Η αριστοτελική ηθική αρχίζει με το αγαθό που για τον άνθρωπο είναι η ευδαιμονία με περιεκτική σημασία και καταλήγει στη «θεωρία» ως δεσπόζον στοιχείο της ευδαιμονίας για τους εκλεκτούς. Πρόκειται για ένα επιχείρημα που αναπτύσσεται σε δέκα βιβλία: Ξεκινά από το αγαθό και την ευδαιμονία, περνά στην αρετή γενικά ως μέσον για την απόκτηση της ευδαιμονίας· από εκεί στην ηθική αρετή που ορίζεται ως μεσότητα ανάμεσα στην έλλειψη και την υπερβολή σε σχέση με την ηδονή και τον πόνο, από εκεί στην πράξη και τους παράγοντες της, το εκούσιο και την «προαίρεση», στις επιμέρους ηθικές αρετές και ιδιαίτερα στη δικαιοσύνη. Στη συνέχεια προχωρεί στις διανοητικές αρετές με κέντρο τη «φρόνηση» και παρέκβαση το φαινόμενο της ακρασίας ή της αδυναμίας της θέλησης, από εκεί περνά στη φιλία, την πιο σημαντική μαζί με τη δικαιοσύνη κοινωνική αρετή, έρχεται κατόπιν στην ηδονή και καταλήγει και πάλι στην ευδαιμονία ως ενέργεια της υψίστης αρετής, της σοφίας στα Ηθικά Νικομάχεια και της «καλοκαγαθίας» στα Ηθικά Ευδήμια24.
 
    Πιο συγκεκριμένα, το επιχείρημα αυτό χωρίς τις παρεκβάσεις του διαρθρώνεται στο πρώτο και τελευταίο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων κατά μια σύντομη περίληψη του ως εξής: Ο Αριστοτέλης ξεκινά την έρευνα του αγαθού με δεδομένη αξιωματικά την πεποίθηση ότι κάθε έλλογη δραστηριότητα αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό (Α Ι). Μεταξύ των αγαθών που εκπληρώνουν τους σκοπούς του ανθρώπου υπάρχει ιεράρχηση και έσχατο «τέλος» των πράξεων είναι το ύψιστο αγαθό (Π). Το «ανθρώπινο» αγαθό ως «κοινό» και «πολιτικό» αποτελεί αντικείμενο της «πολιτικής», που είναι η «κυβερνητική» επιστήμη και περιλαμβάνει την ηθική, αλλά δεν είναι τόσο ακριβής όσο οι θεωρητικές επιστήμες. Η πολιτική έχει ιδιαίτερη μέθοδο, που δεν είναι αποδεικτική και απαιτεί κάποια γενική γνώση και βιοτική εμπειρία (III). Σκοπός της «πολιτικής» και τελικό αγαθό των πράξεων είναι κατά γενική παραδοχή η ευδαιμονία. Υπάρχει όμως διχογνωμία για το νόημα και τη φύση της. Συνήθως ταυτίζεται με την ηδονή, με την τιμή, με τον πλούτο και με άλλα «αγαθά» κατά τις περιστάσεις, ή με το «αγαθό καθαυτό». Πιστεύεται ότι αξίζει να εξετασθούν προσεκτικά οι επικρατέστερες και ευλογότερες απόψεις, δηλαδή οι γενικά παραδεκτές πεποιθήσεις και οι προσωπικές επιλογές και αρχές. Οι σωστές έξεις αποτελούν μια καλή αφετηρία για τη φιλοσοφική διασάφηση του προβλήματος του αγαθού και της σωστής συμπεριφοράς (IV). Οι τρέχουσες απόψεις μπορούν να αναχθούν στους τρεις τυπικούς «βίους»: τον απολαυστικό, τον πολιτικό και το θεωρητικό. Οι «πολλοί» ανάγουν την ευδαιμονία στην ηδονή, οι πιο «εκλεπτυσμένοι» στην πολιτική ζωή. Η υπεροχή του θεωρητικού βίου καταδείχνεται στη συνέχεια (V). Η πλατωνική ιδέα του αγαθού δεν προσφέρει μια σωστή βάση για το αγαθό ως αντικείμενο της ηθικής. Ένα υπερβατικό αγαθό δεν είναι πρακτό και η γνώση του είναι άχρηστη στην περιοχή της πράξης (VI). Το «ανθρώπινο αγαθό» ως έσχατο «τέλος» της ανθρώπινης ζωής είναι η ευδαιμονία, γιατί είναι αιρετή καθαυτή και εξασφαλίζει μια τέλεια αυτάρκη ζωή. Η φύση της ευδαιμονίας μπορεί να διακριβωθεί από την επισκόπηση του «έργου» του ανθρώπου, απ' ό,τι δηλαδή διακρίνει τον άνθρωπο από τα λοιπά ζώα: την πρακτική ζωή του λογικού του, την έλλογη ενέργεια της ψυχής του. Το ανθρώπινο αγαθό ορίζεται ως «ψυχῆς ἐνέργεια κατά λόγον ἤ μή ἄνευ λόγου» και ως «ψυχῆς ἐνέργεια κατ' ἀρετήν, εἰ δέ πλείους κατά τήν ἀρίστην καί τελειοτάτην» και μάλιστα σε μια ολοκληρωμένη ζωή (VII). Τούτο επικυρώνεται και με εμπειρικά δεδομένα: Σύμφωνα με την καθιερωμένη τριπλή διάκριση των αγαθών σε «αγαθά εκτός», αγαθά της ψυχής και αγαθά του σώματος, τα αγαθά της ψυχής θεωρούνται τα ανώτερα. Η ευδαιμονία είναι συνάρτηση των πράξεων και των ενεργειών της ψυχής. Είναι περισσότερο ενέργεια παρά έξη· για τούτο και είναι εγγενώς ευχάριστη. Η ευδαιμονία, λοιπόν, που είναι «τό ἄριστον καί κάλλιστον καί ἥδιστον», έγκειται στην «άριστη» ενέργεια της ψυχής. Χρειάζεται ωστόσο και τα εξωτερικά αγαθά ως εργαλεία, καθώς και ορισμένα σωματικά αγαθά (VIII). Και εγείρεται το πρόβλημα: Πώς αποκτάται η ευδαιμονία; Με άσκηση και εθισμό, με μάθηση, από θεϊκή δωρεά ή από τύχη; Οπωσδήποτε όχι από τύχη, έστω κι αν αυτό συμβαίνει κάποτε, γιατί τότε δεν θα ήταν «πολύκοινη». Ούτε τα ζώα ούτε τα παιδιά είναι ευδαίμονα. Για την ευδαιμονία απαιτείται τέλεια αρετή και ολοκληρωμένη ζωή (IX). Τούτο δεν σημαίνει βέβαια ότι ευδαίμων είναι ο νεκρός, γιατί η ευδαιμονία ορίζεται ως ενέργεια. Και δεν εξαρτάται από τη μεταβολή της τύχης, γιατί κύριες είναι οι κατ' αρετήν ενέργειες. Η ευδαιμονία είναι αυτοσκοπός και όχι μέσο για κάτι άλλο. Τούτο φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν επαινείται ο ευδαίμων (όπως ο ενάρετος), αλλά μακαρίζεται. Συνεπώς η ευδαιμονία είναι ανώτερη απ' όσα επαινούνται, δηλαδή από τις αρετές, και για χάρη της πράττονται όλα τα άλλα.
 
