Δευτέρα 11 Ιουλίου 2022

ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (5.291-5.350)

Ὣς εἰπὼν σύναγεν νεφέλας, ἐτάραξε δὲ πόντον
χερσὶ τρίαιναν ἑλών· πάσας δ᾽ ὀρόθυνεν ἀέλλας
παντοίων ἀνέμων, σὺν δὲ νεφέεσσι κάλυψε
γαῖαν ὁμοῦ καὶ πόντον· ὀρώρει δ᾽ οὐρανόθεν νύξ.
295 σὺν δ᾽ Εὖρός τε Νότος τ᾽ ἔπεσον Ζέφυρός τε δυσαὴς
καὶ Βορέης αἰθρηγενέτης, μέγα κῦμα κυλίνδων.
καὶ τότ᾽ Ὀδυσσῆος λύτο γούνατα καὶ φίλον ἦτορ,
ὀχθήσας δ᾽ ἄρα εἶπε πρὸς ὃν μεγαλήτορα θυμόν·
«Ὤ μοι ἐγὼ δειλός, τί νύ μοι μήκιστα γένηται;
300 δείδω μὴ δὴ πάντα θεὰ νημερτέα εἶπεν,
ἥ μ᾽ ἔφατ᾽ ἐν πόντῳ, πρὶν πατρίδα γαῖαν ἱκέσθαι,
ἄλγε᾽ ἀναπλήσειν· τὰ δὲ δὴ νῦν πάντα τελεῖται,
οἵοισιν νεφέεσσι περιστέφει οὐρανὸν εὐρὺν
Ζεύς, ἐτάραξε δὲ πόντον, ἐπισπέρχουσι δ᾽ ἄελλαι
305 παντοίων ἀνέμων· νῦν μοι σῶς αἰπὺς ὄλεθρος.
τρισμάκαρες Δαναοὶ καὶ τετράκις οἳ τότ᾽ ὄλοντο
Τροίῃ ἐν εὐρείῃ, χάριν Ἀτρεΐδῃσι φέροντες.
ὡς δὴ ἐγώ γ᾽ ὄφελον θανέειν καὶ πότμον ἐπισπεῖν
ἤματι τῷ ὅτε μοι πλεῖστοι χαλκήρεα δοῦρα
310 Τρῶες ἐπέρριψαν περὶ Πηλείωνι θανόντι.
τῶ κ᾽ ἔλαχον κτερέων, καί μευ κλέος ἦγον Ἀχαιοί·
νῦν δέ με λευγαλέῳ θανάτῳ εἵμαρτο ἁλῶναι.»
Ὣς ἄρα μιν εἰπόντ᾽ ἔλασεν μέγα κῦμα κατ᾽ ἄκρης,
δεινὸν ἐπεσσύμενον, περὶ δὲ σχεδίην ἐλέλιξε.
315 τῆλε δ᾽ ἀπὸ σχεδίης αὐτὸς πέσε, πηδάλιον δὲ
ἐκ χειρῶν προέηκε· μέσον δέ οἱ ἱστὸν ἔαξε
δεινὴ μισγομένων ἀνέμων ἐλθοῦσα θύελλα,
τηλοῦ δὲ σπεῖρον καὶ ἐπίκριον ἔμπεσε πόντῳ.
τὸν δ᾽ ἄρ᾽ ὑπόβρυχα θῆκε πολὺν χρόνον, οὐδ᾽ ἐδυνάσθη
320 αἶψα μάλ᾽ ἀνσχεθέειν μεγάλου ὑπὸ κύματος ὁρμῆς·
εἵματα γάρ ῥ᾽ ἐβάρυνε, τά οἱ πόρε δῖα Καλυψώ.
ὀψὲ δὲ δή ῥ᾽ ἀνέδυ, στόματος δ᾽ ἐξέπτυσεν ἅλμην
πικρήν, ἥ οἱ πολλὴ ἀπὸ κρατὸς κελάρυζεν.
ἀλλ᾽ οὐδ᾽ ὣς σχεδίης ἐπελήθετο, τειρόμενός περ,
325 ἀλλὰ μεθορμηθεὶς ἐνὶ κύμασιν ἐλλάβετ᾽ αὐτῆς,
ἐν μέσσῃ δὲ καθῖζε τέλος θανάτου ἀλεείνων.
τὴν δ᾽ ἐφόρει μέγα κῦμα κατὰ ῥόον ἔνθα καὶ ἔνθα.
ὡς δ᾽ ὅτ᾽ ὀπωρινὸς Βορέης φορέῃσιν ἀκάνθας
ἂμ πεδίον, πυκιναὶ δὲ πρὸς ἀλλήλῃσιν ἔχονται,
330 ὣς τὴν ἂμ πέλαγος ἄνεμοι φέρον ἔνθα καὶ ἔνθα·
ἄλλοτε μέν τε Νότος Βορέῃ προβάλεσκε φέρεσθαι,
ἄλλοτε δ᾽ αὖτ᾽ Εὖρος Ζεφύρῳ εἴξασκε διώκειν.
Τὸν δὲ ἴδεν Κάδμου θυγάτηρ, καλλίσφυρος Ἰνώ,
Λευκοθέη, ἣ πρὶν μὲν ἔην βροτὸς αὐδήεσσα,
335 νῦν δ᾽ ἁλὸς ἐν πελάγεσσι θεῶν ἒξ ἔμμορε τιμῆς.
ἥ ῥ᾽ Ὀδυσῆ᾽ ἐλέησεν ἀλώμενον, ἄλγε᾽ ἔχοντα·
αἰθυίῃ δ᾽ ἐϊκυῖα ποτῇ ἀνεδύσετο λίμνης,
ἷζε δ᾽ ἐπὶ σχεδίης καί μιν πρὸς μῦθον ἔειπε·
«Κάμμορε, τίπτε τοι ὧδε Ποσειδάων ἐνοσίχθων
340 ὠδύσατ᾽ ἐκπάγλως, ὅτι τοι κακὰ πολλὰ φυτεύει;
οὐ μὲν δή σε καταφθίσει, μάλα περ μενεαίνων.
ἀλλὰ μάλ᾽ ὧδ᾽ ἕρξαι, δοκέεις δέ μοι οὐκ ἀπινύσσειν·
εἵματα ταῦτ᾽ ἀποδὺς σχεδίην ἀνέμοισι φέρεσθαι
κάλλιπ᾽, ἀτὰρ χείρεσσι νέων ἐπιμαίεο νόστου
345 γαίης Φαιήκων, ὅθι τοι μοῖρ᾽ ἐστὶν ἀλύξαι.
τῆ δέ, τόδε κρήδεμνον ὑπὸ στέρνοιο τανύσσαι
ἄμβροτον· οὐδέ τί τοι παθέειν δέος οὐδ᾽ ἀπολέσθαι.
αὐτὰρ ἐπὴν χείρεσσιν ἐφάψεαι ἠπείροιο,
ἂψ ἀπολυσάμενος βαλέειν εἰς οἴνοπα πόντον
350 πολλὸν ἀπ᾽ ἠπείρου, αὐτὸς δ᾽ ἀπονόσφι τραπέσθαι.»

***
Μιλώντας, σύναξε τα νέφη και, πιάνοντας την τρίαινα στα χέρια του,
συντάραξε τον πόντο, συννέφιασε θάλασσα και στεριά,
ξεσήκωσε όλες μαζί τις θύελλες και τους ανέμους όλους,
έγινε η μέρα νύχτα, πέφτοντας ψηλά απ᾽ τον ουρανό.
Λεβάντες και νοτιάς, άγριος πουνέντες και βοριάς αιθερογέννητος
συγχρόνως φύσηξαν και σήκωσαν τεράστιο κύμα.
Λύθηκαν τότε του Οδυσσέα τα γόνατα, λύγισε η ψυχή του,
βάρυνε η γενναία καρδιά του, και μόνος του μιλούσε:
«Άμοιρος και τρισάμοιρος εγώ. Τι άλλο, πιο μεγάλο, κακό με περιμένει;
300 Τρέμω μήπως όλα τα είπε αλάθευτα η θεά,
που μου προφήτεψε πως θα χορτάσω πάθη του πελάγου,
προτού πατήσω χώμα της πατρίδας.
Και να που τώρα όλα επαληθεύονται, αφού ο Ζευς
με τέτοια νέφη απ᾽ άκρη σ᾽ άκρη σκέπασε τον μέγα ουρανό,
τον πόντο τάραξε, η θύελλα λυσσομανά, σφυρίζουνε από παντού ανέμοι.
Καμιά πια σωτηρία, σκέτος όλεθρος. Ευτυχισμένοι
τρεις και τέσσερις φορές οι Δαναοί που είχαν την τύχη
στην ευρύχωρη Τροία να χαθούν για τους Ατρείδες.
Κι εγώ μακάρι εκεί να ᾽χα τελειώσει,
εκεί να μ᾽ έβρισκε η μοίρα του θανάτου, τη μέρα εκείνη που Τρώες
αμέτρητοι με σημαδεύαν με τα χάλκινά τους δόρατα,
310 καθώς για τον νεκρό Αχιλλέα πολεμούσα.
Τότε θα με τιμούσαν και με του τάφου τα κτερίσματα,
το όνομά μου οι Αχαιοί θα το είχαν δοξασμένο. Μα τώρα το γραφτό μου
ήταν να γίνω λεία ανήκουστου θανάτου.»
Δεν είχε καν τον λόγο του τελειώσει, κι έπεσε μέγα κύμα πάνω του
σαρωτικό που ταρακούνησε και τη σχεδία.
Βρέθηκε ξαφνικά μακριά της, του ξέφυγε απ᾽ το χέρι το τιμόνι.
Η θυμωμένη θύελλα με τους μεικτούς ανέμους σύντριψε το κατάρτι,
πανί κι αντένα σφενδονίστηκαν πέρα στο πέλαγο.
Κι έμεινε αυτός ώρα πολλή μέσα στη δίνη,
κεφάλι δεν μπορούσε να σηκώσει
320 μπρος στην ορμή των φοβερών κυμάτων. Τον βάρυναν ακόμη
και τα ρούχα, αυτά που η θεία Καλυψώ τού είχε φορέσει.
Κάποια στιγμή ωστόσο ανάβλεψε, φτύνει από το στόμα του πικρή την άρμη
(σαν χείμαρρος κελάρυσε καθώς του βγαίνει απ᾽ το κεφάλι),
όμως και τη σχεδία του θυμάται, κι ας είχε πια αποκάμει.
Βρήκε ξανά τη δύναμη κι αρπάζεται
μέσα απ᾽ τα κύματα επάνω της και, καθισμένος τώρα
εκεί στη μέση, δοκίμαζε πώς να ξεφύγει το τέλος του θανάτου.
Όμως το μέγα κύμα την πήγαινε όπου ήθελε· τη μιαν εδώ,
την άλλη εκεί. Πώς ο χειμερινός βοριάς σαρώνει στον κάμπο αγκάθια,
κι αυτά σφιχταγκαλιάζονται και γίνονται ένα πράμα,
330 έτσι και τη σχεδία οι άνεμοι εδώ και εκεί τη φέρναν και την πήγαιναν·
τη μια ο νότος στον βοριά την άφηνε κουμάντο,
την άλλη ο λεβάντες την παράδινε για να τη σέρνει ο πουνέντες.
Ώσπου τον πήρε είδηση η καλλίσφυρη Ινώ, του Κάδμου η θυγατέρα,
η Λευκοθέη, που πρώτα είχε ανθρώπινη φωνή και φύση, μα τώρα
οι θεοί τής έδωσαν θεϊκή τιμή μες στα πελάγη.
Αυτή τον Οδυσσέα ελέησε όπως τον είδε θλιβερά παραδαρμένο·
σκούρο πουλί με την ουρά σχιστή, παρόμοια πέταξε και βγήκε
από το κύμα, κάθησε πάνω στη σχεδία του, και του είπε τον δικό της λόγο:
«Δύσμοιρε, γιατί ο κοσμοσείστης Ποσειδών τόσο πολύ μαζί σου τα ᾽βαλε;
340 γιατί σου σπέρνει τόσα πάθη;
Κι όμως, παρ᾽ όλο τον θυμό του, δεν θα μπορέσει να σε θανατώσει.
Να κάνεις μόνο ό,τι σου πω, και δεν μου φαίνεσαι ασύνετος:
βγάλε από πάνω σου αυτά τα ρούχα, ξέχασε τη σχεδία σου
και χάρισέ τη στους ανέμους· βάλε
τα δυνατά σου να κολυμπήσεις μ᾽ απλωτές, νόστο να βρεις
στη χώρα των Φαιάκων, όπου η μοίρα σου σου γράφει να γλιτώσεις.
Πάρε και τούτο το άφθαρτο μαγνάδι, ζώσε μ᾽ αυτό το στέρνο σου,
και φόβος πια θανάτου δεν θα σ᾽ απειλήσει,
μήτε και τ᾽ άλλα πάθη.
Κι όταν με το καλό πιάσουν τα χέρια σου στεριά,
λύσε το πάλι το μαγνάδι, στο μπλάβο πέλαγο να το πετάξεις,
350 όσο μπορείς μακρύτερα, κοιτάζοντας εσύ στην άλλην άκρη.»

Υπομονή

Συζητώντας με τους ανθρώπους, όταν ρωτάω τι έχουν κάνει ως τώρα για να αντιμετωπίσουν ένα πρόβλημα, ακούω πολύ συχνά την απάντηση “υπομονή”. Και εξηγούν “νόμιζα ότι θα άντεχα”, “περίμενα ότι ο άλλος θα το καταλάβει από μόνος του”, “πίστευα ότι μετά δεν θα με πειράζει τόσο”.

Τι είναι λοιπόν η υπομονή; Την καταλαβαίνω σαν την προσπάθειά μας να δώσουμε μια δεύτερη ευκαιρία, να μην πούμε ένα οριστικό όχι, να μην απομακρυνθούμε από κάτι ή από κάποιον. Κάτι σαν πίστωση χρόνου, με τη σκέψη ότι με τον καιρό ο άλλος θα αλλάξει ή θα καταλάβει. Ή ότι με το χρόνο εμένα δεν θα με πειράζει πια.

Την υπομονή συχνά τη στηρίζει η πεποίθηση πως ο χρόνος, που είναι “ο καλύτερος γιατρός”, θα δώσει μια λύση.

Ωστόσο εδώ υπάρχει ένα ερώτημα. Τι είναι αυτό που κάνει το χρόνο ιαματικό; Με ποιο τρόπο μπορεί να επιδράσει ο χρόνος έτσι ώστε να γίνει δυνατό το να αλλάξει ο άλλος ή εσείς, όταν όλα παραμένουν ίδια; Τι ιδιότητες “μαγικές” του αποδίδουμε περιμένοντας, με άφθονη υπομονή, να αλλάξει τον άντρα ή τη γυναίκα μας, τα παιδιά μας, τους φίλους ή τους συνεργάτες μας, δίχως τίποτε άλλο να αλλάξει; Δίχως καμία δική μας παρέμβαση, καμιά δική μας αλλαγή ή εξήγηση στον άλλον του τι μας δυσκολεύει;

Ο χρόνος όντως μπορεί να βοηθήσει, όχι όμως επειδή περνάει και μεσολαβεί απόσταση, αλλά χάρη σε αυτά που συμβαίνουν στη ζωή μας, που κάνουμε εμείς και οι άλλοι μέσα στην πορεία του χρόνου. Ο χρόνος από μόνος του δεν κάνει κάτι, δεν ενεργεί, δεν πράττει. Εμείς ενεργούμε, εξηγούμε, ζητάμε, επικοινωνούμε, συνεννοούμαστε. Εμείς είμαστε ο ενεργός παράγοντας στις σχέσεις μας. Ο χρόνος δίνει το πλαίσιο, πολλές φορές και το περιθώριο να βελτιώσουμε τις σχέσεις μας.

Όσο, λοιπόν, μπορώ να κάνω υπομονή μέσα σε μια σχέση, μπορώ να αξιοποιήσω το χρόνο αυτό ενεργά και δημιουργικά. Με μια διαφορετική υπομονή.

Υπομονή να σε ακούσω και να προσπαθήσω να καταλάβω τι σου συμβαίνει και τι θα επιθυμούσες εσύ να γίνεται διαφορετικά από τη δική μου πλευρά. 

Υπομονή για να αναρωτηθώ και να κατανοήσω τον εαυτό μου, το πώς νιώθω και τι αν συνέβαινε διαφορετικά θα ήμουν ικανοποιημένος ή ικανοποιημένη.

Υπομονή στο να αναζητήσουμε το σημείο στο οποίο μπορούμε να συναντηθούμε εμείς οι δύο και να συνεννοηθούμε.

Τότε ο χρόνος θα μπορεί να γίνει υποστηρικτής στην προσπάθειά μας να αναζητήσουμε μια λύση στις δυσκολίες και η υπομονή θα έχει άλλο νόημα από την αναμονή μιας εξωτερικής μαγικής αλλαγής.

Η σκέψη μας, μας ταξιδεύει στο χρόνο

Πολλές φορές, πολλοί άνθρωποι αναρωτιούνται… Ποιος είναι ο λόγος που καταλαβαίνουμε την αξία μίας στιγμής, όταν πια αυτή έχει γίνει μία ανάμνηση;

Κατά ένα μαγευτικό τρόπο, το ταξίδι στο χρόνο είναι μία ικανότητα του μυαλού μας… Το κάνουμε κάθε μέρα με τη σκέψη να σεργιανίζει αστραπιαία στη μνήμη μας.

Συμπεριφερόμαστε κατά κάποιο τρόπο λόγω εμπειριών που ζήσαμε ή δεν ζήσαμε στα παιδικά μας χρόνια.

Σχεδιάζουμε ή αναβάλλουμε πράγματα σκεφτόμενοι πώς θα είναι το μέλλον.

Στην ουσία, κάθε μέρα, στέλνουμε τη σκέψη μας σε αμέτρητα ταξίδια «μπροστά και πίσω», στο παρελθόν και στο μέλλον, χωρίς καν να συνειδητοποιούμε ότι ταξιδεύουμε στο χρόνο.

Μια φίλη κάποτε είπε «το ταξίδι στο χρόνο είναι εφικτό…». Η ίδια όμως το είχε κάνει με έναν ιδιαίτερα πρωτότυπο τρόπο…

Ήταν είκοσι ετών και μόλις είχαν περάσει οι εορτές των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς, όταν της ήρθε η πρωτότυπη ιδέα να γράψει ένα γράμμα στον… εαυτό της στο μέλλον.

Δεν έγραψε πολλά, δυο-τρεις παραγράφους που αφορούσαν συναισθήματα που ένιωθε τον καιρό που μάζευαν ξανά το χριστουγεννιάτικο δέντρο…

Αν της έλειπε κάποιος πολύ…, αν ήταν ευτυχισμένη, αν την απασχολούσε ή αν την ανησυχούσε κάτι.

Τοποθέτησε το μονοσέλιδο γράμμα, χωρίς φάκελο, μέσα στη σακούλα με τα λαμπάκια του χριστουγεννιάτικου δέντρου… Στόλιζε πάντα εκείνη και γνώριζε ότι σε ένα χρόνο θα άνοιγε την ίδια σακούλα με τα λαμπάκια για να ξαναστολίσει. Ήταν σίγουρο ότι θα έβρισκε το γράμμα στα Χριστούγεννα του επόμενου χρόνου, στα Χριστούγεννα του μέλλοντος όπως στην ιστορία του Ντίκενς.

Αναρωτιόταν πώς θα «έβλεπε» τις σκέψεις και τα συναισθήματά της εκείνη τη στιγμή ο μελλοντικός εαυτός της…

Οι εποχές πέρασαν η μία μετά την άλλη γρήγορα…

Η σακούλα με τα λαμπάκια βρισκόταν κλεισμένη στο πατάρι μαζί με τα άλλα στολίδια.

Ένα χρόνο μετά, είχαν ξεχαστεί τα πάντα σχετικά με το γράμμα…

Ένα χρόνο μετά, σχεδόν ίδια μέρα του μήνα, ήρθε η σειρά της σκονισμένης σακούλας με τα λαμπάκια να ανοίξει ξανά.

Το βλέμμα τράβηξε ένα κιτρινισμένο διπλωμένο χαρτί… το άνοιξε και η έκπληξη που ένιωσε ήταν μεγάλη. Είχε ξεχάσει ότι το γράμμα ήταν εσκεμμένα γραμμένο σε δεύτερο πρόσωπο, για να κάνει χιούμορ στον εαυτό της.

Ξεκινούσε με τη φράση «Σου εύχομαι και φέτος να έχεις όμορφα και καλά Χριστούγεννα, σήμερα που μάζεψες το δέντρο σκεφτόσουν αυτά…» και συνέχιζε, εξιστορώντας σκέψεις και συναισθήματα…

Η έκπληξη της να διαβάζει πώς ένιωθε ένα χρόνο πριν ήταν τόσο μεγάλη…

Πολλές φορές ενώ διάβαζε, ένιωσε και σκέφτηκε…

Κοίτα με τι στενοχωριόμουν, κοίτα τι ανέβαλα, κοίτα τι δεν τόλμησα…

Στην ουσία με αυτό που είχε κάνει «έβλεπε» συναισθήματα και σκέψεις, με όλη τους την δύναμη και ένταση «παγιδευμένα» ατόφια, σε ένα κομμάτι χαρτί.

Τώρα μπορούσε να θυμηθεί επιθυμίες, φόβους, σκέψεις που έκανε τότε,και να σκεφτεί πάνω σε αυτά πιο καθαρά, χωρίς να ζει μέσα σε αυτά. Να σκεφτεί πάνω στο πώς σκεφτόταν τότε.

«Είδε» και κάποιες αποφάσεις που φαίνονταν τότε λογικές. Τώρα όμως καταλάβαινε ότι ήταν το συναίσθημα του φόβου που τις είχε υπαγορεύσει.

Τις αποφάσεις αυτές τις ονόμαζε τότε λογικές…

Τώρα καταλάβαινε ότι ήταν συναισθηματικές, με βάση το φόβο. Τότε δεν είχε επίγνωση των φόβων, δεν το παραδεχόταν. Τώρα, διαβάζοντας το, το καταλάβαινε.

Ήταν σαν ο εαυτός της με ωριμότητα πια, «να ψυχανέλυε» τον εαυτό της του παρελθόντος. Ένας χρόνος είχε δώσει πια μία αντικειμενική απόσταση από το νεότερο εαυτό της όπως επίσης και το γεγονός ότι διάβαζε για αυτόν σαν να πρόκειται για τον ήρωα ενός βιβλίου.

Τώρα καταλάβαινε τη φράση του Φρόυντ που είχε ακούσει…

«Το να κατανοήσεις τα πάντα, δε σημαίνει ότι χάνεις τα πάντα (την απόλαυση των συναισθημάτων). Η ψυχανάλυση δεν μας διδάσκει απλώς τι μπορούμε να υπομένουμε… Μας δείχνει και τι πρέπει να αποφεύγουμε… Μας λέει τι μπορούμε να πολεμάμε… Η ανοχή του κακού δε σημαίνει γνώση…κάθε άλλο».

Τώρα η ίδια κατανοούσε καλύτερα τον εαυτό της ένα χρόνο μετά…

Αυτό που είχε καταφέρει με αυτό το γράμμα ήταν ότι ξαναζούσε συναισθήματα αλλά τώρα μπορούσε να συλλογιστεί ακόμη και πάνω στον τρόπο σκέψης που είχε τότε…

Την έκανε να θυμηθεί βασικές συναισθηματικές ανάγκες που θυσίασε. Την έκανε όμως και να θυμηθεί τι ήθελε πάντα και έπρεπε να φροντίσει να μη το ξαναξεχάσει τώρα…

Κατανοούσε πια, ότι αν επιτρέπουμε σε ανησυχίες να απασχολούν μέρος του μυαλού μας, δεν επιτρέπουμε σε αυτό να δώσει όλη του την προσοχή στην απόλαυση μιας στιγμής. Έτσι τη ζούμε με μικρότερη ένταση. Αργότερα, όταν οι ανησυχίες έχουν φύγει με το πέρασμα του χρόνου, τότε μπορούμε πια να κατανοήσουμε σε βάθος την πραγματική ομορφιά της στιγμής που ζήσαμε… Έχει χαθεί πια, μα την εκτιμούμε και τη ξαναζούμε στη μνήμη μας.

Τώρα ήξερε πραγματικά τι δρόμο θα ήθελε να πει στον νεότερο εαυτό της να ακολουθήσει, όμως αυτός δε γινόταν να την ακούσει. Σκέφτηκε όμως ότι ήταν ακόμη αρκετά νέα για να γράψει νέες σελίδες πιο έντονες τις οποίες θα διάβαζε ο εαυτός της στο ακόμη μακρύτερο παρελθόν. Κατανοώντας δηλαδή τον εαυτό της στο παρελθόν, αποφάσιζε να αλλάξει πια τον εαυτό της στο μέλλον.

Τελικά, ένα γράμμα από τον εαυτό του παρελθόντος μπορεί να προκαλέσει κάτι που στην ψυχολογία ονομάζεται μεταγνώση. Το να μπορούμε να σκεφτούμε πάνω στον τρόπο που σκεφτόμαστε και σε αυτό που νιώθουμε.

Στην ανάγνωση κρυφών συναισθημάτων που μπορεί λανθασμένα να ξεχάσαμε ότι χρειάζεται συχνά να νιώθουμε… πηγαίων αναγκών που μπορεί να κοιμίζουμε…

Όταν κατανοήσουμε ότι κάναμε κάτι τέτοιο στο παρελθόν, είναι πιθανό να αποφύγουμε ξανά να το πράξουμε στο μέλλον.

Το γράμμα όμως από τον εαυτό του παρελθόντος βοήθησε και στη συνειδητοποίηση σχετικά με τις στιγμές που τελικά μένουν στο μυαλό μας και θυμόμαστε για πάντα…

Συνήθως είναι οι πιο έντονα φορτισμένες συναισθηματικά, αυτές που αναγκαστήκαμε να βγούμε από τη ζώνη ασφαλείας μας και να ξεπεράσουμε φόβους μας. Για αυτό ακριβώς το λόγο μας άφησαν και μια βαθιά ικανοποίηση.

Αν φανταστούμε τη ζωή μας σαν ένα βιβλίο που γράφουμε κάθε μέρα, είμαστε σεναριογράφοι, σκηνοθέτες και ηθοποιοί στην ιστορία του. Αυτό όμως που βοηθάει έναν συγγραφέα στο να γράφει μία όμορφη ιστορία, είναι η ικανότητα να σκέφτεται και ως αναγνώστης του βιβλίου του και πώς αυτό θα είναι πιο ευχάριστο όταν θα το διαβάζει στο μέλλον…

Σε όλα αυτά τα ταξίδια της σκέψης μας στο χρόνο, μας βοηθά και ο εαυτός μας, στέλνοντας μας γράμματα, αναμνήσεις και επιθυμίες του, από το παρελθόν…

«Καλός ταξιδιώτης είναι κάποιος που μπορεί να ταξιδεύει με το μυαλό και τη φαντασία…».

Μάρκος Αυρήλιος: Είναι παράλογο και αδύνατο να περιμένεις από τους άλλους να μη σφάλλουν

Από νωρίς το πρωί να λες στον εαυτό σου: σήμερα θα συναντηθώ με τον πολυπράγμονα, με τον αχάριστο, με τον αλαζόνα, τον δολερό, τον φθονερό, τον ακοινώνητο. Τους συμβαίνουν αυτά επειδή αγνοούν το αγαθό και το κακό.

Εγώ, όμως, στοχάστηκα τη φύση του καλού, κι είδα την ομορφιά του και τη φύση του κακού, κι είδα την ασχήμια του και τη φύση του ανθρώπου που σφάλλει, κι είδα ότι είναι συγγενής μου, όχι από το ίδιο αίμα ή σπέρμα αλλά από τον ίδιο Νου, και ότι έχει τη θέση του μέσα στο θείο έργο.

Δεν μπορεί να με βλάψει κανείς από τους παραπάνω, γιατί κανείς τους δεν μπορεί να με εμπλέξει στην αισχρότητα.

Επίσης δεν μπορώ να οργίζομαι μ’ ένα συγγενικό μου πρόσωπο ούτε να το μισώ.

Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας, όπως τα πόδια, τα χέρια τα βλέφαρα, όπως η πάνω και η κάτω σειρά των δοντιών.

Το να κάνουμε αντίπραξη ο ένας στον άλλον είναι παρά φύσιν.

Και η αγανάκτηση και η αποστροφή αποτελούν αντίπραξη» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν, 2.1

Η ζωή είναι γεμάτη προκλήσεις. Ανέκαθεν ήταν.

Για τους Στωικούς, η ευτυχία που αναζητούμε όλοι πηγάζει από την εσωτερική ηρεμία, αταραξία, απέναντι σε ό,τι μας αποσπά από αυτό που θέλουμε να είμαστε.

Δεν είναι λίγες οι φορές που οι προσδοκίες και οι εκτιμήσεις μας για τα γεγονότα και τους άλλους ποδηγετούν τη ζωή μας.

Ο Στωικισμός έχει δοκιμαστεί σε βάθος αιώνων, καταλήγοντας η δημοφιλέστερη σύγχρονη φιλοσοφία του βίου, ένας οδηγός ζωής.

Ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος, απέδειξε ότι ο άνθρωπος μπορεί να τιθασεύσει τον εαυτό του, αντί να προσπαθεί να αλλάξει τους άλλους.

Εν τέλει, ακόμη κι αν δεν αλλάξουμε τον κόσμο και τους άλλους, μπορούμε πάντα να αλλάξουμε τον εαυτό μας.

Η αλλαγή ξεκινάει από εμάς, τώρα: «Πόσο εναργές γίνεται ότι καμία άλλη περίσταση της ζωής δεν είναι τόσο κατάλληλη για να φιλοσοφήσεις, όσο αυτή στην οποία βρίσκεσαι τώρα». 11.7

Στο ημερολόγιό του «τα Εις εαυτόν» ο Μάρκος Αυρήλιος μας προσφέρει εννέα δώρα από τις Μούσες και ένα δέκατο από τον «Μουσηγέτη» Απόλλωνα.