    Η συζήτηση για την ευδαιμονία ως «καθ' ἑαυτήν αἱρετόν », «αὔταρκες» και «τίμιον», ολοκληρώνεται στο Κ΄ βιβλίο (VI-VIII) όπου ως «ἐνέργεια κατ' ἀρετήν», κατά τις πράξεις της αρετής και ως «τέλος» διακρίνεται από την «παιδιάν» (VI). Και εφόσον ορίζεται ως «ἐνέργεια κατ' ἀρετήν τελείαν», είναι φυσικό να είναι ενέργεια «κατά τήν κρατίστην ἄρετήν» και μάλιστα κατά την αρετή του «αρίστου μορίου» της ψυχής, δηλαδή του νου, που είναι το «άρχον» και το θεϊκό στοιχείο στον άνθρωπο, ο αυθεντικός εαυτός του. Η τέλεια λοιπόν ευδαιμονία είναι η «οικεία» ενέργεια του νου, η «θεωρητική» ενέργεια. Γιατί είναι «κρατίστη» και «συνεχεστάτη» και «ἡδίστη», και εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη αυτάρκεια. Μόνο η θεωρητική ενέργεια που προϋποθέτει «σχολή» αποτελεί αυτοσκοπό. Είναι η τέλεια ευδαιμονία που σε μια ολοκληρωμένη ζωή επιφυλάσσει ένα θεϊκό βίο, μια μακαριότητα που ξεπερνά τα ανθρώπινα μέτρα: Γιατί ο άνθρωπος «οὐ γάρ ἧ ἄνθρωπος ἐστίν οὕτω βιώσεται, ἀλλ' ᾖ θεῖον τι ἐν αὐτῷ ὑπάρχει» (Η.Ν. 1177 b 27). Κατά τον Αριστοτέλη «οὐ χρή ...ἀνθρώπινα φρονεῖν ἄνθρωπον ὄντά οὐδέ θνητά τόν θνητόν, ἀλλ' ἐφ' ὅσον ἐνδέχεται ἀθανατίζειν καί πάντα ποιεῖν πρός τό ζῆν κατά τό κράτιστον τῶν ἐν αὐτῷ» (Η.Ν. 1177 b 33-34). Αυτή η ευδαιμονία αρμόζει στον άνθρωπο, εφόσον «μάλιστα άνθρωπος» είναι ο νους και ευτυχέστατος είναι αυτός που ζει κατά την ενέργεια του (VII). Μόνο «δευτέρως» ευδαίμων είναι ο βίος «ὁ κατά τήν ἄλλην ἀρετήν» με τις «ανθρωπικές» ενέργειες της. Γιατί η φρόνηση και η ηθική αρετή έχουν να κάνουν με τα πάθη και έχουν περισσότερη ανάγκη τα εξωτερικά αγαθά απ' ό,τι η «θεωρία». Μόνον ως άνθρωπος θα πράξει ο σοφός κατά την ηθική αρετή, ενώ η θεωρητική ενέργεια προσεγγίζει τον άνθρωπο με το θείο, γιατί η θεωρία είναι κατεξοχήν «θεού ενέργεια». Είναι λοιπόν για τον Αριστοτέλη η ευδαιμονία «θεωρία τις» και μόλις χρειάζεται κάποια μέτρια χορηγία. Και είναι «ὁ κατά νοῦν ἐνεργῶν [δηλαδή ό σοφός] καί τοῦτον θεραπεύων καί διακείμενος ἄριστα καί θεοφιλέστατος» (VIII1179 a 23-24).
 
    Στον αριστοτελικό ευδαιμονισμό ο ρόλος της αρετής γενικώς και των επιμέρους αρετών είναι κεντρικός. Η αρετολογία καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος των ηθικών του πραγματειών και είναι το στοιχείο που προβάλλει ιδιαίτερα η κίνηση του «νεο-αριστοτελισμού». Η αρετή είναι η κατηγορία της ηθικής που έχει λιγότερο συζητηθεί τα νεότερα χρόνια και παραπέμπει σε μια ηθική που λειτουργεί αποτελεσματικά στα πλαίσια μιας ηθικής κοινότητας. Πραγματικά, οι αριστοτελικές περιγραφές των ανθρώπων που ενσαρκώνουν τις ηθικές και τις διανοητικές αρετές αντανακλούν τους ενάρετους τύπους της εποχής του σύμφωνα με τα συγκεκριμένα κριτήρια της «ηθικής συνείδησης» της ελληνικής κοινότητας. Ο Αριστοτέλης δεν είναι ριζοσπαστικός στις ηθικές αντιλήψεις του, δεν προτείνει νέα κριτήρια αξιολόγησης ούτε κάποιο καινούργιο κώδικα ηθικής συμπεριφοράς25. Με αφετηρία τα «ένδοξα», τις ηθικές ενοράσεις των γνωστικών ανθρώπων, προχωρεί από το «ότι» στο «διότι», διορθώνει και εκλογικεύει την τρέχουσα ηθική. Και όπου την υπερβαίνει, με την κορυφαία ιεράρχηση της ύψιστης διανοητικής αρετής, της «σοφίας», και την αναγωγή της ευδαιμονίας στη «θεωρία» για τους εκλεκτούς, δικαιώνει τη θεωρητική ενασχόληση των διανοούμενων, των «σοφών» της εποχής του, ακολουθώντας ίσως το δάσκαλο του τον Πλάτωνα. Γιατί, πέρα από το «ανθρωπεύεσθαι», περιμένει τον εκλεκτό το «αθανατίζειν».
 
    Η ηθική κατά τον Αριστοτέλη εμπιστεύεται αλλά και ελέγχει κριτικά τις κοινές ενοράσεις για την επίτευξη του ανθρώπινου και του πολιτικού αγαθού, που είναι «το δίκαιον καΐ το κοινή συμφέρον», και την εκπλήρωση του έργου του ανθρώπου, που ορίζεται ως «ψυχής ενέργεια κατά λογον ή μη άνευ λόγου». Σκοπός της αριστοτελικής ηθικής δεν είναι, όπως ειπώθηκε, να ερμηνεύσει τον κόσμο, αλλά να τον αλλάξει. Και μ' αυτή την έννοια είναι «επιτακτική»26. Αποσκοπεί στο πώς θα ασκήσει κανείς καλύτερα την «τέχνη» του ανθρώπου, στο πώς θα βελτιώσει το χαρακτήρα του, που αποτελεί το πεδίο καλλιέργειας της ηθικής και ορίζεται ως «ψυχῆς κατά ἐπιτακτικόν λόγον δυναμένη ἀκολουθεῖν τῷ λόγῳ ποιότης» (Η.Ε. 1220 b 5-6). Ο Αριστοτέλης θεωρεί τις αρετές «προαιρέσεις» ή «ουκ άνευ προαιρέσεως», δίνει προτεραιότητα στο ήθος του πράττοντος και κάνει τις αξιολογήσεις του όχι τόσο από την ποιότητα ή τις συνέπειες της πράξης, όσο από το «πῶς ἔχων πράττει» το ηθικό υποκείμενο, το οποίο πρέπει να ενεργεί συνειδητά, να αποφασίζει ελεύθερα, να επιλέγει σταθερά και να είναι αδιάσειστο στις πεποιθήσεις του.
 
    Παρ’ όλα αυτά, η ηθική αρετή του Αριστοτέλη είναι ελάχιστα προδρομική της νεότερης έννοιας της ηθικής αγαθότητας. Ο Moore έλεγε, και σωστά, ότι ο Αριστοτέλης δεν κάνει ηθική, με την έννοια της εμπλοκής με την ηθική υποχρέωση, αλλά ηθική φιλοσοφία, με το νόημα της πραγμάτευσης της εγγενούς αξίας27. Ο καλός άνθρωπος κατά τον Αριστοτέλη δεν είναι ο ηθικά καλός με την αποφασιστική για τα νεότερα χρόνια καντιανή σημασία του ηθικού, αλλά, όπως ειπώθηκε, ο επιτυχημένος, ο κατεξοχήν άνθρωπος, αυτός που έχει εκπληρώσει το «ανθρωπεύεσθαι» στο έπακρο, ασκώντας τις αρετές του χαρακτήρα του και έσχατα του πνεύματος του. Η ηθική αρετή, που δεν είναι διδακτή όπως η διανοητική, αλλά προϊόν εθισμού και θετικών φυσικών καταβολών, είναι «ἕξις ... περί ἡδονάς καί λύπας τῶν βελτίστων πρακτική» (1104 b 27-28) και ορίζεται ως «ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσα τῇ προς ἡμᾶς, ὡρισμένη λόγῳ καί ᾦ ἄν ὁ φρόνιμος ὁρ-σειεν» (1106 b 36-1107 a 2). Πρόκειται για μια σταθερή έξη που σχηματίζεται από τις πράξεις που είναι σύμφωνες με τον ορθό λόγο κατά την κρίση του «φρόνιμου» και με την τήρηση του σωστού μέσου σε σχέση με την ευχαρίστηση και τον πόνο. Η ηθική γνώση, το ενδιαφέρον για τον άλλο και κάποια έννοια ηθικής υποχρέωσης ελάχιστα απασχολούν τον Αριστοτέλη στα συμφραζόμενα αυτά. Ενάρετος είναι όποιος εκτελεί με το πρέπον φρόνημα το έργο του ανθρώπου, χαίρει και λυπάται σωστά. Η ηθική αρετή κορυφώνεται στη συμμόρφωση με τις επιταγές της φρόνησης, της κατεξοχήν πρακτικής και «πολιτικής» αρετής, που όμως διασφαλίζει την ευδαιμονία «δευτέρως». Κορυφαίο έργο του ανθρώπου, αν και όχι «πολύκοινο», που με την αυτάρκεια που διασφαλίζει τον προσεγγίζει στο θεό, είναι η σχεδόν αισθητική απόλαυση της γνώσης, η «θεωρία», το επιστέγασμα της άσκησης της «σοφίας» στο έπακρο, που επιτυγχάνει το «τέλος τό ἀκρότατον», «τήν πέραν ἤ κατ' ἄνθρωπον εὐδαιμονίαν». Δεν έχουμε ίσως να κάνουμε εδώ με ένα «φωτισμένο εγωισμό», όπως υποστηρίχθηκε, αλλά μάλλον με μια θεωρία «αυτοτελείωσης», ή «αυτοπραγμάτωσης» όπως επίσης έχει χαρακτηριστεί η αριστοτελική ηθική28.
 
    Στη σύγχρονη κίνηση του «νεοαριστοτελισμοΰ», στο αίτημα δηλαδή της αναβίωσης της «αριστοτελικής παράδοσης» όπως εκφράστηκε κατεξοχήν από τον Alasdair Maclntyre, αλλά και ως ένα σημείο από τους Philippa Foot, Stuart Hampshire, Elisabeth Anscombe, Peter Geach και άλλους, εξαίρεται η λειτουργική σημασία των εννοιών του αγαθού και του ανθρώπου στον Αριστοτέλη, που εύστοχα παρακάμπτει το πρόβλημα της μετάβασης από «το είναι στο πρέπει», η τελεολογική φύση κάθε ανθρώπινης ενέργειας και η ανάγκη της αρετολογίας, ενώ θεωρείται κάπως δεδομένη η «αριστοτελική παράδοση». Παρά το γεγονός ότι οι ενοράσεις αυτές του Αριστοτέλη αποτελούν αδιαμφισβήτητη συμβολή στην ηθική φιλοσοφία, η λογική εγκυρότητα τους και η ιστορική πραγματικότητα μιας παράδοσης του είδους αυτού αμφισβητούνται με ισχυρά επιχειρήματα. Περισσότερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον για τη σύγχρονη ηθική φιλοσοφία παρουσιάζουν ίσως κάποιες «μεταηθικές» απόψεις του στα πλαίσια κυρίως της κριτικής του της πλατωνικής ιδέας του αγαθού, ο προβληματισμός του Αριστοτέλη με τα μεθοδολογικά προβλήματα της ηθικής έρευνας και η θεώρηση της ηθικής ως ενός διαφορετικού είδους πιθανοκρατικής επιστήμης, λιγότερο ακριβολογι-κής από τα μαθηματικά, χωρίς καθολικές αρχές και τιμές αλήθειας των ηθικών κρίσεων αλλά με τη δυνατότητα γενικεύσεων από την εμπειρία. Επίσης, η προβληματική του σχετικά με το οντολογικό και επιστημολογικό καθεστώς του αγαθού - όχι μόνο στα Ηθικά Νικομάχεια -, κάποια θεωρία νοήματος και κριτηρίων των αξιολογικών περισσότερο παρά ηθικών όρων και οι εννοιολογικές αναλύσεις του29. Παραλλαγή της «διαλεκτικής» μεθόδου του επιβιώνει στη θεμελιωτική της ηθικής προσπάθεια του Alan Gewirth και η θεωρία του για τον πρακτικό συλλογισμό αποτελεί αφετηρία για τη δεοντολογική συλλογιστική του R.M. Hare, του Η.-Ν. Castaρeda και άλλων. Ίσως δεν είναι υπερβολική η διαπίστωση ότι κυρίως στην ηθική «στις μέρες μας η Οξφόρδη φιλοσοφεί μαζί με τον Αριστοτέλη». Αλλά και μερικές εντελώς πρόσφατες αναθεωρητικές τάσεις στην περιοχή της ηθικής φιλοσοφίας πιστεύεται ότι βρίσκουν στον Αριστοτέλη ένα μακρινό πρόδρομο30.
---
4. Βλ. A.W.H. Adkins, Merit and Responsibility: A Study in Greek Values, Oxford, Clarendon 1962. Πρβλ. Cairus Douglas, Aidos, The Psychology of Ethics of Honour and Shame in Ancient Greek Literature, Oxford, Clarendon 1993.
5. Maclntyre,/! Short History of Ethics 1 επ.
6. Βλ. J.M. Rist, Human Value: A Study in Ancient Philosophical Ethics, Leiden, Brill 1982.
7. Βλ. Maclntyre, After Virtue και όλη την κίνηση του νεο-Αριστοτελισμοΰ. Πρβλ. Williams, Ethics and the Limits of Philosophy 117.
8. Βλ. Prior, ό.π. 5-37.
9. Βλ. Eric A. Havelock, The Greek Concept of Justice: From its Shadow in Homer to its Substance in Plato, Harvard U.P. 1978,12,173-79,201-285.
10. Βλ. Θεόφιλου Βεικου, Αρχαίος Ελληνικός Διαφωτισμός, Ιωάννινα 1978.
11. Βλ. Θεόφιλου Βεικου, Οι Προσωκρατικοί, Αθήνα, ΟΕΔΒ 1985,48 επ.
12. Βλ. Β 23,28, 94,102 DK.
13. Βλ. Huby, ό.π. 13-14.
14. Βλ. G. Kerferd, The Sophistic Movement, Cambridge U.P. 1981,101.
15. Βλ. λ.χ. Frankena, Ethics 2-9, πρβλ. Prior, ό.π. 67 επ. και Sahakian, ό.π. 9-12.
16. Βλ. λ.χ. για τον Wittgenstein στη συζήτηση που παραθέτει ο Friedrich Waiss-mann, "Notes on Talks with Wittgenstein", The Philosophical Review, 74 (1965) 15-16.
17. Βλ.Μεταφ. 1078ο17επ.
18. Βλ. Gregory Vlastos, Socrates: Ironist and Moral Philosopher, Cambridge U.P. 1992 (ελλ. μετάφρ. Παύλου Καλλιγά, Αθήνα, Εστία 1994).
19. Βλ. Huby, ό.π. 23,28.
20. Huby, ό.π. 20. Πρβλ. J.P. Sullivan, "The Hedonism in Plato's Protagoras", PhronesisVl(196l).
21. Αυτή η θεολογική πλευρά τονίστηκε ιδιαίτερα από το Μέσο Πλατωνισμό. Βλ. Myrto Dragona-Monachou, "Divine Providence in the Philosophy of the Empi-K",ANRW36,1 Berlin, De Gruyter 1994,4417-4490.
22. Βλ. Gregory Vlastos, "Justice and Happiness in the Republic" στον τόμο του, Platonic Studies, Princeton U.P. 1981 (1973) 111-140.
23. Βλ. την εργασία "Ανθρώπινο και πολιτικό αγαθό στον Αριοτοτελη", ΕΕΠΑΣΠΕ, Αθήνα 1981, 111-124. Πρβλ. Θ. Σκαλτσά, Ο Χρυσούς αιών της αρετής: Αριστοτελική ηθική, Αθήνα, Αλεξάνδρεια 1993, 21-37.
24. Βλ. σχετικά την εργασία "Σχόλια στις ηθικές πραγματείες του Αριστοτε'λη: Λΰνει ο Kenny ή ξαναθετει το «αριστοτελικό πρόβλημα»;", Αρετής Μνήμη, Αφιέρωμα «εις μνήμην» του Κωνσταντίνου Ι. Βουρβέρη, Αθήνα 1983, 143-172. Για τις πρόσφατες απόψεις του Kenny για τη σχέση των πραγματειών βλ. το βιβλίο τον, Aristotle on the Perfect Life, London, Duckworth 1992. Βλ. ακόμη J.O. Urmson, Aristotle's Ethics, Oxford, Blackwell 1988 και Sarah Broddie, Ethics after Aristotle, Oxford U.P. 1991.
25. Βλ. Maclntyre,y4 Short History of Ethics 60,66,80.
26. Βλ. Aristotle, Ethics, Introduction by Jonathan Barnes, Harmondsworth, Penguin 1976, 32-33. Βλ. και Ηθικά Ενόήμια 1228 b 5-6. Πρβλ. Michael Woods, Aristotle's Eudemian Ethics, Oxford, Clarendon 1982.
27. Στη διάλεξη του "The Nature of Moral Philosophy" δημοσιευμένη στο Philosophical Studies, ελλ. μετάφρ. Καλλιρρόης Τζιώτη στον τόμο του Κ. Βουδούρη (επ.), Ανθολόγιο Αναλυτικών Φιλοσόφων, Αθήναι 1977,63-86.
28. Βλ. Barnes, ό.π. 33,40.
29. Barnes, ό.π. 19-26, Hubby, ό.π. 43-58.
30. Βλ. Στέλιου Βιρβιδάκη, "Η αριστοτελική ηθική και οι σύγχρονες αναθεωρητικές τάσεις στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας", ό.π. 314-333. Πρβλ. Ν. Sherman, The Fabric of'Character: Aristotle's Theory of Virtue, Oxford, Clarendon 1989 και Γ. Σάντα, "Είναι η Ηθική του Αριστοτέλη αρεταϊκή;", Ανδριόπουλου (επ.), Αριστοτέλης 70-117. Βλ. και τα άρθρα για τον Αριστοτέλη στο περιοδικό Δευκαλίων 11/3,1993. Πρβλ παραπάνω υποσ. 24 εργασία μου σ. 146, υποσ. 4.