Τα δώρα των Μουσών είναι κατ’ αρχάς καθημερινές υπενθυμίσεις στον ίδιο του τον εαυτό, καθώς ουδέποτε τα κείμενά του προορίζονταν για δημοσίευση, με σκοπό να τον κάνουν πιο «ανθρώπινο», προφυλάσσοντάς τον από τον θυμό. «Ο θυμός δεν είναι ανδρεία» σε αντίθεση με την πραότητα και την ηρεμία. Είναι όμως στον έλεγχό μας.

Ο Μάρκος Αυρήλιος καταγράφει, ώστε να μείνει δυνατός (11.18):

1. Έχουμε γεννηθεί ο ένας για χάρη του άλλου.

2. Φέρε στον νου σου πώς ζουν οι άνθρωποι συνολικά για να καταλάβεις τα κίνητρά τους.

3. Αναλογίσου ότι όταν οι άλλοι σφάλλουν δρουν εν αγνοία ή αθέλητα.

4. Ακόμη και εσύ μπορεί να σφάλλεις.

5. Πολλές φορές μπορεί να μη γνωρίζεις γιατί οι άλλοι δρουν έτσι.

6. Όταν αγανακτείς ή θλίβεσαι να σκέφτεσαι ότι όλοι θα πεθάνουμε.

7. Αυτό που με ενοχλεί δεν είναι οι πράξεις των άλλων, αλλά οι δικές μου κρίσεις για αυτές.

8. Η οργή που νιώθουμε για ένα γεγονός είναι χειρότερη από το ίδιο το γεγονός.

9. Η καλοσύνη είναι το αντίδοτο στον θυμό.

10. Είναι παράλογο και αδύνατο να περιμένεις από τους άλλους να μη σφάλλουν.

Ο Μάρκος Αυρήλιος υπενθυμίζει τους κανόνες της ζωής στον εαυτό του με έναν σκοπό: «Θεώρησέ τους δώρα που σου έχουν χαρίσει οι Μούσες και άρχισε επιτέλους να είσαι άνθρωπος για όσο ζήσεις».

Στο χέρι μας είναι να ανοίξουμε και εμείς τα δώρα των Μουσών. Το κόστος θα είναι μικρό, αλλά το κέρδος τεράστιο.

Ντροπή και Ενοχή: Τι είναι, ποιες είναι οι διαφορές

Ντροπή

Είναι το αίσθημα της λύπης ή η αίσθηση ευθύνης σε σχέση με τον εαυτό μας. Σχετίζεται με αίσθηση ανεπάρκειας και αναξιότητας και μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση, αυτοτιμωρία και άλλες επιβλαβείς και επικίνδυνες συμπεριφορές.

Ενοχή

Ενοχή είναι το συναίσθημα εκείνο που προκαλείται ως αντίδραση είτε σε κάποιο δυσάρεστο συμβάν που σκόπιμα ή άθελά μας προκαλέσαμε ή σε σκέψεις που θεωρούμε ηθικά μη-αποδεκτές. Μέσω της ενοχής οδηγείται το άτομο σε αποκατάσταση της βλάβης με οποιονδήποτε τρόπο.

Ομοιότητες και Διαφορές

Πρόκειται για δύο πολύ γνωστά σε όλους μας συναισθήματα καθότι τα βιώνουμε αρκετές φορές στη ζωή μας. Τόσο η Ντροπή όσο και η Ενοχή μας κάνουν να αισθανόμαστε άσχημα ως αντίδραση σε κάτι που έχουμε κάνει ή νομίζουμε ότι έχουμε κάνει, σε κάποια παράβαση ή αρνητικό γεγονός.

Η Ντροπή όμως σχετίζεται με τον εαυτό μας ενώ η Ενοχή με εξωτερικά ερεθίσματα π.χ. πράξεις ή απουσία πράξεων ή γεγονότα για τα οποία ευθυνόμαστε. Κάποιος που αισθάνεται ντροπή μετανιώνει για κάποια πτυχή του εαυτού του ενώ εκείνος που αισθάνεται Ενοχή μετανιώνει για κάποια συμπεριφορά που επέδειξε. Αυτό σύμφωνα με τους Tigner & Colvin (2017) καλείται “Διάκριση Εαυτού – Συμπεριφοράς”. Αυτή η διάκριση μας δείχνει ότι υπάρχουν δομικές διαφορές στα δύο αυτά συναισθήματα, κάτι που κάνει την αντιμετώπιση της Ενοχής ευκολότερη από την αντιμετώπιση της Ντροπής.

Η Ντροπή δηλαδή κάνει τον άνθρωπο να στρέφεται στον εαυτό του για το κακό που προκάλεσε σε κάποιον άλλο ενώ η Ενοχή τον στρέφει στη συμπεριφορά του ή τις πράξεις του (Lewis 1971). Και τα δύο αυτά συναισθήματα είναι πολύ σημαντικά, θεωρούνται κοινωνικοί ρυθμιστές υπό την έννοια ότι ενισχύουν μία ισορροπία ανάμεσα στις ορμές του ατόμου από τη μία και στα δικαιώματα και τις ανάγκες του συνανθρώπου από την άλλη (Bastin et al., 2016). Αποτελούν το 1ο καθοριστικό βήμα ώστε το άτομο που έπραξε με λάθος τρόπο να επανορθώσει. Δρουν καταλυτικά με το να «συγκρατούν» τους ανθρώπους από το να δρουν με μοναδικό γνώμονα το ατομικό τους συμφέρον.

Η Ντροπή θεωρείται δυσ-προσαρμοστικό συναίσθημα ενώ η Ενοχή προσαρμοστικό. Η Ενοχή ωθεί τους ανθρώπους να αντιδράσουν, να επανορθώσουν, να διορθώσουν και ενδεχομένως να αποκαταστήσουν τη ζημιά που προκάλεσαν. Διακατέχονται κατά κάποιο τρόπο από θετικά συναισθήματα αφού παρακινούνται σε δράση. Αντίθετα τα χαρακτηριστικά αποτελέσματα της Ντροπής είναι η αποφυγή και η αντικοινωνική συμπεριφορά. Σε λιγότερο σοβαρές καταστάσεις βέβαια η Ντροπή οδηγεί όπως και η Ενοχή σε παρακίνηση για αποκατάσταση αλλά στις πιο σοβαρές ή σε εκείνες που η ζημιά μοιάζει ή είναι μη-αναστρέψιμη, η Ντροπή οδηγεί σε αποφυγή αντιμετώπισης της κατάστασης και κλείσιμο στον εαυτό.

Ντροπή και Ενοχή βιώνονται και εξωτερικεύονται με διαφορετικό τρόπο

Έρευνες έχουν καταδείξει ότι τα άτομα που είναι περισσότερο επιρρεπή στη Ντροπή οδηγούνται πολλές φορές σε συμπεριφορές αυτό-σαμποτάζ έως και αυτό-τραυματισμού. Σε καταστάσεις αυξημένου στρες σε προ-αγωνιστικές περιόδους αθλητών ή πριν από εξετάσεις τα άτομα αυτά μπορεί να τραυματιστούν εσκεμμένα ή να αποφύγουν το διάβασμα προκειμένου να έρθουν αντιμέτωπα με μία αποτυχία.

Η αυξημένη χρήση αλκοόλ μπορεί επίσης σε κάποιες περιπτώσεις να εξηγηθεί από τη Ντροπή και την ανάγκη απόδρασης που τη συνοδεύει, τα οποία αισθάνεται το άτομο. Κι ενώ στη περίπτωση του βιώματος Ενοχής το άτομο είναι ικανό να ελέγξει τη ποσότητα αλκοόλ που καταναλώνει, στη Ντροπή ωθείται εσωτερικά σε αυξημένη κατανάλωση καθότι έχει την ανάγκη να κρυφτεί και να ξεφύγει.

Τρόποι αντιμετώπισης

Οι 4 πιο συνηθισμένοι τρόποι αντιμετώπισης των δυσάρεστων αυτών συναισθημάτων της Ντροπής και της Ενοχής είναι οι εξής:

Συγχώρεση και Αυτό-συγχώρεση

Αναγνωρίζουμε το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί ζητώντας συγγνώμη από το άτομα που θίχτηκε. Είναι σημαντικό εδώ η συγγνώμη μας να είναι άνευ όρων χωρίς να συνοδεύεται από εξηγήσεις ή μετάθεση ευθύνης σε άλλους. Εκφράζουμε τη συγγνώμη μας με άμεσο τρόπο αναγνωρίζοντας την αναστάτωση, θυμό ή πόνο που προκαλέσαμε.

Εάν μετά απ’ αυτή τη κίνηση εξακολουθούν να μας κατακλύζουν τα άσχημα συναισθήματα, ιδιαίτερα αν το άτομο δεν αποδέχεται τη συγγνώμη μας, τότε μάλλον θα πρέπει να σκεφτούμε σοβαρά την αυτό-συγχώρεση. Μέσω της αυτό-συγχώρεσης δεν αγνοούμε τη ζημιά που προκαλέσαμε αλλά ξεπερνάμε τα συναισθήματα που μας προκλήθηκαν. Η αυτό-συγχώρεση δεν συγχέεται με την αποποίηση των όποιων ευθυνών, μεγάλων ή μικρών, μας αναλογούν αλλά με την ανάληψη ευθύνης, την έκφραση των συναισθημάτων μας, με τη δράση για αποκατάσταση και τέλος με την αποδοχή και τη συνέχιση της ζωής μας.

Μετασχηματισμός συναισθημάτων

Στη περίπτωση βίωσης Ντροπής, το οποίο όπως αντιλαμβανόμαστε από όσα αναφέρθηκαν είναι καθηλωτικό, με την έννοια ότι δεν μας οδηγεί σε δράση όπως η Ενοχή, μπορούμε να επιχειρήσουμε να μετατρέψουμε τα συναισθήματά μας σε Ενοχή. Έχοντας κατά νου ότι η Ντροπή δεν μας χρησιμεύει ούτε μας προστατεύει ενώ η Ενοχή δρα προληπτικά, προσπαθούμε αντί να αισθανόμαστε δυσαρέσκεια κατηγορώντας τον εαυτό μας και να αυτό-μαστιγωνόμαστε, να στρέψουμε τις κατηγορίες στις πράξεις και την συμπεριφορά μας.

Αντιμετώπιση της κατάστασης

Προσπαθούμε να επανορθώσουμε, να αποκαταστήσουμε τη ζημιά που μας οδήγησε στο να αισθανθούμε Ντροπή ή Ενοχή. Δεν έχει νόημα να καθυστερούμε αυτό το βήμα, εφόσον η πράξη είναι ως ένα βαθμό αναστρέψιμη και μπορούμε να κάνουμε κάτι διότι σε διαφορετική περίπτωση απλώς παρατείνουμε το άγχος μας. Οι κινήσεις εδώ μπορεί να αφορούν πράξεις ή συζητήσεις με άτομα που μπορούν να έχουν ρόλο και συνεισφορά στην αποκατάσταση της ζημιάς που προκαλέσαμε.

Θεραπεία

Όταν παρατηρούμε ότι η Ενοχή έχει αντίκτυπο στη ζωή μας μέσω αισθημάτων ανεπάρκειας και ανικανότητας, καθήλωσης στην επίτευξη των στόχων μας, συμπεριφορών απομόνωσης ή αυτό-τιμωρίας, τότε πρέπει όντως να επανεξετάσουμε τη κατάσταση με τη βοήθεια ενός ειδικού. Το μοίρασμα και η αντανάκλαση των συναισθημάτων είναι και στη περίπτωση αυτή της Ενοχής και της Ντροπής απαραίτητο τόσο για τη σωστή διαχείρισή τους όσο και για τη διατήρηση των σχέσεων που εμείς θεωρούμε σημαντικές στη ζωή μας.

Πότε η Ντροπή και η Ενοχή θεωρούνται πρόβλημα

Υπερβολική Ενοχή, που δεν συνδέεται με το μέγεθος της ζημιάς η οποία προκλήθηκε και υπερεκτίμηση του ρόλου που διαδραματίσαμε στο συμβάν καθώς και του αντίκτυπου που αυτό είχε, μπορεί και πρέπει να μας οδηγήσει να αναλύσουμε λίγο περισσότερο τα συναισθήματα μας με τη βοήθεια ενός θεραπευτή.

Ενοχή για κάτι που νομίζουμε ότι κάναμε ενώ στη πραγματικότητα δεν κάναμε είναι φαινόμενο που καλό θα είναι να εξετάσουμε. Όταν δε αισθανόμαστε Ενοχή για τα πάντα στη ζωή μας τότε ενδέχεται αυτό να αποτελεί σημάδι κατάθλιψης ή Διπολικής διαταραχής.

Να σημειώσουμε όμως εδώ ότι και ακριβώς το αντίθετο, η παντελής απουσία δηλαδή Ενοχής ή τύψεων, είναι αρκετά σοβαρό.

Κλείνοντας καταλήγουμε ότι τα συναισθήματα της Ντροπής και της Ενοχής δεν είναι απαραιτήτως κακά, ιδιαίτερα στο βαθμό που δεν είναι επίμονα ή υπερβολικά. Με σωστή διαχείριση μας οδηγούν να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας περαιτέρω και καθίστανται παραγωγικά σε σχέση με τις αποφάσεις μας τόσο του παρόντος όσο και τις μελλοντικές.

Αφαντασία: Η μυστηριώδης δυσκολία να δημιουργήσουμε εικόνες στο νου μας

Αν ζητήσουμε από τους περισσότερους ανθρώπους να φανταστούν ένα άτομο, μέρος ή πράγμα, δεν θα δυσκολευτούν να δημιουργήσουν μια νοητή εικόνα στο νου τους. Όμως, για ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού (οι εκτιμήσεις μιλούν για το 1-5%), η χρήση της φαντασίας για τη δημιουργία νοητών εικόνων είναι σχεδόν αδύνατη. Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται αφαντασία – και συνιστά μια σχετικά μυστηριώδη νευρολογική πάθηση κατά την οποία το άτομο δεν μπορεί να φανταστεί/ οπτικοποιήσει πράγματα.

Τι στοιχεία γνωρίζουμε από επιστημονικές έρευνες

Αν και η αφαντασία είναι γνωστή στον ιατρικό κόσμο από το 1800 περίπου, οι μηχανισμοί πίσω από αυτή δεν έχουν ανακαλυφθεί πλήρως ακόμα. Όταν κάποιος με αφαντασία προσπαθήσει να φανταστεί κάτι, απλώς δεν μπορεί και αντιθέτως, «βλέπει» ένα σκοτεινό κενό. Η νεροεπιστήμονας Tara Swart εξηγεί ότι πρόκειται για μια περίπλοκη κατάσταση και η επίδρασή της στους ανθρώπους ποικίλλει.

Για παράδειγμα, εξηγεί ότι μπορεί να εμφανιστεί και ως μια ανικανότητα να αναγνωρίσουμε πρόσωπα, να διαμορφώσουμε οπτικές αναμνήσεις ή να φανταστούμε κάτι νέο που δεν έχουμε ξαναδεί στο παρελθόν. Η Swart προσθέτει ότι η πάθηση δεν επηρεάζει τη νοημοσύνη.