Ο Καντ για την ανατροφή των παιδιών

Αποτέλεσμα εικόνας για Ο Καντ για την ανατροφή των παιδιώνΚατά τον Καντ, η «επιστήμη της αγωγής» ή «παιδαγωγική» είναι «φυσική» ή «πρακτική»· η φυσική αγωγή μπορεί να ονομαστεί και απλώς «περίθαλψη», κοινή στους ανθρώπους και στα ζώα. Στην ορολογία του Καντ, η έννοια της «πρακτικής» αγωγής περιέχει ό,τι έχει σχέση με την ελευθερία. Η πρακτική ή αλλιώς «ηθική» αγωγή έχει ως στόχο να διαπλάσει τον άνθρωπο έτσι, ώστε να μπορεί να ζήσει ως ον «αυτεξούσιο»: «Αυτή είναι η αγωγή της προσωπικότητας, αγωγή ελεύθερου όντος, δυνάμενου να συντηρηθεί αφ’ εαυτού, ν’ αποτελέσει μέλος της κοινωνίας, αλλά και να έχει δική του, εσωτερική αξία.»

Η πρακτική αγωγή διαχωρίζεται ως εξής:
«Σχολαστική μόρφωση». Αυτήν αποβλέπει στην γενική ανάπτυξη των ικανοτήτων του παιδιού (λ΄χ. γραφή, ανάγνωση, σωματικές, τεχνικές δεξιότητες κλπ.), ώστε να είναι σε θέση να πετυχαίνει όλους τους σκοπούς που θέτει και δίνει στο άτομο προσωπική, ιδιαίτερη αξία· προηγείται χρονικά, επειδή «πάσα σωφροσύνη» προϋποθέτει κάποιες ικανότητες. Μέσω της σχολαστικής εκπαίδευσης, ο άνθρωπος διαπλάθεται ως μελλοντικός πολίτης· αποκτά προσωπική αξία και μαθαίνει να «φέρνει την κοινωνία προς τις απόψεις του», αλλά και να συμμορφώνεται στις επιταγές της. (παρ. 32)
 
Η «πραγματική μόρφωση» αποβλέπει στη σωφροσύνη και τη διάπλαση των μελλοντικών πολιτών: σώφρων πολίτης είναι αυτός που μεταχειρίζεται «καλώς» τις ικανότητές που απέκτησε.
 
Η «ηθική μόρφωση», χρονικά, έρχεται τελευταία, εφόσον βασίζεται σε αρχές που οφείλει ο άνθρωπος να αντιληφθεί με τις δικές του δυνάμεις (αφ’ εαυτού)· εφόσον όμως στηρίζεται «μόνον στον κοινό νου», πρέπει να λάβει χώρα ευθύς εξαρχής, αμέσως μετά τη «φυσική αγωγή»· ειδάλλως ριζώνουν στα παιδιά «ελαττώματα» και καμιά αγωγή δεν μπορεί αργότερα να τα εξαλείψει· στόχος της είναι να μορφώσει ηθικά τον άνθρωπο, να του δώσει αξία ως «προς ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.» Εντούτοις, ένα παιδί είναι πάντα παιδί, με ιδιαίτερα, «παιδικά» χαρακτηριστικά γνωρίσματα· ως προς την ικανότητα και τη σωφροσύνη, δέον είναι τα πάντα ν’ ακολουθήσουν την ηλικία: «Η ανδροπρεπής νοημοσύνη, η φρόνηση, οι ικανότητες και η καλοκαγαθία κατά την παιδική ηλικία, ουδόλως είναι καλύτερα από την παιδαριώδη σκέψη κατά την ηλικία της ωριμότητας.» (παρ. 33).
 
Αν και οι παιδαγωγοί δεν αναλαμβάνουν πολύ νωρίς την εκπαίδευση των παιδιών, ωφέλιμο είναι να έχουν βασικές γνώσεις σχετικά με την ανατροφή τους, «από την αρχή μέχρι το τέλος»· ακόμη και όταν ο παιδαγωγός έχει να κάνει με μεγάλα παιδιά, που έχουν περάσει τουλάχιστον τη βρεφική ηλικία, οι γνώσεις αυτές είναι χρήσιμες, αφού είναι πιθανόν να γεννηθούν και άλλα τέκνα στην οικογένεια· πολύ συχνά οι δάσκαλοι, ακόμα και σήμερα, είναι οι μόνοι «μορφωμένοι» στο σπίτι, όταν πρόκειται για «οικιακή αγωγή»· αλλά και στη δημόσια εκπαίδευση, πολλές φορές, ο δάσκαλος, στα μάτια των γονέων, αντιπροσωπεύει ολόκληρο τον κόσμο της επιστήμης και του «πνεύματος»· επομένως, οι έγκυρες γνώσεις για την ανατροφή των παιδιών είναι απαραίτητες σε όλους τους παιδαγωγούς. (παρ. 34).
 
Όπως είδαμε ήδη, ως «φυσική αγωγή», ορίζεται η περίθαλψη, η παροχή προστασίας και φροντίδας στο παιδί· η φυσική αγωγή προσφέρεται από τους γονείς, τις τροφούς ή τις νηπιαγωγούς. Η τροφή που «προόρισε η φύση» είναι το μητρικό γάλα. Ωστόσο, είναι «απλή πρόληψη», λέει ο Καντ, να πιστέψουμε ότι το παιδί «θηλάζει τις ιδιότητες του χαρακτήρα του» μαζί με το γάλα της μάνας του. Ο μητρικός θηλασμός είναι ωφέλιμος και για το μωρό και για τη μητέρα. Εντούτοις, σε ορισμένες περιπτώσεις, χρειάζεται να γίνει εξαίρεση (π.χ. για λόγους υγείας)· σύμφωνα με τον Καντ, λανθασμένα πίστευαν κάποτε, ότι «το πρώτο μετά τον τοκετό ορώδες γάλα της μητέρας ήταν επιβλαβές για το παιδί και η μητέρα όφειλε να το εξαγάγει, πριν το θηλάσει.» Πρώτος ο Ρουσώ «επέστησε την προσοχή των γιατρών σε αυτό το ζήτημα, ώστε να ερευνηθεί αν πράγματι το πρώτο γάλα είναι ωφέλιμο για το παιδί.» (παρ. 35). Η φύση «ουδέν επί ματαίω εποίησε» και βρέθηκε πράγματι, «ότι το γάλα αυτό είναι λίαν συντελεστικόν για την αποβολή των ακαθαρσιών, του μηκωνίου, όπως λένε οι γιατροί.»· ως εκ τούτου, το μητρικό πρωτόγαλα είναι ωφελιμότατο για τα παιδιά. [Ο όρος μηκώνιο αναφέρεται στα πρώτα κόπρανα του νεογνού. Το μηκώνιο αποτελείται από υλικά που κατάπιε το νεογνό, όσο βρισκόταν μέσα στη μήτρα. Κατά βάση αποτελείται από χολή και εντερικά κύτταρα και εμφανίζεται στο έντερο από τον πέμπτο μήνα της κύησης.(2)]
 
Μπορεί το γάλα των ζώων ν’ αντικαταστήσει το μητρικό γάλα; Ο Καντ προτείνει μια ενδιαφέρουσα πειραματική μέθοδο, προκειμένου να διαπιστώσουμε τη διαφορά του μητρικού γάλακτος με το γάλα των ζώων: «Το ανθρώπινο γάλα είναι πολύ διαφορετικό (λίαν διάφορον) από το γάλα των ζώων. Το γάλα όλων των ποοφάγων, των ζώων που τρέφονται με φυτά, πήζει αμέσως (πάραυτα), αν του ρίξουμε οξύ (λ.χ. τρυγικό οξύ, κιτρικό οξύ), ή πυτιά (το οξύ που βρίσκεται στο στομάχι του μόσχου). Αντιθέτως, το ανθρώπινο γάλα δεν πήζει καθόλου (ουδόλως πήγνυται). Αν όμως η μητέρα ή η τροφός καταναλώσει για κάποιες μέρες αποκλειστικά φυτικές τροφές, το γάλα της πήζει ακριβώς όπως το γάλα της αγελάδας κλπ.· αν τραφεί πάλι κρέας, για ένα ικανό διάστημα, το γάλα της επανέρχεται στην προηγούμενη καλή κατάστασή του.» (παρ. 36)
 
Από αυτή τη διαπίστωση, συμπέραναν ότι το καλύτερο και ωφελιμότερο για το παιδί, είναι να τρέφεται με κρέας η μητέρα ή η τροφός, για όσο διάστημα θηλάζει· διότι, το παιδί κάνει εμετό το πηγμένο γάλα· επομένως, όταν η μάνα καταναλώνει μόνο φυτικές τροφές, τα οξέα που βρίσκονται στο στομάχι του παιδιού προκαλούν την πήξη του γάλακτος – διαφορετικά, το ανθρώπινο γάλα «κατ’ ουδένα τρόπο δύναται να πήξει.» Αν αυτά συμβαίνουν με το γάλα της γυναίκας, στην περίπτωση που είδαμε, τα πράγματα θα είναι πολύ χειρότερα, αν το μωρό τρέφεται με γάλα φυτοφάγων ζώων, που πήζει από μόνο του. (παρ. 36)
 
Εντούτοις, συνεχίζει ο Καντ, από τα προηγούμενα δεν εξαρτάται «το παν», όπως παρατηρούμε σε άλλα έθνη: «Οι Τογκούσιοι π.χ. τρώνε σχεδόν αποκλειστικά κρέας και είναι άνθρωποι υγιείς και ρωμαλέοι.» Ωστόσο, οι λαοί αυτοί «δεν είναι μακρόβιοι» και μπορούμε, χωρίς πολύ κόπο, «ν’ ανασηκώσουμε ευμεγέθη νεανία», τον οποίο θα περνούσαμε για ελαφρύ, με μια πρώτη ματιά. Αντιθέτως, οι Σουηδοί, και ιδίως τα ινδικά έθνη, δεν τρώνε σχεδόν καθόλου κρέας, κι όμως οι άνθρωποι «ανατρέφονται κάλλιστα.» (παρ. 37)
 
Φαίνεται λοιπόν, ότι τα πάντα εξαρτώνται «απλώς και μόνον από την ευρωστία της τροφού και η καλύτερη διατροφή είναι αυτή που διατηρεί καλύτερα την υγεία της.»