Μία εξήγηση για την εμφάνιση της αφαντασίας είναι ότι μπορεί να σχετίζεται με την γέννηση και την εγκεφαλική ανάπτυξη. Κατά τη διάρκεια της γέννησης, όταν ο εγκέφαλος είναι πολύ αδιαφοροποίητος, τα μωρά ουσιαστικά εμφανίζουν μια σειρά μινι-εγκεφαλικών.

Χάρη στη νευροπλαστικότητα, περιγράφει, ο εγκέφαλος ενός μωρού συνήθως μπορεί να προσαρμοστεί και να χτίσει περισσότερους νευρώνες μετά από αυτά τα μινι-εγκεφαλικά. Αλλά στην περίπτωση της αφαντασίας, αυτό το μικρό νευρωνικό μονοπάτι που σχετίζεται με τη δημιουργία νοερών εικόνων δεν λειτουργεί.

Ένα απλό τεστ για τον εντοπισμό της αφαντασίας

Ο μόνος τρόπος να βεβαιωθεί κανείς ότι εμφανίζει αυτό το περίεργο φαινόμενο είναι να επισκεφθεί νευρολόγο και να ακολουθήσει τις εξετάσεις που θα του συστήσει. Εντούτοις, υπάρχει ένα απλό και χρήσιμο τεστ που μπορεί να μας δώσει μια ιδέα για το αν υπάρχει πιθανότητα να το εμφανίζουμε:

Κλείστε τα μάτια σας και προσπαθήστε να φανταστείτε ένα μήλο, να το δείτε νοητικά. Αν μπορείτε να το «δείτε», ακόμα κι αν είναι θολή η εικόνα, τότε δεν έχετε αφαντασία. Αν αυτό που βλέπετε είναι ένα απολύτως σκοτεινό κενό, τότε ίσως χρειάζεται να κάνετε την επίσκεψη.

Μπορούν οι άνθρωποι με αφαντασία να ονειρευτούν;

Το αξιοπερίεργο εδώ είναι ότι ναι, κάποιοι άνθρωποι με αφαντασία μπορούν να ονειρευτούν εικόνες, σύμφωνα με την Swart, ενώ άλλοι όχι. Όπως εξηγεί μια έρευνα: «η πλειοψηφία (των συμμετεχόντων σε αυτή) είχαν κάποια εμπειρία νοερών εικόνων σε όνειρα ή σπάνιες αναλαμπές». Εντούτοις, αναφέρονται γενικά λιγότερο πλούσια όνειρα, αναμνήσεις και δυσκολία στη φαντασία μελλοντικών σεναρίων.

Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι γεννιούνται με αφαντασία, υπάρχουν αναφορές που δείχνουν ότι μπορεί το πρόβλημα να είναι επίκτητο, είτε μετά από χειρουργική επέμβαση, τραυματισμό είτε ως αποτέλεσμα ψυχικής διαταραχής όπως κατάθλιψη, άγχος ή διαταραχή μετατραυματικού στρες (το τελευταίο σε προσωρινή περισσότερο μορφή).

Η υπάρχουσα βιβλιογραφία λοιπόν μιλά για ένα εύρος παθολογικών και μη παραγόντων που μπορεί να επηρεάσει και την ένταση της πάθησης. Γι’ αυτό και η αιτία χρειάζεται να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη κατά την αξιολόγηση. Εντούτοις, χρειαζόμαστε περισσότερες έρευνες για να αποκωδικοποιήσουμε αυτό το περίεργο φαινόμενο και τους μηχανισμούς του που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστοί.

Οι στόχοι του Αριστοτέλη – Οι σκοποί της ζωης

Ο Αριστοτέλης δεν είχε μια μοναδική μέθοδο που την εφάρμοσε σε όλη του τη φιλοσοφία. Θεωρούσε ότι κάθε τομέας μελέτης είχε τις δικές του διαδικασίες έρευνας και κριτήρια ακρίβειας. “Όπως έγραψε για την ηθική:

Η έρευνα δε αυτή θα είναι αρκετά τελεία, εάν πραγματευθώμεν με ακρίβειαν όλα τα σημεία του θέματος το οποίον θα εξετάσωμεν. Διότι την ακρίβειαν δεν πρέπει να την επιδιώκωμεν εις όλας τας ερευνάς μας κατά το αυτό μετρ ον, καθώς ουδέ εις όλα τα κατασκευάζομε να έργα (Ηθικά Νικομάχεια)

Εντούτοις, ο Αριστοτέλης είχε μια ιδέα που θεωρούσε ότι μπορούσε να βοηθήσει στην εξήγηση πολλών πραγμάτων, από την κίνηση των ουράνιων σωμάτων μέχρι τη συμπεριφορά των ανθρώπινων όντων: την τελεολογία. Πρόκειται για την ιδέα ότι το παρόν θα μπορούσε να γίνει κατανοητό μέσω της αναφοράς στο μέλλον. Η φύση ενός πράγματος -είτε πρόκειται για βελανίδι είτε για άνθρωπο- συνδεόταν αξεδιάλυτα με το τέλος του, το στόχο του ή τον οριστικό του σκοπό. Ο οριστικός σκοπός ενός πράγματος καθορίζει τη φύση του και η φύση κατά συνέπεια το οδηγεί προς το στόχο του. Για παράδειγμα, ο στόχος ενός βελανιδιού είναι να γίνει βελανιδιά και μπορούμε να κατανοήσουμε ένα βελανίδι μόνο σε αναφορά με αυτό που μπορεί να γίνει. Τα βελανίδια, επιπλέον, πάντα γίνονται βελανιδιές και ποτέ έλατα ή μηλιές, παρόλο που τρέφονται με το ίδιο νερό και χώμα όπως και τα άλλα είδη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ακριβώς το τέλος του βελανιδιού, εκφρασμένο στη συγκρότησή του, δημιουργεί τη διαφορά. Και τα ανθρώπινα όντα έχουν έναν τελικό σκοπό που εάν μπορούσαμε να τον κατανοήσουμε, θα ήμαστε καλύτερα εξοπλισμένοι για να τον επιτύχουμε.

Ο Αριστοτέλης είχε γεννηθεί στα Στάγιρα, μια μικρή ελληνική αποικία σι η Χαλκιδική, το 384 π. X. Ο πατέρας του, που πέθανε όταν ο Αριστοτέλης ήταν παιδί, ήταν γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας, εξ ου και η μακρόχρονη σχέση του φιλόσοφου με αυτό το κράτος. Όταν ήταν δεκαοχτώ χρόνων ταξίδεψε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Ακαδημία υπό την καθοδήγηση του Πλάτωνα. Έμεινε εκεί για τα επόμενα είκοσι χρόνια και αναδείχθηκε στον πιο διακεκριμένο, αλλά όχι και πιο πειθήνιο, μαθητή του δασκάλου του. Ίσως ήταν αναμενόμενο να αναλάβει την Ακαδημία μετά το θάνατο του Πλάτωνα, το 347 π.Χ., αλλά επειδή ήταν έποικος, ο νόμος τού απαγόρευε την κατοχή αθηναϊκής ιδιοκτησίας. Εν πάση περιπτώσει, τότε πλέον οι απόψεις του Αριστοτέλη είχαν αποκλίνει ριζικά από την πλατωνική ορθοδοξία. «Ο Πλάτωνας μου είναι αγαπητός», έλεγε, «αλλά πιο αγαπητή μου είναι η αλήθεια». Σε αντίθεση με ιο δάσκαλό του, προτιμούσε να ερευνά τα γεγονότα για να διαμορφώνει εικασίες όσον αφορά τα υψηλόφρονα ιδανικά, τουλάχιστον κατ’ αρχάς. Έτσι, ο ανιψιός του Πλάτωνα Σπεύσίππος ανέλαβε επικεφαλής της Ακαδημίας, ενώ ο Αριστοτέλης έφυγε για να ταξιδέψει στη Μικρά Ασία με τους φίλους του και συναδέλφους Θεόφρασχο και Ξενοκράτη. Εκεί παντρεύτηκε την Πυθιάδα, την ανιψιά του κυβερνήτη της 'Ασσου, αλλά δύο χρόνια αργότερα, όταν ο θείος της δολοφονήθηκε σε μια εξέγερση, ο Αριστοτέλης κλήθηκε στη μακεδονική πρωτεύουσα, την Πέλλα, από το βασιλιά Φίλιππο. Ο Φίλιππος ζήτησε από τον Αριστοτέλη, ως τον σημαντικότερο πνευματικό άνθρωπο του κόσμου, να διδάξει τον δεκατριάχρονο γιο του, τον μελλοντικό Μέγα Αλέξανδρο. Ήταν ένα καθήκον που εκτιμούσε, διότι, αντίθετα με τον Πλάτωνα, πίστευε ότι αυτός ο παρασκηνιακός ρόλος ήταν η κατάλληλη στάση για τους φιλόσοφους. Όπως έγραφε σε ένα απόσπασμα του χαμένου του έργου Περί Βασιλείας:

… φιλοσοφείν μεν τω βασιλεί ούχ όπως άναγκαίον είναι φάσκων αλλά καί έμποδών, το δε φιλοσοψοΰσιν άληθινώς εντυγχάνειν ευπειθή καί εύήκοον έργων γάρ αγαθών την βασιλείαν ενέπλησεν, ούχί ρημάτων. (Δεν είναι απλώς αχρείαστο για ένα βασιλέα να είναι φιλόσοφος, αλλά και μειονέκτημα. Μάλλον ένας βασιλιάς θα όφειλε να συμβουλεύεται αληθινούς φιλόσοφους. Έτσι θα πληρούσε τη βασιλεία του με καλές πράξεις, όχι με καλά λόγια)

Ανεξαρτήτως του αν οι πράξεις του Αλέξανδρου θα μπορούσαν να περιγράφουν σαν «καλές» ή όχι, αυτός τελικά κατάφερε να κατακτήσει όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Ο Αριστοτέλης φαίνεται ότι άσκησε ελάχιστη επιρροή στη διαπαιδαγώγηση του αγοριού πείρα από την ενστάλαξη ονείρων ομηρικής δόξας. Για παράδειγμα, κάποτε συμβουλέυσε τον Αλέξανδρο ότι ο καλύτερος τρόπος για να κρατήσει τους ηττημένους βαρβάρους υποτελείς στους Έλληνες ήταν να αντισταθεί στις μεταξύ τους επιγαμίες. Ο μαθητής του αντέδρασε με το να παντρευτεί την κόρη Πέρση ευγενή και να αναγκάσει τους στρατηγούς του να κάνουν το ίδιο. Ο Αριστοτέλης, εντούτοις, συνέχισε να συμβουλεύει, ατύπως και συχνά από μακριά, τον Αλέξανδρο όταν ενηλικιώθηκε, μόνο και μόνο για να υποστεί στενοχώριες, όταν ο αυτοκράτορας εξωθήθηκε να εκτελέσει το χρονικογράφο του -και εξ αίματος ανιψιό του Αριστοτέλη-Καλλισθένη της Ολύνθου, για προδοσία, το 328 π.Χ.

Ο Αριστοτέλης μετά από τρία χρόνια παραμονής στη μακεδονική αυλή, αποσύρθηκε στην οικογενειακή του ιδιοκτησία στα Στάγιρα και κατόπιν επέστρεψε στην Αθήνα, το 335 π.Χ., όταν ήταν πια πενήντα χρονών. Ο Σπεύσιππος είχε πεθάνει και ο φίλος του Αριστοτέλη Ξενοκράτης είχε εκλεγεί επικεφαλής της Ακαδημίας. Ο Αριστοτέλης ίδρυσε μια ανταγωνιστική σχολή, το Λύκειο, σε ένα άλσος έξω από την πόλη. Τα επόμενα δεκατρία χρόνια, έδινε προωθημένες διαλέξεις σε ένα στενό κύκλο μαθητών, πριν απευθυνθεί σε ευρύτερο ακροατήριο, τα βράδια. Πολλά από τα διασωθέντα έργα του φιλόσοφου τοποθετούνται χρονικό σε αυτό το διάστημα, κυρίως ως σημειώσεις αυτών των διαλέξεων. Τα έργα του αριθμούν σαράντα εφτά τόμους, αλλά πιθανώς αντιπροσωπεύουν ελάχιστα περισσότερο από το ένα τέταρτο της συνολικής του παραγωγής. Ήταν ο μεγαλύτερος ειδήμονας των ημερών του σε κάθε πνευματικό πεδίο, από την αστρονομία και τη λογική μέχρι την ανατομία και τη γεωγραφία. Κανένας, πριν και έκτοτε, δεν έχει κατορθώσει να τον συναγωνιστεί. Η πτώση του επήλθε το 323 π.Χ., όταν ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου είχε ως αποτέλεσμα μια εξέγερση εναντίον της φιλομακεδονικής κυβέρνησης των Αθηνών. Ως συνεργάτης του νεκρού αυτοκράτορα, ο Αριστοτέλης αντιμετώπισε κατασκευασμένες κατηγορίες για ασέβεια. Τράπηκε σε φυγή, διότι, όπως φέρεται να έχει πει, «Οι Αθηναίοι ίσως δεν έχουν άλλη ευκαιρία να αμαρτήσουν ενάντια στη φιλοσοφία, όπως ήδη είχαν κάνει με τον Σωκράτη». Ένα χρόνο αργότερα, υπέκυψε σε μια στομαχική ασθένεια και πέθανε στην Εύβοια, όπου είχε μεταβεί ως πρόσφυγας.

Το ζήτημα των «τελικών σκοπών» είναι ένα μικρό, αλλά επίμονα επανερχόμενο τμήμα του ογκώδους έργου του Αριστοτέλη. Υποστήριζε ότι οι επιστήμονες που είχαν προηγηθεί του ίδιου, όπως ο Δημόκριτος (460-370 π,X.), είχαν συγκεντρώσει πολύ την προσοχή τους στην «πίεση» του παρελθόντος και όχι αρκετά στην «έλξη» του μέλλοντος. Εξηγούσε ότι υπήρχαν τέσσερις διακριτές αιτίες των πραγμάτων – η ύλη, το είδος, η πηγή της κίνησης και ο σκοπός. Για παράδειγμα, η ύλη ενός αγάλματος θα ήταν το μάρμαρο ή ο χαλκός από τα οποία είναι κατασκευασμένο. Αυτή η ύλη εμπεριέχει τη δυνητική προδιάθεση του αγάλματος στην άμορφή μάζα της. Το είδος ήταν η ιδέα ή η εικόνα σύμφωνα με την οποία κατασκευάστηκε το άγαλμα. Αυτή υπήρχε σαν σχέδιο στο μυαλό του γλυπτή. Ο γλυπτής είναι επίσης η πηγή της κίνησης – ήτοι ο συντελεστής της αλλαγής που υφίσταται το μάρμαρο ή ο χαλκός. Ο «τελικός» σκοπός είναι ο σκοπός για τον οποίο κατασκευάστηκε το άγαλμα, όπως η επιθυμία να προσφέρει ευχαρίστηση σε έναν ευεργέτη ή τα προς το ζην σε έναν καλλιτέχνη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η όλη δράση συνεπάγεται την απελευθέρωση των διάφορων δυνάμεων της ύλης με σκόπευση αυτόν τον τελικό σκοπό. Το αβγό είναι δυνητικά κότα και μετά τη γονιμοποίηση επιτυγχάνει το σκοπό του με την εκκόλαψη. Το νερό συγκροτεί το δυναμικό του ατμού, που απελευθερώνεται μέσω της δράσης της φωτιάς κάτω από το λέβητα. Όλα τα πράγματα αγωνίζονται να κινηθούν από τη φυσική προδιάθεσή τους προς την πραγμάτωση και τελικά προς την τελειοποίησή τους που είναι και η κατάσταση της ηρεμίας. Η κίνηση και η μεταβολή είναι τα μέσα διά των οποίων φτάνουν σ’ αυτή την κατάσταση, κατευθυνόμενα από τις τελικές τους αιτίες ή σκοπούς. Οι πέτρες, για παράδειγμα, πέφτουν στο έδαφος όταν τις ρίχνουμε αντί να ίπτανται στα σύννεφα, διότι είναι ουσιώδη υλικά πράγματα και πασχίζουν για τη γη η οποία είναι το χαμηλότερο μέρος. Οι φλόγες, από την άλλη, έχουν κάτι από τα ουράνια και εξαπολύονται προς τα επάνω. Αλλα αντικείμενα αναζητούν διαφορετικά μέρη ηρεμίας σύμφωνα με την ιδιαίτερη φύση τους.

Ενώ ο τελικός σκοπός ενός αγάλματος απαιτεί την ενέργεια του γλύπτη για να απελευθερώσει το δυναμικό του, τα φυσικά αντικείμενα εμπεριέχουν τη δική τους ενέργεια. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι καθετί στον φυσικό κόσμο έχει ένα τέλος και ακολουθεί ένα φυσικό σχέδιο για να το επιδιώκει. Οι φλόγες και οι πέτρες επίσης έχουν ένα τέλος, αλλά τα πρότυπα από τη ζωολογική μελέτη προσέφεραν στον Αριστοτέλη τα πιο σαφή του παραδείγματα, Είχε εντυπωσιαστεί από το πόσο ο ζωντανός κόσμος έμοιαζε ρυθμισμένος όχι τυχαία αλλά σκόπιμα και με τους πιο περίπλοκους και απίθανους τρόπους. Για παράδειγμα, σκοπός των ματιών είναι να βλέπουν και είναι τοποθετημένα μαζί με τέτοια πολυπλοκότητα που η όραση καθίσταται δυνατή. Σκοπός των γατόπαρδων είναι να κυνηγούν γαζέλες και γι’ αυτό είναι προικισμένοι με δυνατά πόδια κατάλληλα για τρέξιμο πίσω από τη βορά τους. Οι γαζέλες, από την πλευρά τους, πασχίζουν να ξεφύγουν από τους γατόπαρδους και γι αυτό μπορούν να τρέχουν πολύ γρήγορα. Και τα δύο ζώα όπως και οι άνθρωποι έχουν κοπτήρες για να δαγκώνουν και γομφίους για να μασούν, καθήκοντα για τα οποία και τα δύο είδη δοντιών είναι άριστα δημιουργημένα. Εάν ήταν θέμα τύχης, ίσιος μερικές φορές να γεννιόμαστε με γομφίους στο μπροστινό μέρος της οδοντοστοιχίας και κοπτήρες στο πίσω. Επειδή αυτό συμβαίνει σπανίως μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την ενεργό συμμετοχή ενός σκοπού, αν και ο Αριστοτέλης δεν πίστευε ότι χρειαζόταν να αποδοθεί αυτή η ενεργός συμμετοχή σε κάποιο νοήμονα Δημιουργό. Η ιδέα ενός σύμπαντος σχεδιασμένου προς δικό μας όφελος από ένα γενναιόδωρο Θεό ήταν μια προσαρμογή της αριστοτελικής .σκέψης από τους χριστιανούς σχολιαστές του. Ο Θεός του Αριστοτέλη απολάμβανε μια κατάσταση πραγμάτωσης και τέλειας ηρεμίας. Όλο του το έργο -όλο του το δυναμικό- είχε επιτευχθεί, κατά κάποιο τρόπο, και αυτός δεν ήταν πιθανόν να ενδιαφερθεί για τις υποθέσεις των θνητών.

Ο Αριστοτέλης είχε δίκιο λέγοντας ότι χαρακτηριστικά όπως τα μυτερά δόντια και τα δυνατά πόδια δεν υπάρχουν σε ένα είδος τυχαία. Ωστόσο, δεν γνώριζε το μηχανισμό της φυσικής επιλογής που τα δημιουργεί – έναν παράγοντα που έμεινε άγνωστος μέχρι τη δημοσίευση της Καταγωγής των Ειδών του Κάρολου Δαρβίνου, το 1859. Οι γατόπαρδοι που θα γεννιόνταν με αδύναμα πόδια θα πέθαιναν από την πείνα πριν προλάβουν να κληροδοτήσουν τα χαρακτηριστικά τους στους απογόνους τους και έτσι τελικά θα ζευγάρωναν εκτός του είδους τους, με τους ανταγωνιστές τους που διέθεταν δυνατά πόδια. Ούτε αυτά τα πόδια ήταν κάτι που τα είδη των γατόπαρδων «επιδίωκαν», τρόπος του λέγειν, σαν τελικό σκοπό, διότι τα δυνατά πόδια ήταν απλώς μια αντίδραση στο περιβάλλον τους – στην περίπτωση αυτή, στην ταχύτητα των θυμάτων τους. Εάν οι γαζέλες είχαν αναπτύξει κοφτερά δόντια και νύχια για να υπερασπίζονται τον εαυτό τους αντί για δυνατά πόδια με τα οποία τρέχουν πολύ γρήγορα, οι πιο δυνατοί γατόπαρδοι θα κυριαρχούσαν επί των πιο αδύναμων αντιπροσώπων του είδους «που ήταν σχεδιασμένοι» να τρέχουν γρήγορα. “Ισως αυτό το σενάριο πραγματοποιηθεί εάν περιμένουμε άλλες λίγες χιλιετίες. Είναι εύκολο να διαπιστώσουμε γιατί η ταχύτητα είναι προς το παρόν τόσο επιτυχημένο χαρακτηριστικό της γονίδιακής δεξαμενής, εφόσον βοηθά τους γατόπαρδους να επιτυγχάνουν το σκοπό τους που είναι η σύλληψη του θύματός τους. Αλλά αυτός ο στόχος δεν είναι, μιλώντας αυστηρά, ο στόχος των ποδιών τους. Παρομοίως, τα μάτια δεν είναι «για να βλέπουμε», απλώς βλέπουν μια ικανότητα που εξασφαλίζει τον πολλαπλασιασμό τους μέσα στη γονιδιακή δεξαμενή. Η φυσική επιλογή δεν είναι μια εγγενής διαδικασία μέσο) της οποίας η φύση κινείται από το δυνητικό στο πραγματικό, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Αριστοτέλη. Μάλλον είναι ένας «τυφλός» μηχανισμός που δεν ευνοεί τον έναν τελικό σκοπό εις βάρος του άλλου. Το μόνο που διασφαλίζει είναι ότι τα χαρακτηριστικά που είναι καλύτερα προσαρμοσμένα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον διαδίδονται – και ότι το περιβάλλον μπορεί να αλλάζει, όπως συνέβη στα θαλάσσια αρθρόποδα και στους δεινόσαυρους, πιθανώς και σε εμάς κάποια ημέρα.

Η τελεολογία -η προκαθορισμένη σκοπιμότητα των όντων- αποτελεί ανάθεμα για ένα σύγχρονο εξελικτικό βιολόγο. Πολύ πριν τον Δαρβίνο και τον Μέντελ (1822-1884), είχε απορριφθεί από τη φυσική από επιστήμονες που αντί να αναζητούν τελικούς σκοπούς αναζητούσαν δραστικές αιτίες – το είδος εκείνο των αιτιών που προηγούνται ενός συμβάντος και επενεργούν ώστε να συντελεστεί. Μια πέτρα που πέφτει μπορεί να έλκεται προς το έδαφος, για παράδειγμα, αλλά αυτό οφείλεται στη δύναμη της βαρύτητας που δρα επ’ αυτής. Ο Άγγλος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα Μπέρτραντ Ράσελ (1872-1970) έγραψε: «Από τις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα, κάθε σοβαρή πνευματική πρόοδος έπρεπε να αρχίσει με την πολεμική σε κάποιο αριστοτελικό δόγμα». Ωστόσο, μια προσωπικότητα σαν τον Κάρολο Δαρβίνο αναγνώρισε ότι ο Αριστοτέλης είχε συμβάλει περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο στην κατανόηση της βιολογίας. Δυστυχώς, οι μέθοδοι που ανέπτυξε ο Αριστοτέλης δεν χρησιμοποιήθηκαν από τους διαδόχους του. Ομολογώντας, στο Περί Zώων Γενέσεως, ότι δεν γνώριζε πώς έφταναν στην ενηλικίωση οι μέλισσες, ο Αριστοτέλης έγραψε:

Όμως, αυτά που συμβαίνουν δεν έχουν επιβεβαιωθεί ικανοποιητικά- αν όμως κάποτε επιβεβαιωθούν, τότε θα πρέπει να δώσουμε μεγαλύτερη πίστη στις πληροφορίες των αισθήσεων παρά στις θεωρίες, και στις θεωρίες, αν (ίσα βεβαιώνουν συμφωνούν με τα παρατηρούμενα.

Κατά το μεγαλύτερο μέρος των δύο χιλιετιών μετά το θάνατο του Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι είχαν εγκαταλείψει ως επί το πλείστον την παρατήρηση. Η έρευνα ήταν κατά κύριο λόγο περιορισμένη στα όσα είχε παρατηρήσει ο Αριστοτέλης. Η Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην περιχαράκωση των σκέψεων του Αριστοτέλη και στην αποθάρρυνση της καινούριας έρευνας, κηρύσσοντάς τη μορφή ασέβειας. Ο ελισαβετιανός φιλόσοφος σερ Φράνσις Μπέικον (1561-1626) διηγούνταν μια ιστορία για το πώς μια ομάδα μοναχών συναντήθηκε κατά το Μεσαίωνα για να συζητήσει πόσα δόντια είχε το άλογο. Επειδή δεν μπορούσαν να βρουν την απάντηση σε κανένα έργο του Αριστοτέλη, ένας από τους νεότερους και πιο αφελείς πρότεινε να πάνε στους στάβλους και να τα μετρήσουν. Και για τιμωρία αποβλήθηκε από τη συνάντηση. Το ανέκδοτο λέει ελάχιστα για τα σφάλματα του Αριστοτέλη σε σχέση με τα σφάλματα εκείνων που συγκράτησαν τα συμπεράσματα του, ενώ δεν χρησιμοποίησαν τις προσεκτικές μεθόδους του. Πρόσφατοι σχολιαστές του φιλόσοφου ήταν λιγότερο επικριτικοί από εκείνους του περασμένου αιώνα, ίσως γιατί πολλά δόγματα του Αριστοτέλη έχουν τώρα καταρριφθεί. Είμαστε πιο ευγενικοί έναντι των εχθρών που έχουν ηττηθεί. Ωστόσο, η τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη δεν έχει ανατραπεί τόσο σαρωτικά όσο πιθανώς φαίνεται. Στη βιολογία δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την κατασκευή και την εξέλιξη των ματιών παρά μόνο εάν γνωρίσουμε σε τι χρησιμεύουν. Το πιο σημαντικό είναι πως ανεξάρτητα από το εάν τα μάτια είναι για να βλέπουν ή απλά βλέπουν, εάν τους αρνηθούμε τη φυσική τους λειτουργία οδηγούμαστε με βεβαιότητα στη φθορά τους. Τα μάτια ενός ανθρώπου φυλακισμένου για πολύ καιρό σε μια σκοτεινή σπηλιά δεν θα είναι ικανά να εστιάσουν στο φως του ήλιου όταν απελευθερωθεί, όπως και τα δόντια του θα εξασθενήσουν και τελικά θα πέσουν, εάν τρέφεται αποκλειστικά με ρευστή τροφή.

Η ίδια ανάλυση εφαρμόζεται και στις λειτουργίες του ανθρώπου ως ζωντανής ύπαρξης. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε την ηθική αχρειότητα ως εγκατάλειψη των λειτουργιών μας, άρνηση της ουσίας και του τελικού μας σκοπού. Αγαθό άτομο, από την άλλη, είναι εκείνο που φέρει καλά σε πέρας τις λειτουργίες του, όπως ένα καλό μαχαίρι είναι το μαχαίρι που κόβει καλά. Αλλά πώς ανακαλύπτουμε ποια είναι η λειτουργία του ανθρώπου; Ο Αριστοτέλης την προσδιόρισε σαν εκείνο το τμήμα της φύσης μας που είναι αποκλειστικό γνώρισμα του ανθρώπου. Συνεπώς, δεν μπορεί να είναι η ικανότητα της ανάπτυξης, διότι αυτή τη μοιραζόμαστε με τα φυτά. Ούτε μπορεί να είναι αυτή των αισθήσεων, διότι τη διαθέτουν και τα ζώα. Εκείνοι που ζουν για την ηδονή ως μοναδικό τους σκοπό συμπεριφέρονται σαν απλά κτήνη. Όμως εκείνο που έχουμε εμείς και που δεν εχει άλλο πλάσμα είναι η ικανότητα λογικής σκέψης. Όπως ακριβώς δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τι είναι ένα μαχαίρι, παρά μόνο εάν γνωρίσουμε ότι η λειτουργία του είναι να κόβει, ή ενα βελανίδι, εκτός εάν γνωρίσουμε ότι ο σκοπός του είναι να γίνει βελανιδιά, 6εν μπορούμε να κατανοήσουμε τους εαυτούς μας παρά μόνο εάν εκτιμήσουμε την αξία μιας ικανότητας που προσιδιάζει μόνο σε εμάς και του στόχου που αυτή η ικανότητα καθιστά δυνατό να μετέχουμε. Αυτός ο στόχος -ο τελικός σκοπός προς τον οποίο όλοι οι άλλοι είναι απλώς μέσα- είναι η ευδαιμονία. Για τον Αριστοτέλη, ευδαιμονία σημαίνει να δρα κανείς σύμφωνα με τη λογική. Μια μορφή ορθολογικής δραστηριότητας είναι η πρακτική λογική που καθορίζει τα ηθικά ενεργήματα του ανθρώπου – το είδος της λογικής που ενυπάρχει στις ηθικές αρετές όπως το θάρρος και η γενναιοδωρία. Σκοπό της ζωής κάποιου αποτελεί το να είναι αγαθός -το να είναι αγαθός σημαίνει ότι είναι άνθρωπος. Ωστόσο, ακόμη και όταν ένα άτομο διαθέτει όλες τις ηθικές αρετές στον κατάλληλο βαθμό, η ατυχία θα μπορούσε να του προκαλέσει δυστυχία. Το αληθινά ευτυχισμένο άτομο χρειάζεται επίσης να διαθέτει υγεία, πλούτο και να μην είναι δούλος (ή γυναίκα), όπως πίστευε ο Αριστοτέλης.