Εμμανουήλ Κάντιου, Περί Παιδαγωγικής

Επιστήμονες: H έκτη αίσθηση υπάρχει και είναι πραγματική!

Αποτέλεσμα εικόνας για H έκτη αίσθησηΒρέθηκε η περιοχή του εγκεφάλου που πυροδοτεί το «κακό» προαίσθημα!

Βρετανοί επιστήμονες βρήκαν μια μικρή και εξελικτικά αρχαία περιοχή στον εγκέφαλο, όχι μεγαλύτερη από μισό μπιζέλι, που «πυροδοτεί» το ενστικτώδες αίσθημα σε έναν άνθρωπο ότι κάτι κακό πρόκειται να του συμβεί.

Η περιοχή, την οποία οι νευροεπιστήμονες αποκαλούν ηνία, πιστεύεται ότι παίζει ρόλο-κλειδί στον τρόπο που οι άνθρωποι προβλέπουν τις άσχημες εμπειρίες και μαθαίνουν από αυτές για να μην τους ξανασυμβούν. Όμως, έπειτα από ένα σημείο, αυτή η θετική όψη του νομίσματος μπορεί να μετατραπεί σε αρνητική.

Όσο πιο πιθανό θεωρεί κάποιος ότι θα συμβεί κάτι που φοβάται (άσχετα από το αν όντως συμβεί), τόσο περισσότερο η ηνία ενεργοποιείται. Οι επιστήμονες υποπτεύονται ότι όταν η εν λόγω εγκεφαλική περιοχή υπεραντιδρά, τότε ο άνθρωπος τείνει να κατακλύζεται από έλλειψη κινήτρων και απαισιοδοξία, εστιάζοντας κατά προτίμηση στα αρνητικά πράγματα παρά στα θετικά, γεγονός που διευκολύνει την εμφάνιση κατάθλιψης. Αν αυτό όντως συμβαίνει -κάτι που ήδη ερευνάται- τότε μπορεί να βρεθεί μια νέα θεραπευτική οδός για την κατάθλιψη.

Προηγούμενα πειράματα με ζώα είχαν δείξει ότι η ηνία ενεργοποιείται, όταν δυσάρεστα συμβάντα συμβαίνουν ή πρόκειται να συμβούν, ενώ έχει επίσης διαπιστωθεί ότι καταστέλλει τη δράση της ντοπαμίνης, μιας ουσίας που παίζει ζωτικό ρόλο για την ομαλή λειτουργία του εγκεφάλου και του ψυχισμού. Όμως έως σήμερα είχε αποδειχτεί δύσκολη η μελέτη στους ανθρώπους αυτής της περιοχής, που έχει διάμετρο μικρότερη των τριών χιλιοστών.

Οι ερευνητές του Ινστιτούτου Γνωσιακής Νευροεπιστήμης του University College του Λονδίνου, με επικεφαλής τον δρα Τζόναθαν Ρόιζερ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ (PNAS), σύμφωνα με το BBC, κατάφεραν για πρώτη φορά να «φωτίσουν» τη λειτουργία της συγκεκριμένης νευρωνικής δομής σε 23 εθελοντές, που υποβλήθηκαν σε λειτουργική μαγνητική εγκεφαλική απεικόνιση (fMRI).

Οι εθελοντές παρακολούθησαν μια σειρά από εικόνες και, ύστερα από λίγα δευτερόλεπτα, μερικές εικόνες συνοδεύονταν από τιμωρία (ήπιο ηλεκτροσόκ), άλλες από ανταμοιβή (χρήματα) και οι υπόλοιπες από τίποτε από τα δύο. Αφού οι συμμετέχοντες στο πείραμα είχαν πια μάθει να συσχετίζουν μια εικόνα με ένα μελλοντικό αρνητικό, θετικό ή ουδέτερο ερέθισμα, διαπιστώθηκε ότι κάθε φορά που έβλεπαν την εικόνα που είχε συνδεθεί με το επερχόμενο ηλεκτροσόκ, «άναβε» η περιοχή της ηνίας στον εγκέφαλό τους.

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι η εν λόγω περιοχή εξελίχτηκε για να βοηθά τα ζώα -και τους ανθρώπους- να μαθαίνουν από τις άσχημες εμπειρίες τους, έτσι ώστε να τις αποφεύγουν έγκαιρα στο μέλλον. Όμως αυτή η αντίδραση, αν είναι υπερβολική, μπορεί να γυρίσει «μπούμερανγκ» και να δημιουργεί υπερβολική ανησυχία, απαισιοδοξία και τελικά κατάθλιψη. Στο μέλλον, η κατάλληλη «χειραγώγηση» της εν λόγω περιοχής, φαρμακευτικά ή με άλλο τρόπο, μπορεί να μειώσει τα συμπτώματα της κατάθλιψης.

Η διαφορά σοφίας και γνώσης

– Θέλω να γίνω μαθητής της αναζήτησης και της γνώσης...

– Και είσαι έτοιμος να ανέχεσαι τον χλευασμό, την αδιαφορία και την περιφρόνηση έως ότου γίνεις σαράντα πέντε ετών;

– Ναι, είμαι. Αλλά πες μου τι θα συμβεί μετά από αυτήν την ηλικία.

– Απλά θα το συνηθίσεις....!!

– Σε κάθε περίπτωση, το μόνο που πρέπει ο άνθρωπος να αναζητάει είναι οι γνώσεις και η σοφία.

–Ποια η διαφορά της γνώση από την σοφία;

– Τις γνώσεις θ’ αποκτήσετε διαβάζοντας βιβλία και ακούγοντας διαλέξεις.

– Και την σοφία;

– Γράφοντας το βιβλίο της δικής σου ζωής, το απόσταγμα δηλαδή της δικής σου αντίληψης, από τις γνώμες και τις αντιλήψεις άλλων. Αυτό είναι μία πολύ δύσκολη και επίπονη δουλειά για κάθε σοφό και αδογμάτιστο άνθρωπο, καθώς κάθε λίγο, χρειάζεσαι μία καινούργια έκδοση...!!

Όταν σου μάθουν κάτι επίμονα από τη νηπιακή ηλικία…

«Όταν σου μάθουν κάτι επίμονα από τη νηπιακή ηλικία και μέσα στην αταβιστική χαραγή και σφυρηλάτηση για δεκάδες γενεές, τότε η δομή αυτή γίνεται θεμελιώδης στην υφή της ύπαρξης και της ουσίας σου.

Η κατατύπωση τούτη στη σκέψη, στο χαρακτήρα, στην κοσμοθεωρία σου, γίνεται κάτι σαν κληρονομικός κώδικας.

Δεν ξεριζώνεται με τίποτα. Για να το κατορθώσεις, πρέπει να γδάρεις το ίδιο το μυαλό σου. Όπως ο εκδορέας γδέρνει το δέρμα του ζώου.

Θα χρειαστεί, δηλαδή, να ανασκάψεις ολόκληρη την ιστορία και τον πολιτισμό.

Γιατί υπάρχει ο έρωτας στη φύση και στη ζωή μας;

Ο έρωτας υπάρχει, για να διαιωνίζεται η συνέχεια των ειδών. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η φύση έχτισε ετούτη τη συναρπαστική λειτουργία. Τη φύση ποσώς την ενδιαφέρει, αν υπάρχουμε εμείς σα μονάδες, σαν ατομικότητες.

Αν υπάρχεις εσύ κι εγώ, και περπατάς και χαίρεσαι – αν υπάρχει μια λεμονιά στον κάμπο και στα όρη λειώνει το χιόνι για να ποτίζουνται οι τρυφεροί της κλώνοι – αν υπάρχει απάνω στο δέντρο το μήλο και το ρόδι, η φύση αδιαφορεί ολοτελώς.

Δε φροντίζει για σένα, τίμιε αναγνώστη, η φύση περισσότερο, απ’ όσο φροντίζει για σένα μια πέτρα που την πατάς μπροστά σου, ή τη βλέπεις χτισμένη στον τοίχο.