Ευτυχώς, πρόσθετε ο Αριστοτέλης, υπάρχει και άλλο ένα είδος λογικής ικανότητας που παραμένει απρόσβλητο από τις μεταβολές της ζωής. Οι νοητικές ικανότητες είναι η πιο εξυψωμένη πλευρά του ανθρώπου και παρέχουν μια ανώτερη μορφή ευτυχίας από αυτή της ηθικής αρετής: τη δραστηριότητα του φιλοσοφικού διαλογισμού. Δεν θα μπορούσαμε να διαλογιζόμαστε συνεχώς, όλη την ήμερα (αφού πρέπει να τρεφόμαστε), αλλά όταν το κάνουμε εξασκούμε το πιο εκλεπτυσμένο στοιχείο του εαυτού μας και εκείνο που, σύμφωνα με ι ον Αριστοτέλη, μοιραζόμαστε με τους θεούς. Αυτό ίσιος φαίνεται σαν ένα εκπληκτικό συμπέρασμα, καθώς η πολλή φιλοσοφία θεωρείται ευρέως ότι κάνει κάποιον δυστυχισμένο. Λεν είχε όμως αυτήν την επίδραση στον Αριστοτέλη που, πανθομολογουμένως, ήταν ένα άτομο χαρούμενο, αλλά αυτό δεν αφορά την ουσία του θύματός μας. «Ευτυχία» είναι απλώς μια χονδροειδής ερμηνεία αυτού που ο Αριστοτέλης όριζε ως ευδαιμονία, κάτι εντελώς διαφορετικό από την ικανοποίηση. Η ευδαιμονία δεν είναι μια στατική κατάσταση που έχουμε επιτύχει στο τέλος μιας αγαθοποιού δράσης, όπως είναι μια ανταμοιβή. Ο τελικός μας σκοπός είναι καθ’ εαυτόν μια μορφή δραστηριότητας και η καλή ζωή επιτυγχάνεται με τη διαδικασία της εκπλήρωσής της, οίκος ακριβώς όταν πηγαίνουμε σε ενα εστιατόριο προκειμένου να απολαύσουμε ένα καλό δείπνο δεν περιμένουμε να νιώσουμε την απόλαυση μετά το επιδόρπιο. Η ευδαιμονία, ενώ είναι δύσκολο να επιτευχθεί, είναι πολύ λιγότερο απροσδιόριστη από ότι η «ευτυχία». Μπορεί να έχω μεγάλο σπίτι, δύο αυτοκίνητα, καλή δουλειά και θαυμάσια οικογένεια και ακόμη να αναρωτιέμαι «Είμαι ευτυχισμένος;» Πιθανώς να υπάρχει μικρότερη αμφιβολία εάν κάποιος έχει επιτύχει την ευδαιμονία, διότι αυτή μετριέται από αντικειμενικά γεγονότα και όχι από υποκειμενικά συναισθήματα. Κατά την άποψη του Αριστοτέλη, όταν κάποιος ασκεί την πνευματική αρετή ανενόχλητος, έχει επιτευχθεί η υψηλότερη μορφή ανθρώπινης ζωής.

Βγες έξω και ψάχνε όσο θες, δεν θα βρεις τίποτε

Νομίζουμε πως ό,τι είναι να βρούμε βρίσκεται έξω στο φως, εκεί που βρίσκεται εύκολα, ενώ η μοναδική απάντηση για σένα βρίσκεται μέσα σε σένα! Βγες έξω και ψάχνε όσο θες, δε θα βρεις τίποτε! Κανείς δεν έχει τις δικές σου απαντήσεις— μόνο εσύ τις έχεις. Κι αν νομίζεις πως μπορείς να ετοιμάσεις τις βαλίτσες σου και να ξεφύγεις από τον εαυτό σου, σε περιμένει μια τρομερή έκπληξη. Ανέβα ως την πιο ψηλή κορφή του Νεπάλ και, μόλις περάσει η πρώτη μαγεία του εξωτισμού, ποιον νομίζεις πως θ’ αντικρύσεις στον καθρέφτη; Τον εαυτό σου! Με όλα σου τα προβλήματα, όλους τους φόβους, τη σύγχυση, τη μοναξιά, όλα όσα συνθέτουν τον εαυτό σου. Είναι καιρός λοιπόν ν’ αρχίσεις να ψάχνεις εκεί που έχει νόημα να ψάχνεις. Τα ουσιαστικά πράγματα δε βρίσκονται έξω. Βρίσκονται μέσα σου. Μέσα όμως είναι σκοτεινά και φοβάσαι και δεν είναι εύκολο να ψάχνεις στο σκοτάδι. Άλλωστε κανείς δε μας μαθαίνει το πώς. Πόσα μαθήματα παρακολούθησες σ’ ολόκληρη τη σχολική σου ζωή που να σε δίδασκαν για τον εαυτό σου; Σου δίδαξαν μαθηματικά και δε λέω ότι δεν είναι σημαντικό πράγμα, αλλά μπορείς να ζήσεις και χωρίς αυτά. Το ήξερες αυτό; Είναι χρήσιμα πράγματα. Είναι καλό να ξέρεις να διαβάζεις, μπορείς όμως να ζήσεις πολύ χαρούμενα ακόμη κι αν δεν ξέρεις να διαβάζεις. Δε σε ενθαρρύνω να μάθεις πώς να διαβάζεις, ακόμη κι αν πολλοί από σας έχετε ξοδέψει πολλά χρόνια για να μάθετε και σήμερα δε διαβάζετε καθόλου. Οι στατιστικές δείχνουν ότι ο μέσος πτυχιούχος Πανεπιστημίου—σας προειδοποιώ, θα πάθετε σοκ— διαβάζει περίπου ένα βιβλίο το χρόνο μετά το πτυχίο.

Κανείς δε μας διδάσκει το μάθημα της ζωής, όπως δε μας διδάσκουν την αγάπη, όπως δεν υπάρχει μάθημα με τίτλο «Νιώθω μοναξιά. Τι να κάνω;» Κι όταν δοκιμάσει κανείς να διδάξει αυτά τα πράγματα, σας βεβαιώνω πως τον αντιμετωπίζουν σαν τρελό. Ξέρετε πώς μ’ έχουν ονομάσει τα μαζικά μέσα; «Ο Δόκτωρ της Αγάπης». Θεέ και Κύριε! Και υποτίθεται ότι μια από τις μεγαλύτερες τιμές που μου έγιναν ποτέ, είναι όταν με κάλεσαν να συμμετέχω στο παιχνίδι «Μάντεψε τι κάνω!». Αλήθεια λέω! Σας το ορκίζομαι! Στο «Μάντεψε τι κάνω!». Και ο τύπος μου εξήγησε: «Εσένα δε θα σε βρουν ποτέ!»


Μπείτε μέσα σε μια βιβλιοθήκη και μαζέψτε όλα τα ιερά βιβλία, καθήστε σ’ ένα τραπέζι και διαβάστε τα να βρείτε τα κοινά τους σημεία. Τι θαυμαστό πράγμα! Είναι τόσο πολλά τα κοινά σημεία. «Αν θέλετε να βρείτε τη ζωή, πρέπει να κοιτάξετε μέσα σας», λέει και ο Βούδας. Το ίδιο λένε και τα εβραϊκά ιερά βιβλία. Το Κοράνι. Η Γκιτά, η θιβετιανή Βίβλος των Νεκρών, το Ταό— όλα σου το υπενθυμίζουν. Τα ταξίδια έξω από τον εαυτό μας δεν έχουν αξία. Αυτά μας παρασύρουν στο δάσος, όπου θα χαθούμε. Αν θέλεις απαντήσεις για σένα, οι απαντήσεις είναι μέσα σου, όχι έξω.

JEAN-PAUL SARTRE: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ

Όταν λέμε (οι υπαρξιστές) “δεν είσαι τίποτ’ άλλο παρά η ζωή σου” αυτό δεν σημαίνει πως ο καλλιτέχνης θα κριθεί αποκλειστικά και μόνο με βάση τα έργα τέχνης που θα έχει κάνει, χίλιοι άλλοι παράγοντες συμβάλλουν το ίδιο για να τον κατατάξουν. Αυτό που θέλουμε να πούμε είναι πως ο άνθρωπος δεν είναι άλλο από μια σειρά εγχειρημάτων, πως είναι το άθροισμα, η οργάνωση, το σύνολο των σχέσεων που συνθέτουν αυτά τα εγχειρήματα.

Ο υπαρξιστής, όταν περιγράφει έναν δειλό, λέει πως ο δειλός αυτός είναι υπεύθυνος για τη δειλία του. Δεν είναι έτσι γιατί τάχα έχει δειλή καρδιά ή δειλούς πνεύμονες ή δειλό εγκέφαλο- δεν είναι έτσι εξαιτίας μιας δειλής φυσιολογικής σύστασης, αλλά γιατί φτιάχτηκε έτσι, δειλός, με τις πράξεις του.

Δεν υπάρχει, λοιπόν, δειλή ιδιοσυγκρασία υπάρχουν άνθρωποι με νευρική ιδιοσυγκρασία, με “φτωχό αίμα” που λέει ο κόσμος κι υπάρχουν άνθρωποι με πλούσια ιδιοσυγκρασία. Ο άνθρωπος, όμως που συμβαίνει να έχει “φτωχό αίμα” δεν είναι αυτόματα δειλός, γιατί αυτό που συνιστά τη δειλία του είναι η πράξη παραίτησης ή υποταγής που κάνει. Μια ιδιοσυγκρασία δεν είναι πράξη- ο δειλός γίνεται δειλός απ’ τις πράξεις που κάνει. Αυτό που θέλουν οι άνθρωποι είναι να γεννιέται κανείς δειλός ή ήρωας.

Και στο βάθος, οι άνθρωποι αυτό επιθυμούν να σκέφτονται: αν γεννιόμαστε δειλοί, μπορούμε να είμαστε απόλυτα ήσυχοι, αφού έτσι είναι, τίποτα δεν μπορούμε ν’ αλλάξουμε, θα είμαστε δειλοί σ’ όλη μας τη ζωή, ό,τι και να κάνουμε αν, πάλι, συμβεί να γεννηθούμε ήρωες, θα είμαστε το ίδιο ήσυχοι, θα είμαστε ήρωες όλη μας τη ζωή, θα πίνουμε σαν ήρωες, θα τρώμε σαν ήρωες.

Ο υπαρξιστής, όμως, λέει πως ο δειλός δεν γεννιέται αλλά γίνεται δειλός, πως ο ήρωας δεν γεννιέται αλλά γίνεται ήρωας- υπάρχει πάντα μια δυνατότητα για τον δειλό, να πάψει να είναι δειλός και για τον ήρωα, να πάψει να είναι ήρωας. Αυτό που έχει σημασία είναι η ολοκληρωτική στράτευση- μια ιδιαίτερη περίπτωση, μια ιδιαίτερη ενέργεια δεν σε δεσμεύουν ολοκληρωτικά. Έτσι, απαντήσαμε -πιστεύω-σε ορισμένες μομφές που απευθύνονται στον υπαρξισμό. Όπως βλέπετε, δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν φιλοσοφία του εφησυχασμού, αφού προσδιορίζει τον άνθρωπο με βάση τη δράση- ούτε και σαν μια απαισιόδοξη περιγραφή του ανθρώπου μπορεί να θεωρηθεί: δεν υπάρχει πιο αισιόδοξη κοσμοθεωρία, αφού το πεπρωμένο του ανθρώπου το τοποθετεί στα ίδια του τα χέρια, τέλος. Ο υπαρξισμός δεν είναι μια απόπειρα αποθάρρυνσης του ανθρώπου, αφού του λέει πως δεν υπάρχει ελπίδα παρά μόνο στη δράση του και πως το μόνο πράγμα που επιτρέπει στον άνθρωπο να ζει είναι η πράξη.

ΣΑΡΤΡ, Ο ΥΠΑΡΞΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

Μας Δηλητηριάζουν Καθημερινά

Η δόση κάνει το δηλητήριο, μα όχι πάντοτε η μεγάλη δόση.

Εμβόλια, Αντηλιακά, Αναψυκτικά, Κονσέρβες, Καθαριστικά, Νερό, Αέρας …

Δηλητήρια της καθημερινότητας

Ελάχιστες ποσότητες ορμονικών διαταρακτών σε καίρια αναπτυξιακά στάδια επιφέρουν συνέπειες που διαρκούν για όλη μας τη ζωή. H δισφαινόλη Α (Bisphenol A, BPA) είναι μια οργανική ένωση η οποία μεταξύ άλλων χρησιμοποιείται στα πλαστικά. Μιμούμενη τα οιστρογόνα, η BPA έχει δραματικές συνέπειες στα έμβρυα και στα βρέφη. Η ΕΕ έχει απαγορεύσει τη χρήση της σε μπιμπερό. Αναζητήστε την ένδειξη BPA-free όταν αγοράζετε πλαστικά που θα χρησιμοποιηθούν από παιδιά.

Αργησαν να γίνουν αντιληπτές από το επιστημονικό ραντάρ επειδή δρουν σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις. Για την ακρίβεια, είναι οι μικρές συγκεντρώσεις τους που τις καθιστούν εξαιρετικά επικίνδυνες. Πρόκειται για ουσίες τις οποίες έχει γεννήσει ο σύγχρονος πολιτισμός αγνοώντας τη δυνατότητά τους να συμπεριφέρονται σαν ορμόνες. Σε αυτή την ιδιότητά τους οφείλουν άλλωστε και τη γενική ονομασία τους «ορμονικοί διαταράκτες».

Έρευνες 20 και πλέον χρόνων έχουν δείξει ότι η έκθεσή μας σε αυτές μπορεί να έχει αντιστρέψιμα αποτελέσματα αν είμαστε ενήλικοι, αλλά να μας «σημαδέψει» διά βίου αν είμαστε έμβρυα ή νεογνά. Οι ειδικοί θεωρούν ότι ένα μέρος της επιδημίας παχυσαρκίας και διαβήτη που έχει ενσκήψει στον πλανήτη οφείλεται στους ορμονικούς διαταράκτες. Ομοίως, στις ουσίες αυτές αποδίδονται τα αυξημένα προβλήματα ανδρικής και γυναικείας υπογονιμότητας, καθώς και κάποιες μεταβολικές νόσοι ή ακόμη και η προδιάθεση για ορισμένους καρκίνους. Η θέσπιση τοξικολογικών ελέγχων διαφορετικού τύπου είναι τώρα το ζητούμενο, λένε οι ειδικοί.

«Όλα τα πράγματα είναι δηλητήριο και τίποτε δεν είναι χωρίς δηλητήριο: η δόση μόνο καθιστά ένα πράγμα μη δηλητήριο».

Με αυτά τα λόγια ο Παράκελσος (διάσημος γιατρός του 16ου αιώνα) προσπάθησε να αμυνθεί όταν κατηγορήθηκε για τη χρήση οπίου, υδραργύρου και άλλων επικίνδυνων ουσιών στην παρασκευή των φαρμάκων του. Αυτό που εννοούσε ο Παράκελσος είναι ότι το αποτέλεσμα της επίδρασης μιας ουσίας στον άνθρωπο είναι ευθέως ανάλογο με την ποσότητα της ουσίας που του χορηγείται. Ετσι, ο κίνδυνος μειώνεται όταν η δόση είναι μειωμένη και μια δυνητικά επικίνδυνη ουσία μπορεί σε μικρές δόσεις να αποδειχθεί θεραπευτική.

Παραφθορά των λόγων του Παράκελσου είναι το γνωστό μας «η δόση κάνει το δηλητήριο» το οποίο αποτέλεσε και τη βάση της σύγχρονης τοξικολογίας, επιστήμης της οποίας ο γερμανοελβετός γιατρός θεωρείται «πατέρας». Ακόμη και σήμερα, οι κλασικές μελέτες ασφάλειας των φαρμάκων και άλλων χημικών ουσιών ακολουθούν την ίδια αρχή: η επίδραση μιας ουσίας στα πειραματόζωα και στον άνθρωπο μελετάται σε ένα εύρος δόσεων προκειμένου να καθοριστεί εκείνη που πετυχαίνει το θεραπευτικό αποτέλεσμα με τις λιγότερες δυνατές παρενέργειες, ή, στην περίπτωση των χημικών, εκείνη που είναι καλώς ανεκτή.

Φαίνεται όμως ότι η ιδέα του Παράκελσου δεν έχει καθολική ισχύ.

Πράγματι, η δόση κάνει το δηλητήριο, αλλά όχι πάντοτε η μεγάλη δόση

Στη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών οι ερευνητές έχουν συνειδητοποιήσει ότι ορισμένες ουσίες έχουν τεράστια επίδραση σε πολύ μικρές δόσεις, ιδιαίτερα όταν αυτές χορηγηθούν σε συγκεκριμένα αναπτυξιακά στάδια του ανθρώπου. Φτάνουν μάλιστα να πουν ότι τέτοιες ουσίες ευθύνονται για μια σειρά πληγών του σύγχρονου ανθρώπου, από την έξαρση της παχυσαρκίας και την υπογονιμότητα ως τα προβλήματα συμπεριφοράς και τον καρκίνο, και κρούουν των κώδωνα του κινδύνου επισημαίνοντας ότι απαιτείται άμεση λήψη μέτρων.

Αυτό που ακούγεται τουλάχιστον οξύμωρο για το αφτί του μέσου ανθρώπου ξένισε αρχικά και τους επιστήμονες που ασχολούνταν με την τοξικολογία και οι οποίοι δεν ήταν έτοιμοι να αποδεχθούν την ύπαρξη ουσιών που ήταν επιβλαβέστερες σε χαμηλότερες συγκεντρώσεις. Αντιθέτως, εκείνοι που δεν έδειξαν καμία έκπληξη για τα «περίεργα» ευρήματα ήταν οι ερευνητές ενδοκρινολόγοι. Βλέπετε, αυτοί γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο οργανισμός μας έχει εξελιχθεί να ανταποκρίνεται στις εξαιρετικά χαμηλές συγκεντρώσεις των ορμονών και ως εκ τούτου δεν έβλεπαν για ποιον λόγο δεν θα μπορούσε να συμβεί το ίδιο και με άλλες εξωγενείς ουσίες.

Το ενδοκρινικό σύστημα είναι μια ιδιοφυής εξελικτική ιδέα η οποία στην πραγματικότητα επέτρεψε την ανάπτυξη των πολυκύτταρων οργανισμών. Διασκορπισμένοι σε κομβικά σημεία του σώματος, οι ενδοκρινείς αδένες αποτελούν τους αποκεντρωμένους εκπροσώπους της κεντρικής εξουσίας του οργανισμού. Μέσω της παραγωγής και έκλυσης ορμονών, ο πολυκύτταρος οργανισμός συντονίζει πολύπλοκες διεργασίες, από τον καθορισμό της θερμοκρασίας του σώματος και τον μεταβολισμό ως την αύξηση και την αναπαραγωγή.

Με άλλα λόγια, οι ορμόνες παίζουν τον ρόλο των εντολών: με αυτά τα χημικά σήματα ο οργανισμός «διατάσσει» συγκεκριμένα όργανα να εκτελέσουν μια συγκεκριμένη λειτουργία σε μια καλά καθορισμένη χρονική στιγμή. Πολλές φορές δε, για να εξασφαλιστεί ότι όλα θα γίνουν καλώς, η εντολή είναι δοσμένη ως σχέση περισσότερων ορμονών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ρύθμιση της ωορρηξίας στις γυναίκες η οποία επιτυγχάνεται μέσω απολύτως ελεγχόμενων αυξομειώσεων τεσσάρων ορμονών.

Οι ορμόνες παράγονται από πολύ συγκεκριμένα όργανα και διοχετεύονται μέσω της αιματικής κυκλοφορίας στα (συχνά απομακρυσμένα από τον τόπο παραγωγής τους) σημεία του σώματος όπου θα ασκήσουν τη δράση τους. Είναι προφανές ότι αν κάτι κυκλοφορεί στο αίμα, η πιθανότητα να επιδράσει σε ολόκληρο τον οργανισμό και όχι μόνο εκεί όπου πρέπει είναι υπαρκτή.

Ο μόνος τρόπος για να μπορέσει το ενδοκρινικό σύστημα να επιτελέσει τον ρόλο του είναι η εξειδίκευση της δράσης των ορμονών η οποία επιτυγχάνεται με τη βοήθεια μορίων που ονομάζονται υποδοχείς των ορμονών. Πρόκειται για μόρια τα οποία υπάρχουν είτε στην επιφάνεια είτε στο εσωτερικό των κυττάρων και των οποίων η στερεοδιάταξη είναι τέτοια ώστε να μπορούν να προσδεθούν πάνω τους οι ορμόνες. Έτσι, αν και οι ορμόνες «βολτάρουν» ελεύθερα μέσω του αίματος σε ολόκληρο τον οργανισμό, γίνονται αντιληπτές μόνο από τα κύτταρα που φέρουν τους αντίστοιχους υποδοχείς και τα οποία, μέσω αυτών, αντιλαμβάνονται τη σημασία της εντολής που τους δίδεται.

Οταν ανοίγει η κλειδαριά

Συχνά αναφέρεται ότι οι ορμόνες με τους υποδοχείς τους έχουν σχέση κλειδιού – κλειδαριάς. Πρόκειται για έναν χρήσιμο παραλληλισμό ο οποίος αν και περιγράφει επιτυχώς τη σχέση συμπληρωματικότητας της δομής των ορμονών με τους υποδοχείς τους, δεν αποδίδει πλήρως τη δυναμική που αναπτύσσεται μεταξύ τους. Συχνά ή πρόσδεση μιας ορμόνης σε έναν υποδοχέα τον τροποποιεί προκειμένου αυτός να συνεχίσει τη μεταφορά της εντολής στα ενδότερα του κυττάρου, κάποιες φορές δε αυτά τα ενδότερα είναι το ίδιο το DNA στο οποίο ενεργοποιείται η έκφραση συγκεκριμένων γονιδίων.

Όπως και να έχει πάντως, ένα είναι το σίγουρο: η πρόσδεση μιας ορμόνης, στον αντίστοιχο υποδοχέα της, πυροδοτεί μια σειρά μοριακών γεγονότων χάρη στα οποία επιτυγχάνεται η ομοιόσταση του οργανισμού. Με τόσες ορμόνες που κυκλοφορούν στην αιματική κυκλοφορία ενός πολυκύτταρου οργανισμού όπως ο άνθρωπος, είναι προφανές ότι αυτές θα πρέπει να είναι ικανές να δράσουν σε πολύ μικρές ποσότητες. Έτσι, τα επίπεδα της οιστραδιόλης στο αίμα των γυναικών κυμαίνονται μεταξύ 10 και 900 pg/ml, της τεστοστερόνης στο αίμα των ανδρών μεταξύ 300 και 10.000 pg/ml και της θυροξίνης σε άνδρες και γυναίκες μεταξύ 8 και 27 pg/ml.

Και η ιστορία μας δεν τελειώνει εδώ: μόνο ένα μικρό ποσοστό των ορμονών βρίσκεται στην ελεύθερη και άρα δραστική μορφή του, ενώ το υπόλοιπο είναι περισσότερο ή λιγότερο δεσμευμένο από πρωτεΐνες του ορού του αίματος. Έτσι, παραδείγματος χάριν, η ελεύθερη οιστραδιόλη κυμαίνεται σε επίπεδα της τάξεως του 0,1-9 pg/ml και αυτά τα επίπεδα είναι αρκετά για να είναι δραστική. (Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι τα επίπεδα των ορμονών ποικίλλουν με βάση την ηλικία, το φύλο, αλλά και την ώρα της ημέρας!)

Ο τρόπος με τον οποίο έχει εξελιχθεί το ενδοκρινικό σύστημα το έχει προικίσει με χαρακτηριστικές ενδογενείς ιδιότητες. Έτσι, όπως καλά γνωρίζουν οι ερευνητές ενδοκρινολόγοι, όχι μόνο δεν απαιτείται να έχουν πληρωθεί όλοι οι υποδοχείς με ορμονικά μόρια για να αρχίσει να εκτελείται η εντολή που δίδεται με την ορμόνη, αλλά συχνά το μέγιστο της βιολογικής ανταπόκρισης στην ορμόνη επιτυγχάνεται με χαμηλή σχετικά πληρότητα υποδοχέων. 'Αμεση συνέπεια της ιδιότητας αυτής είναι οι μικρές αυξομειώσεις των επιπέδων των ορμονών να έχουν μεγάλες επιπτώσεις σε επίπεδο οργανισμού.

Οι επιπτώσεις των αυξομειώσεων των ορμονών είναι δραματικότερες όταν συμβαίνουν κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξη. Σε ένα κλασικό άρθρο το οποίο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση «Endocrinology» το 1959, Αμερικανοί ερευνητές κατέδειξαν ότι η έκθεση εμβρύων ινδικών χοιριδίων στην τεστοστερόνη είχε ως αποτέλεσμα την αναδιοργάνωση των αναπτυσσόμενων οργάνων και τη σχετική ανδροποίηση των θηλυκών.

Ορμόνες και ορμονικοί διαταράκτες

Παρά το γεγονός ότι οι ενδοκρινολόγοι προσέθεταν όλο και περισσότερες αποδείξεις για την επίδραση των ορμονών στα αναπτυσσόμενα έμβρυα, αντίστοιχες επιδράσεις προερχόμενες από επιδημιολογικές ή άλλες μελέτες δεν ήταν εύκολο να τεκμηριωθούν. Έτσι, οι τοξικολογικές μελέτες, είτε αυτές αφορούσαν παρενέργειες φαρμάκων είτε τη θέσπιση κατώτατων ορίων για την ασφάλεια κάποιων ουσιών, εξακολουθούσαν να γίνονται με βάση την υπόθεση ότι οι όποιες επιδράσεις θα είναι ευθέως ανάλογες με την ποσότητα της ουσίας που εισέρχεται στον οργανισμό.

Και όμως θα έπρεπε και οι τοξικολόγοι να είναι περισσότερο υποψιασμένοι! Ποιος δεν θυμάται τι έγινε με το DDT το οποίο χρησιμοποιήθηκε ευρέως στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ως εντομοκτόνο και του οποίου υπολείμματα δυστυχώς υπάρχουν ακόμη και ίσως φτάνουν σε μας μέσω του φαγητού μας. Η επίδραση του DDT άρχισε να γίνεται κατανοητή όταν οι ερευνητές παρατήρησαν την παρουσία πουλιών με δυσμορφίες.

Πλήθος μελετών κατέδειξαν στη συνέχεια ότι τα πουλιά δεν ήταν τα μόνα θύματα των παρενεργειών του DDT. Οταν οι ερευνητές χορήγησαν μικροποσότητες DDT σε κυοφορούντα ποντίκια διαπίστωσαν ότι οι απόγονοί τους εμφάνιζαν επιθετική συμπεριφορά προς άτομα του ιδίου φύλου, καθώς επίσης και ότι τα αρσενικά ποντικάκια έφεραν μικρότερους όρχεις. Παρατηρήσεις όπως αυτές οδήγησαν στην άρση της χρήσης του DDT, αλλά δεν άλλαξαν και πολλά σε ό,τι αφορά τις τοξικολογικές μελέτες.

Πρέπει να ξαναγραφτούν τα βιβλία!

«Ο τρόπος με τον οποίο διενεργούμε σήμερα τα τεστ ασφάλειας συγκεκριμένων ουσιών που δρουν ως ορμονικοί διαταράκτες είναι απαρχαιωμένος, σαν να μην έχουμε διδαχθεί τίποτε από τις προόδους της ενδοκρινολογίας και της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας των τελευταίων δεκαετιών» δήλωσε μιλώντας στο «ΒΗΜΑScience» η δρ Laura Vandenberg του Πανεπιστημίου Tufts στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ και προσέθεσε: «Ένα παράδειγμα από την καθημερινή ζωή μας που περιγράφει τη συμπεριφορά μας είναι το εξής: φανταστείτε να χαλάσει το αυτοκίνητό σας, να το πάτε στο συνεργείο και ο μηχανικός να βγάλει τη μηχανή, να τη ζυγίσει και να σας πει ότι αφού το βάρος της είναι στα κανονικά επίπεδα το αυτοκίνητό σας είναι εντάξει! Αυτό γίνεται όταν μελετάται η επίδραση μιας ουσίας σε πειραματόζωα: μετά τη χορήγησή της σε αυξανόμενες δόσεις, τα ζώα θανατώνονται και τα όργανά τους ζυγίζονται! Κάτι τέτοιο στην πραγματικότητα δεν μας δίνει καμία πληροφορία».

Τι θα έπρεπε να γνωρίζουν οι τοξικολόγοι; Την ύπαρξη ουσιών που ονομάζονται ορμονικοί διαταράκτες και οι οποίες ανταγωνίζονται τις ορμόνες μας για μια θέση στους υποδοχείς τους. Τέτοιες ουσίες βρίσκονται στο περιβάλλον μας και αν εκτεθεί κανείς σε αυτές σε κρίσιμα αναπτυξιακά στάδια όπως η εμβρυϊκή ή η νεογνική ζωή είναι δυνατόν οι επιδράσεις τους να είναι μόνιμες. Ακριβώς δε επειδή δρουν όπως οι ορμόνες δεν χρειάζεται να εκτεθεί κανείς σε αυτές σε μεγάλες ποσότητες για να υπάρξουν οι εν λόγω επιδράσεις.