Τη φύση ένα την ενδιαφέρει, η διαιώνιση των ειδών. Να ζήσει το κάθε είδος όσο γίνεται πιο πολύ χρόνο. Δύο, πέντε, δέκα εκατομμύρια χρόνια.

Κι όταν θα εξαφανισθεί το κάθε είδος, αφού συντελεσθεί ο χρόνος που του ορίστηκε να ζήσει, η φύση θα το ταφιάσει και θα το κλάψει χωρίς δάκρυα και, γόους. Και ταυτόχρονα θα μεριμνήσει να το αντικαταστήσει με το καινούριο είδος.

Βρες μου μια θρησκεία, που ο ιδρυτής της να μην εστερέωσε το οικοδόμημα της απάνου στην θεμέλια πέτρα της πίστης για μια ζωή μετά θάνατο, κι εγώ θα σου δείξω πως η θρησκεία αυτή δεν έχει οπαδό ούτε τον ίδιο τον ιδρυτή της.

Δε μιλώ για το Βούδα. Γιατί η νιρβάνα είναι εγκατάλειψη, δεν είναι περηφάνεια.

Με τους θεούς και τις θρησκείες ευρήκαν το δρόμο τους, κι εμπήκαν στο δρόμο τους όλα τα λερωμένα και τ’ άπλυτα της ιστορίας.

Ιερατείο, συναγωγή, κατήχηση. (Δε λέω την ωραία λέξη εκκλησία, γιατί είναι ελληνική και δηλώνει τον αγνό και ρωμαλέο δήμο). Το αφιόνι, η παράκρουση, ο φανατισμός. Το θεολογικό μίσος, το odium theologicum. Και από κοντά η δυσειδής μορφή και η δυσώδης σάρκα όλων αυτών των λειτουργημάτων. Το κηφηναριό δηλαδή και η παρασίτιση. Οι ομφαλοσκόποι, οι θεόπτες, οι δαιμονόβλαβοι και οι δαιμονοκρουσμένοι. Kαι ψηλά ψηλά, εκεί πια είναι και δεν είναι. Εκεί θα ιδείς τα ινστιτούτα της αμάθειας, και τις λαμπρές ακαδημίες του σκότους».
 Δημήτρη Λιαντίνη, «Γκέμμα»

Τα 3 στρώματα του εγκεφάλου: Πώς επηρεάζουν το στρες και τα συναισθήματά μας

Τα τρία “στρώματα” του ανθρώπινου εγκεφάλου
 
Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο Καναδός νευροφυσιολόγος MacLean (Μακ Λιν) διατύπωσε μια θεωρία για τη διαίρεση του κεντρικού νευρικού συστήματος (που αποτελείται από τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό), η οποία είναι χρήσιμη ακόμα και σήμερα.
 
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο εγκέφαλός μας αποτελείται από τρία τμήματα, τα οποία δημιουργήθηκαν το ένα μετά το άλλο στην εξελικτική πορεία. Το σχήμα τους θυμίζει μανιτάρι.
 
Το εκτενές, εξωτερικό τμήμα του «καπέλου» τού μανιταριού αντιστοιχεί στον εγκεφαλικό φλοιό (το νεοφλοιό), ο οποίος αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου. Είναι το πιο «σύγχρονο» τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος —άρχισε να αναπτύσσεται για να φτάσει στο σημερινό του μέγεθος πριν από μισό εκατομμύριο χρόνια. Όλες τις ικανότητες που κάνουν εμάς τους ανθρώπους να υπερέχουμε των ζώων (στα καλά και τα άσχημα), τις οφείλουμε στις λειτουργίες του φλοιού. Ο φλοιός ταξινομεί τα αισθητηριακά ερεθίσματα που φτάνουν συνεχώς, τα ερμηνεύει, τα μεταφράζει σε λόγο, εικόνες, κ.τ.λ. Από εδώ ξεκινούν οι γλωσσικές, πνευματικές, νοητικές και αισθητηριακές μας λειτουργίες.

Κάτω από τον εγκεφαλικό φλοιό και κλεισμένος μέσα σ’ αυτόν, βρίσκεται ο διάμεσος εγκέφαλος. Είναι το δεύτερο νεότερο τμήμα του εγκεφάλου μας, και δημιουργήθηκε στα πρώτα θηλαστικά. Εδώ υπάρχουν κέντρα που συμμετέχουν στη δημιουργία των αισθημάτων μας και ουσιαστικά καθορίζουν αν σε συγκεκριμένες καταστάσεις θα έχουμε περισσότερο θετικά ή περισσότερο αρνητικά συναισθήματα.
 
Στον διάμεσο εγκέφαλο υπάρχουν, επίσης, τα ρυθμιστικά κέντρα του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Από εδώ ρυθμίζεται η λειτουργία των ιδρωτοποιών αδένων, καθώς και η αιμάτωση του δέρματος και των σκελετικών μυών. Εδώ βρίσκεται το κέντρο ελέγχου του συμπαθητικού συστήματος, δηλαδή από εδώ ξεκινούν οι εντολές, που πυροδοτούν την αντίδραση ετοιμότητας.
 
Το στέλεχος είναι το παλαιότερο τμήμα του εγκεφάλου μας. Αναπτύχθηκε πρώτα στα ερπετά, γι’ αυτό ο Μακ Αιν το ονόμασε και «ερπετοειδή εγκέφαλο». Αποτελεί την προέκταση του νωτιαίου μυελού και αντιστοιχεί με το κοτσάνι, αν μείνουμε στη σύγκριση με το μανιτάρι. Στο εγκεφαλικό στέλεχος ρυθμίζονται οι σημαντικότερες ζωτικές λειτουργίες για τον οργανισμό: Της καρδιακής λειτουργίας και της αναπνοής. Επίσης, από δω ξεκινά και η ρύθμιση του βαθμού εγρήγορσής μας: Το εγκεφαλικό στέλεχος είναι υπεύθυνο για το αν κοιμόμαστε βαθιά ή είμαστε σε πλήρη εγρήγορση.
 
Αποτέλεσμα εικόνας για στέλεχος εγκεφάλου
Τα τρία τμήματα του εγκεφάλου μας ρυθμίζουν, όπως αναφέραμε ήδη, πολύ διαφορετικές λειτουργίες. Μέχρι ενός ορισμένου σημείου, αυτά τα τρία μέρη σχηματίζουν ένα σύστημα, το οποίο αναλαμβάνει από κάτω προς τα επάνω (από το στέλεχος στο φλοιό) όλο και πιο εξειδικευμένες λειτουργίες.
 
Στον υγιή άνθρωπο, η δράση του εκάστοτε κατώτερου τμήματος μπορεί να επηρεαστεί από τη δράση του ανώτερου τμήματος, αλλά όχι κι να εξουδετερωθεί: Μπορούμε, για παράδειγμα, να μεταβάλλουμε την ένταση των συναισθημάτων μας (ρυθμίζονται στον διάμεσο εγκέφαλο) με τη λογική σκέψη (που βρίσκεται στο φλοιό του εγκεφάλου). Έτσι, στον καθένα μας έχει συμβεί να μειώσει τον έντονο φόβο που αισθάνεται, λέγοντας στον εαυτό του, ότι δεν υπάρχει λόγος να φοβάται.
 
Ωστόσο, δεν μπορούμε να εξαφανίσουμε το φόβο και το καρδιοχτύπι που τον συνοδεύει, απλώς και μόνο με την προσπάθεια της θέλησής μας (δηλαδή με τη βοήθεια του εγκεφαλικού φλοιού). Αυτό φυσικά σημαίνει, αντίστροφα, ότι η σκέψη και η αντίληψή μας -όλες οι χαρακτηριστικά ανθρώπινες ικανότητες που έχουν αναπτυχθεί στο φλοιό- εξαρτώνται επίσης πάντα από τα συναισθήματα και τη διάθεσή μας. Όταν, για παράδειγμα, αισθανόμαστε φοβισμένοι και ανήσυχοι, δεν μπορούμε να σκεφτούμε πολύ ξεκάθαρα. Ξαφνικά βλέπουμε προβλήματα εκεί, όπου, όταν έχουμε καλή διάθεση, όλα μας φαίνονται εντελώς ακίνδυνα.
 
Η διαύγεια και η ένταση των σκέψεων και των συναισθημάτων εξαρτώνται, με τη σειρά τους, από το βαθμό εγρήγορσής μας (που ρυθμίζεται από το εγκεφαλικό στέλεχος).
 
Όσο μεγαλύτερη είναι η κούραση, τόσο πιο επηρεάζονται, αδιάφοροι γινόμαστε απέναντι σε απειλητικές καταστάσεις. Ένας κατάκοπος οδηγός ποτέ δεν έχει πλήρη επίγνωση για το πόσο επικίνδυνα ζει εκείνη τη στιγμήΐ Από την άλλη, και η λειτουργία του στελέχους μας καθορίζεται από σκέψεις και συναισθήματα: Δεν αισθανόμαστε καθόλου κούραση, όταν στο μυαλό μας γυρίζουν τρομακτικές σκέψεις. Οι φόβοι μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές του υπνου.
 
 Αποτέλεσμα εικόνας για Δικτυωτό Σύστημα Ενεργοποίησης
 
Το ανοδικο Δικτυωτό Σύστημα Ενεργοποίησης
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το εγκεφαλικό στέλεχος ρυθμίζει τις βασικές ζωτικές λειτουργίες του οργανισμού, όπως την εγρήγορση, τον ύπνο, την καρδιακή λειτουργία και την αναπνοή. Το τμήμα του εγκεφαλικού στελέχους που ορίζει την εγρήγορση και τον ύπνο, είναι εκείνο που πυροδοτεί και τις αντιδράσεις ετοιμότητας μόλις βρεθούμε σε κίνδυνο. Αποκαλείται «Formatio reticularis», που μεταφράζεται ως «δικτυωτός σχηματισμός». Έχει αυτό το όνομα επειδή συνδέεται με πολλά μέρη του εγκεφάλου μέσω ενός πολύπλοκου δικτύου από δέσμες νεύρων. Τη λειτουργία του μπορούμε να τη φανταστούμε όπως αυτή μιας μπαταρίας, η οποία παρέχει λιγότερο ή περισσότερο ηλεκτρισμό ανάλογα με τις ανάγκες·
 
Σε περίπτωση απειλής, το εγκεφαλικό στέλεχος, μέσω του δικτύου που σχηματίζουν οι δέσμες των νεύρων, προκαλεί αστραπιαία εντονότερη ηλεκτρική διέγερση σ’ ολόκληρο τον εγκέφαλο. Έτσι, μπορούμε σχεδόν αμέσως να αντιδράσουμε στον κίνδυνο, μια και το συμπαθητικό σύστημα ξεκινά επίσης να λειτουργεί εντονότερα, εξαιτίας αυτής της ηλεκτρικής διέγερσης.
 
Ολόκληρο το δίκτυο νεύρων, το οποίο ενεργοποιεί μ’ αυτό τον τρόπο τον εγκέφαλό μας, ξεκινώντας από τον δικτυωτό σχηματισμό του εγκεφαλικού στελέχους, αποκαλείται ΑΔΣΕ (Ανιόν Δικτυωτό Σύστημα Ενεργοποίησης).
 
Αποτέλεσμα εικόνας για stress brain
 
Οι αντιδράσεις μας 
Μόλις παρατηρηθεί κάτι σημαντικό από τον «μηχανισμό φρούρησης» μας, προκαλείται —με τη βοήθεια του ΑΔΣΕ— η συνειδητή μας προσοχή.
 
Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να κάνουμε μια σύγκριση με ένα σύστημα συναγερμού: Μόλις κάτι αλλάζει στο χώρο του θησαυροφυλακίου, ανάβουν οι προβολείς και η σειρήνα αρχίζει να ουρλιάζει.
Ποιες μεταβολές συνειδητοποιούμε και ποιες όχι, εξαρτάται από το πόσο απροσδόκητες, νέες, ισχυρές, έντονες, άγνωστες ή με κάποιον άλλο τρόπο σημαντικές φαίνονται οι μεταβολές αυτές στο μηχανισμό φρούρησής μας. Οι τόνοι και τα σημεία στίξης στην πρόταση που διαβάζετε αυτή τη στιγμή, δεν είναι συνήθως, κάτι που μπορεί να σας τραβήξει ιδιαίτερα την προσοχή.
 
Μια μύγα, η οποία προσγειώθηκε ξαφνικά στο βιβλίο σας, είναι πιθανότερο να την προσέξετε. Για καθετί νέο, το οποίο φαίνεται σημαντικό στον ασυνείδητο μηχανισμό φρούρησής μας, ενημερώνεται το εγκεφαλικό στέλεχος, και μ’ αυτό τον τρόπο ξεκινά η λειτουργία του ΑΔΣΕ.

Οι διαφορές από άνθρωπο σε άνθρωπο
Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι διαφέρουν —εκτός των άλλων— και στο πόσο εύκολα «αρπάζονται» ή φοβούνται. Κάποιος, που τίποτα δεν του ταράζει την ηρεμία, που έχει ατσάλινα νεύρα, θα αντιδρά πάντα πιο ψύχραιμα, πιο ατάραχα από κάποιον που είναι «από τη φύση του» πιο φοβητσιάρης, αλλά γι’ αυτό και πιο γρήγορος στις αντιδράσεις του. Αυτό οφείλεται στο ότι η διέγερση από το εγκεφαλικό στέλεχος, που ρυθμίζει το βαθμό της εγρήγορσής μας, είναι πιο έντονη σε πιο ανήσυχους (αλλά γι’ αυτό και πιο «ζωντανούς») ανθρώπους.
 
Ωστόσο, αυτό συνήθως δεν είναι έμφυτο. Το αδιάκοπο  στρες, που ισοδυναμεί με συνεχώς νέες και έντονες επιδράσεις από το περιβάλλον ή το σώμα (ο θόρυβος στο χώρο εργασίας, οι εναλλασσόμενες βάρδιες, η ασθένεια, ο πόνος) μπορεί να αυξήσει το συνολικό μας επίπεδο διέγερσης σε τέτοιο βαθμό, ώστε να βρισκόμαστε σε μια διαρκή ήπια αντίδραση ετοιμότητας. Τότε συνήθως λείπει μόνο η περίφημη σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι και θα μας προκαλέσει κρίση.
 
Το, διαρκές στρες μπορεί να δημιουργεί κρίσεις οργής και φόβου. Αν τον τελευταίο καιρό (ή συνεχής σωματική και για μεγαλύτερο διάστημα) είστε ευερέθιστοι, ένταση· δεν κοιμάστε καλά, νιώθετε νευρικότητα και εξάντληση, αυτό ίσως είναι ένα σήμα που δίνει το σώμα σας, ότι πρέπει να ξεκουραστείτε — κι έτσι να μειωθεί κάπως η δραστηριότητα του ΑΔΣΕ.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Αποτέλεσμα εικόνας για Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ(Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ / ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΜΕΣΑ ΜΑΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ)

Η Αναζήτηση της Αλήθειας (σαν Βιωματικής Εμπειρίας της Πραγματικότητας κι όχι σαν διανοητικής διαφώτισης ή πληροφόρησης) είναι για τους περισσότερους ανθρώπους μια δύσκολη υπόθεση και είναι λίγοι αυτοί που ξεκινούν το Ταξίδι της Αληθινής Γνώσης. Οι πιο πολλοί άνθρωποι αρκούνται σε αυτά που τους «παρέχει» η κοινωνία μέσα από την κοινωνικοποίηση, την γλώσσα, την εκπαίδευση, την δημόσια πληροφόρηση, ήθη και έθιμα και κοινωνικές συμπεριφορές. Έτσι οι άνθρωποι, χωρίς να το καταλάβουν καν, διαμορφώνονται, χειραγωγούνται και κατευθύνονται σαν κοπάδια ζώων. Μπορεί κάποιος να εξεγείρεται, να διαμαρτύρεται ότι δεν είναι έτσι κι ότι δεν νοιώθει ζώο σε μαντρί, αλλά υπάρχουν πάρα πολλά επιχειρήματα (όταν αναφερθούμε στην λειτουργία και το περιεχόμενο του νου του, στις πεποιθήσεις του, στις συμπεριφορές του και στις δραστηριότητές του – και κυρίως στην «αυτοματοποίηση» της ζωής του) για να αποδείξουμε ότι είναι ακριβώς αυτό, ένα χειραγωγούμενο και χειραγωγημένο ζώο.

Προφανώς, κάποιοι που θέλουν να είναι ηγέτες κι έχουν το θράσος και την δύναμη να αποφασίζουν για λογαριασμό των άλλων, κρατούν τους ανθρώπους στο σκοτάδι και σε ελεγχόμενες συμπεριφορές. Η Αληθινή Επανάσταση είναι Εσωτερική, Προσωπική και συνίσταται στο να βγεις τελείως έξω από όλο αυτό το κοινωνικό σύστημα (την κοσμοθεωρία του, την νοοτροπία, τις πεποιθήσεις και τις αυτόματες συμπεριφορές). Είναι ο Δρόμος της Προσωπικής Απελευθέρωσης. Αυτό δεν έχει να κάνει τίποτα με μια εξωτερική επανάσταση εναντίον του συστήματος ή με την επιδίωξη της αλλαγής της κοινωνίας. Δεν υπάρχει τίποτα για να αλλάξει στην κοινωνία. Απλά βγαίνεις έξω από όλο αυτό, από την ζωή του ύπνου στην κοινωνία, έξω, στην Πραγματική Ζωή και σε Μια Πραγματική Κοινωνία Πραγματικών Ανθρώπων.

Δεν υπάρχει άλλος δρόμος από τον Δρόμο της Απελευθέρωσης, της Αφύπνισης στην Πραγματικότητα, της Πραγματικής Ζωής και της Φωτισμένης Δράσης. Η «Επιστροφή» στους ανθρώπους, το Μήνυμα που φέρνει ένας άνθρωπος που βγήκε έξω από όλο αυτό (την παγκόσμια αυταπάτη) και από την «παλιά συνείδηση» του συνηθισμένου ανθρώπου, είναι Απλό και Κατανοητό. Αν κάποιος Θέλει να Βρει την Αλήθεια θα την Βρει έξω από την διαμορφωμένη συνείδηση, με την εγκατάλειψη κάθε αυταπάτης, κάθε περιορισμού, με την ολοκληρωτική απόρριψη κάθε διαμόρφωσης, έξω στο Ελεύθερο Πνεύμα που δεν φυλακίζεται πουθενά αλλά ενεργεί όπου θέλει.

Η Ελευθερία, η Απεραντοσύνη, Είναι (Εγγενής) στην Ίδια την Φύση του Ανθρώπου και δεν είναι κάτι έξω για να το ψάξεις και να το βρεις. Η Αληθινή Γνώση είναι η Γνώση της Πραγματικής Φύσης μας, το «Γνώθι Σαυτόν» (σα γνώση της εσωτερικής φύσης κι όχι των εξωτερικών επίκτητων χαρακτηριστικών) που διάβαζαν παλιά οι Έλληνες (χαραγμένο στο μάρμαρο) όταν επισκέπτονταν το Ιερό των Δελφών. Είναι Γνώση του Πραγματικού Εαυτού (του «Χωρίς Ιδιότητες») κι όχι της διαμορφωμένης εμπειρικής συνείδησης, των περιορισμών, των πεποιθήσεων και της συσσωρευμένης ανοησίας που κουβαλούν οι άνθρωποι σαν πολύτιμη γνώση. Αυτή Ακριβώς η Γνώση είναι το Ταξίδι προς την Αληθινή Γνώση του Εαυτού (του «Χωρίς Ιδιότητες»), η Ουσία της Αγωγής του Ανθρώπου και το αντικείμενο της Πραγματικής Εκπαίδευσής του.

Όμως η κοινωνία δεν έχει καμία σχέση με αυτό και ασχολείται με το να εκπαιδεύει τους ανθρώπους σε οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό, δηλαδή την γνώση της αληθινής φύσης μας. Έτσι το «πεδίο» μένει ελεύθερο σε όλους αυτούς που εκμεταλλευόμενοι το κενό προωθούν τις δικές τους (περιορισμένες) απόψεις για την Αλήθεια, την ζωή και τον κόσμο. Κι εδώ ανήκουν θρησκείες, φιλοσοφίες, διδασκαλίες και κάθε είδους μικρομάγαζα της μεταφυσικής γνώσης που πουλούν την γνώση σε σεμινάρια και σε χρήματα. Οι άνθρωποι είναι τόσο διαχειρίσιμοι που πέφτουν θύματα σε όλους αυτούς τους απατεωνίσκους, είτε φέρνουν τους ηχηρούς τίτλους του Παγκόσμιου Δασκάλου ,του Πάπα, του Πατριάρχη ή του Επισκόπου, είτε του διπλωματούχου δασκάλου, του γιόγκα, του διαλογισμού, του ζεν, του ρέικι, της ψυχολογίας, ή οτιδήποτε άλλο. Αγνοούν ότι η Αλήθεια Είναι Μέσα τους, η Φύση τους, η Υπαρξιακή Βάση τους και εμμένοντας στους περιορισμούς και τις προκαταλήψεις τους (που έντεχνα καλλιεργούν όλοι οι απατεώνες) την αναζητούν έξω την Ίδια την Φύση τους σαν το Ανώτερο, σαν τον Αληθινό Εαυτό, σαν τον Θεό, σαν την Πραγματικότητα, σαν την Φώτιση, οτιδήποτε άλλο.

Θα πρέπει κάποιος να διαθέτει τουλάχιστον την κανονική νοημοσύνη, να σταθεί και να προβληματιστεί. Ακριβώς Εδώ Αρχίζει ο Δρόμος της Αλήθειας. Θα πρέπει κάποιος να Κατανοήσει ότι η Αλήθεια Είναι Εδώ που Είναι από Πάντα και για Πάντα, όχι εκεί που πιθανόν ψάχνουν οι άνθρωποι, εκεί που τους δίδαξαν, εκεί που τους είπαν, εκεί που τους υποδεικνύουν κάποιοι ζητώντας αμοιβή, εκεί που διάβασαν. Πρέπει να Βρούμε Αυτό που Είναι Μέσα στην Ίδια την Φύση μας, Μέσα μας, στον Εαυτό μας, Αυτό το «Χωρίς Ιδιότητες» που Υπάρχει και Ζει πέρα από τις διαμορφώσεις και τις αυταπάτες κι όχι εκεί που στρέφουν τον νου μας, «διαμορφώνοντάς» τον, οι επιτήδειοι ή οι αμαθείς ή οι απατεωνίσκοι. Οι άνθρωποι ψάχνουν να Βρουν αυτό που νομίζουν ότι έχουν χάσει όχι εκεί που μπορεί πραγματικά να είναι, αλλά εκεί που τους λένε, εκεί που τους δίνουν πληροφορίες, εκεί που συνήθως τους παραπληροφορούν.

Μόνο Βλέποντας Μέσα μας, στην Ίδια την Φύση μας, Μπαίνουμε στον Δρόμο της Αλήθειας. Στην πραγματικότητα, Αυτό το Ταξίδι, Μέσα μας, είναι Ταυτόχρονα το Ταξίδι και το Τέρμα. Όταν Μάθουμε να Βλέπουμε Πραγματικά δεν υπάρχει τίποτα άλλο να κάνουμε. Όλα ξεδιπλώνονται μόνα τους, η Φώτιση Έρχεται Χωρίς να το Επιδιώκουμε κι η Φύση Αποκαθίσταται (Υγιής κι όχι διαμορφωμένη κι άρρωστη). Χωρίς Προσπάθεια! Γιατί; Επειδή Ακολουθούμε τον Δρόμο της Ζωής. Στην ζωή δεν υπάρχει άλλος πραγματικός δρόμος εκτός από την Πραγματική Ζωή. Έξω από τον Δρόμο της Ζωής υπάρχει μόνο αυταπάτη, ονειροπόληση κι οι φαντασίες του κόσμου, της σκέψης, της κοινωνίας και των ανθρώπων.

Γιατί να μην πέφτετε για ύπνο θυμωμένοι – Δείτε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο

Ποτέ δεν πρέπει να πέφτετε για ύπνο με νεύρα, λέγανε από παλιά και μια νέα επιστημονική έρευνα έρχεται να το επιβεβαιώσει. Ουσιαστικά η μελέτη επιβεβαιώνει αυτό που είναι ήδη γνωστό: ο ύπνος ενισχύει αυτό που έχεις μάθει -ή πάθει- την προηγούμενη μέρα.

Η έρευνα για τον ύπνο δείχνει ότι όσοι πέφτουν θυμωμένοι στο κρεβάτι, «εμπεδώνουν» καλύτερα τα αρνητικά συναισθήματά τους στη διάρκεια του ύπνου τους, με συνέπεια να είναι πιο δύσκολο να απαλλαχθούν από τα νεύρα τους την επόμενη μέρα - με ό,τι σημαίνει αυτό για τους ίδιους και τους γύρω τους...

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον κινεζικής καταγωγής Γιουντσέ Λίου του University College του Λονδίνου, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό "Nature Communications", πειραματίσθηκαν επί δύο μέρες με 73 άνδρες εθελοντές.

Η μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι ξεχνάνε κάτι αρνητικό ή φοβιστικό πιο εύκολα, όταν δεν έχουν κοιμηθεί στο μεταξύ. Αν μεσολαβήσει ο ύπνος, η διαγραφή της αρνητικής μνήμης είναι πολύ πιο δύσκολη.

Στη διάρκεια του ύπνου ο εγκέφαλος αναδιοργανώνει τις μνήμες - θετικές, ουδέτερες και αρνητικές- και τις αποθηκεύει καλύτερα όχι μόνο στον ιππόκαμπο αλλά πιο διάχυτα σε όλο τον εγκεφαλικό φλοιό, πράγμα που καθιστά δυσκολότερη τη διαγραφή τους αργότερα.

Γι' αυτό, όπως είπε ο Λίου, «θα συμβουλεύαμε τον καθένα να λύσει πρώτα τις διαφορές του προτού πέσει στο κρεβάτι και να μη κοιμηθεί αγκαλιά με το θυμό του».

Τα ευρήματα μπορεί να βοηθήσουν και στην καλύτερη αντιμετώπιση ανεπιθύμητων αναμνήσεων και διαταραχών όπως το μετατραυματικό στρες, πιθανώς μέσω στέρησης του ύπνου.