Σύμφωνα με τη δρα Vandenberg, η οποία προσφάτως δημοσίευσε στην επιθεώρηση «Emdocrine reviews» ένα εκτενές άρθρο ανασκόπησης με όλα τα ευρήματα γύρω από τους ορμονικούς διαταράκτες, ήδη έχει αρχίσει να γίνεται συζήτηση σχετικά με τα κατώτατα όρια των ουσιών που δρουν ως ορμονικοί διαταράκτες καθώς τα ευρήματα είναι αδιάσειστα. Υπάρχει όμως ένας ακόμη σκόπελος που πρέπει να ξεπερασθεί: πρέπει να τεθούν άλλου είδους δοκιμασίες για τον καθορισμό του τι είναι βλαβερό και τι όχι για τον άνθρωπο. Ειδικότερα, λοιπόν, θα πρέπει να εξετάζεται η επίδραση μιας ουσίας σε ευαίσθητα αναπτυξιακά στάδια και αυτό θα πάρει δεκαετίες.

Προς το παρόν όλα δείχνουν ότι πρέπει μόνοι μας να αποφεύγουμε… τις κακοτοπιές!

Εμβόλια, Φάρμακα, Αντικαταθλιπτικά, Αντηλιακά, Αναψυκτικά, Καλλυντικά, Κονσέρβες, Φρέσκα & Τυποποιημένα, Τρόφιμα, Καθαριστικά, Νερό, Αέρας …

Ευρήματα που σοκάρουν

Παραθείο και διαβήτης

Η έκθεση των ανθρώπων σε οργανοφωσφορικές ενώσεις είναι καθολική. Οι ενώσεις αυτές, οι οποίες μεταξύ άλλων έχουν χρησιμοποιηθεί και ως εντομοκτόνα, βιομηχανικά λιπαντικά, ψυκτικά, ενώ μπορεί να υπάρχουν σε χρώματα και πλαστικά, θεωρούνται νευροτοξικές και όχι μόνο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το παραθείο, η νευροτοξικότητα του οποίου είναι καλά τεκμηριωμένη: ποντικάκια τα οποία εκτίθενται νωρίς μετά τη γέννησή τους σε μικρές ποσότητες αυτού του εντομοκτόνου εμφανίζουν μόνιμες αλλαγές στη συμπεριφορά τους σε σχέση με τα μη εκτεθειμένα αδέλφια τους. Οι αλλαγές αυτές είναι φανερές τόσο στην εφηβεία όσο και κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής των πειραματοζώων.

Ωστόσο η νευροτοξικότητα φαίνεται πως δεν είναι η μόνη αρνητική επίδραση του παραθείου στον οργανισμό των θηλαστικών. Όπως κατέδειξε πλήθος διεξοδικών μελετών, η παρουσία οργανοφωσφορικών ενώσεων (πολλές από τις οποίες είναι ανθεκτικές στην αποικοδόμηση και παραμένουν στο περιβάλλον για δεκαετίες) «χτυπά» τον μεταβολισμό σε ένα καίριο σημείο. Χαρακτηριστική είναι η μελέτη αμερικανών ερευνητών του Πανεπιστημίου Duke από την οποία προέκυψε ότι η έκθεση νεογέννητων πειραματοζώων σε οργανοφωσφoρικές ενώσεις έχει συνέπειες και στον μεταβολισμό.

Ειδικότερα, όπως περιγράφεται στο σχετικό άρθρο στην επιθεώρηση «Reproductive Toxicology», οι ερευνητές εξέθεσαν τα πειραματόζωα σε εξαιρετικά μικρές συγκεντρώσεις παραθείου και άλλων οργανοφωσφoρικών ενώσεων. Τόσο χαμηλές ώστε η πρόσληψή τους να είναι στα όρια του ανιχνεύσιμου. Διαπίστωσαν ότι σε αυτό το κρίσιμο αναπτυξιακό στάδιο η ελάχιστη έκθεση στις παραπάνω ενώσεις είχε μεγάλες επιπτώσεις στην ηπατική λειτουργία, η οποία επηρεαζόταν διά βίου. Αρχικά τα ζώα εμφάνιζαν ένα σύνολο μεταβολικών διαταραχών οι οποίες θύμιζαν προδιαβήτη. Όπως ήταν αναμενόμενο, όταν τα ζώα αυτά τέθηκαν σε δίαιτα η οποία περιελάμβανε πολλά λιπαρά, αύξησαν δραματικά το βάρος τους σε σχέση με εκείνα που δεν είχαν εκτεθεί στις οργανοφωσφορικές ενώσεις.

Παρατηρήσεις όπως οι παραπάνω προσθέτουν νέες ψηφίδες στο παζλ της επιδημίας παχυσαρκίας και διαβήτη η οποία μαστίζει τον πλανήτη. Οι ερευνητές, χωρίς να αμφισβητούν ότι ο τρόπος ζωής μας (έλλειψη άσκησης, κατανάλωση τροφών υψηλής περιοκτικότητας σε λιπαρά) συμβάλλει στην ανάπτυξη του διαβήτη, επισημαίνουν ότι η παχυσαρκία είναι πραγματικός παράγοντας κινδύνου για διαβήτη όταν ο λιπώδης ιστός μας περιέχει αυξημένες συγκεντρώσεις οργανοφωσφορικών ενώσεων.

Παρασιτοκτόνα και παχυσαρκία

Εναν ακόμη περιβαλλοντικό παράγοντα που πιθανότατα συμβάλλει στην αύξηση της παχυσαρκίας εντόπισαν ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ιρβάιν. Πρόκειται για την ουσία tributyltin (TBT), η οποία έχει παρασιτοκτόνο δράση, ενώ αξιοποιείται και ως συντηρητικό του ξύλου. Το ΤΒΤ ανταγωνίζεται δύο διαφορετικές ορμόνες για πρόσδεση στους αντίστοιχους υποδοχείς τους.

Η ενεργοποίηση των εν λόγω υποδοχέων είναι απαραίτητη για την αύξηση του λιπώδους ιστού στα πειραματόζωα. Για τον λόγο αυτό, οι Αμερικανοί επιστήμονες θέλησαν να διερευνήσουν αν αντίστοιχα φαινόμενα λαμβάνουν χώρα και σε ανθρώπους. Έτσι εξέθεσαν ανθρώπινα πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα σε ΤΒΤ και μελέτησαν την επίδρασή του. Διαπίστωσαν ότι ενεργοποιώντας τα κατάλληλα γονίδια το ΤΒΤ αύξανε την αδιπογένεση (τη δημιουργία νέων κυττάρων του λιπώδους ιστού), καθώς επίσης την περιεκτικότητα των κυττάρων αυτών σε λιπαρά οξέα.

Επιπροσθέτως, στα πειραματόζωα διαπιστώθηκε ότι η έκθεση στο ΤΒΤ αύξαινε την αδιπογένεση σε βάρος της οστεογένεσης, καθώς τα βλαστικά κύτταρα έτειναν να γίνονται κύτταρα του λιπώδους ιστού και όχι οστεοκύτταρα. Όπως επισημαίνουν οι ερευνητές στο σχετικό άρθρο τους στην επιθεώρηση «Plos One», «υπάρχει μεγάλη ανάγκη να κατανοήσουμε τα μοριακά γεγονότα που συμβάλλουν στην προδιάθεση για παχυσαρκία και ασθένειες που σχετίζονται με αυτήν…

Το ΤΒΤ εμπλέκεται σε βασικά στάδια στην αδιπογένεση in vitro και in vivo. Προγενετική έκθεση σε TBT προδιαθέτει βλαστικά κύτταρα να γίνουν αδιποκύτταρα σε βάρος των οστεοβλαστών… Θα ήταν ενδιαφέρον να εξεταστεί περαιτέρω αν η έκθεση σε ΤΒΤ σε εμβρυϊκή ή νεογνική ηλικία συμβάλλει στην ανάπτυξη παχυσαρκίας στην ενήλικη ζωή».

Triclosan και θυρεοειδής

To Triclosan είναι μια χλωριούχος φαινολική ένωση με αντιβακτηριδιακή δράση και χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, σε υγρά σαπούνια. Προκειμένου να διερευνήσουν την υπόθεση ότι το Triclosan μειώνει τα επίπεδα της θυροξίνης στο αίμα, Αμερικανοί ερευνητές του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας χορήγησαν την ουσία σε εγκυμονούντα πειραματόζωα καθώς και στους νεογέννητους απογόνους τους. Οπως περιγράφεται σε σειρά άρθρων τους (τα οποία δημοσιεύθηκαν στις επιθεωρήσεις «Toxicology» και «Toxicological Sciences»), διαπίστωσαν ότι το Triclosan επιδρούσε στην ηπατική λειτουργία, όπου ενεργοποιούσε την παραγωγή συγκεκριμένων ενζύμων. Τα ένζυμα αυτά αποικοδομούσαν ταχύτατα τη θυροξίνη δημιουργώντας έλλειμμα στον οργανισμό, όπως ακριβώς έδειχναν και οι σχετικές μετρήσεις των επιπέδων της στο αίμα των πειραματοζώων.

Σημειώνεται ότι η έλλειψη θυρoξίνης αναστέλλει τη σωματική και την πνευματική ανάπτυξη των νεογνών.

Αντηλιακά και γονιμότητα

Ο αναπτυσσόμενος θηλυκός εγκέφαλος εξαρτάται από τα οιστρογόνα σε μικρή συγκέντρωση των οποίων είναι εκτεθειμένος. Το γεγονός αυτό τον καθιστά καλό στόχο για ουσίες που βρίσκονται στο περιβάλλον και οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν οιστρογονική δράση, να λειτουργούν δηλαδή σαν ανταγωνιστές των οιστρογόνων στην κατάληψη των θέσεων των υποδοχέων τους στον εγκέφαλο. Δύο φίλτρα, τα 4-MBC και 3-BC, τα οποία χρησιμοποιούνται στην παρασκευή αντηλιακών καθώς παρεμποδίζουν την απορρόφηση των ακτίνων UV, ελέγχθηκαν από αμερικανούς ερευνητές για την πιθανή οιστρογονική δράση τους. Κύριος λόγος να προβούν σε μια τέτοιου είδους μελέτη ήταν το γεγονός ότι το 4-MBC είχε ανιχνευθεί στο ανθρώπινο μητρικό γάλα, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι τα νεογέννητα θα μπορούσαν να το προσλαμβάνουν, ενώ δεν αποκλείεται η πιθανότητα να είναι εκτεθειμένα σε αυτό και κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ζωής.

Οι ερευνητές χορήγησαν τις δύο ουσίες σε πειραματόζωα προτού επιτρέψουν να αποκτήσουν απογόνους, κατά τη διάρκεια της κύησης και της γαλουχίας, καθώς επίσης και στα νεογνά τους, για διάφορες χρονικές περιόδους. Με τη βοήθεια βιντεοκάμερας, οι ερευνητές παρακολουθούσαν συνεχώς τη ζωή των πειραματοζώων και κατέγραφαν τη σεξουαλική συμπεριφορά των θηλυκών.

Διαπίστωσαν ότι τα εκτεθειμένα σε 4-MBC πειραματόζωα απέρριπταν τα αρσενικά και δεν ήταν δεκτικά για συνεύρεση, χωρίς ωστόσο να επηρεάζεται ο έμμηνος κύκλος τους. Αντίθετα, τα εκτεθειμένα σε 3-BC πειραματόζωα εμφάνιζαν διαταραχές και στον έμμηνο κύκλο. Οι παραπάνω παρατηρήσεις ενισχύθηκαν από μοριακές μελέτες οι οποίες κατέδειξαν την ενεργοποίηση της έκφρασης συγκεκριμένων γονιδίων στις περιοχές του εγκεφάλου των πειραματοζώων που σχετίζονται με τη σεξουαλική συμπεριφορά.

Οιστρογόνα και προστάτης

Ίσως το πλέον καλά τεκμηριωμένο παράδειγμα της επίδρασης των μικρών ορμονικών αλλαγών στην ανάπτυξη των εμβρύων να είναι οι πολύδυμες κυήσεις των τρωκτικών. Στην ατρακτοειδή μήτρα των τρωκτικών, τα έμβρυα έχουν αυστηρά καθορισμένες θέσεις, πράγμα που έχει επιτρέψει στους επιστήμονες να μελετήσουν τι συμβαίνει όταν έμβρυα του ενός φύλου βρίσκονται τοποθετημένα μεταξύ δύο εμβρύων του άλλου φύλου. Έτσι, διαπιστώθηκε ότι τα θηλυκά έμβρυα που ήταν τοποθετημένα μεταξύ δύο αρσενικών ήταν εκτεθειμένα σε μεγαλύτερα επίπεδα τεστοστερόνης, πράγμα που είχε επίδραση τόσο στην ανάπτυξη όσο και στη συμπεριφορά τους.

Αντίστοιχες παρατηρήσεις έχουν γίνει και σε δίδυμες κυήσεις ανθρώπων, όπου η παρουσία αρσενικού εμβρύου βρέθηκε να επιδρά στην αδελφή του αλλοιώνοντας μια σειρά χαρακτηριστικών, μεταξύ των οποίων ο όγκος του εγκεφάλου και της παρεγκεφαλίδας, η ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς, η αναπαραγωγική επιτυχία, η πιθανότητα εμφάνισης διατροφικών διαταραχών. Οι μελέτες που αφορούν την επίδραση του θηλυκού εμβρύου στο δίδυμό του είναι λιγότερες, φαίνεται όμως ότι υπάρχει και αφορά τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του προστάτη στους άνδρες και καρκίνου του μαστού στις γυναίκες.

Αυτό όμως που απασχολεί τους ερευνητές είναι αν ουσίες με οιστρογονική δράση οι οποίες αφθονούν στο περιβάλλον θα μπορούσαν να επιδράσουν στα αναπτυσσόμενα έμβρυα. Φαίνεται ότι αυτό συμβαίνει: όπως κατέδειξαν Αμερικανοί και Ιταλοί ερευνητές, ποντικάκια που εξετέθησαν κατά την εμβρυϊκή ζωή σε αυξημένες ποσότητες οιστραδιόλης παρουσίασαν αύξηση του μεγέθους του προστάτη κατά 40%. Κατά την ενηλικίωσή τους, ο προστάτης τους παρέμενε κατά 30% μεγαλύτερος σε σχέση με τα κανονικά ποντικάκια, ενώ στα κύτταρά του οι υποδοχείς των ανδρογόνων ήταν διπλάσιοι του κανονικού.

Όπως επισημαίνουν οι επιστήμονες στο άρθρο τους που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences», η παρατηρούμενη αύξηση των προβλημάτων γονιμότητας των ανθρώπων θα μπορούσε εν μέρει να αποδοθεί στις μόνιμες επιδράσεις (όπως η αύξηση του μεγέθους του προστάτη και οι δομικές αλλαγές άλλων οργάνων που ανταποκρίνονται στις ορμόνες) που έχουν τα οιστρογόνα του περιβάλλοντος στα έμβρυα, δεδομένου ότι «συγκεντρώσεις περιβαλλοντικών οιστρογόνων οι οποίες έχουν βιολογικές δράσεις εντοπίζονται στο φαγητό, στο νερό και στον αέρα, και προέρχονται από παρασιτοκτόνα, συστατικά των πλαστικών, απορρυπαντικά και άλλα προϊόντα καθημερινής χρήσης».

Νικοτίνη και κρυψορχία

Μελέτη Δανών και Φινλανδών επιστημόνων συνέδεσε τη χρήση από τις υποψήφιες μητέρες επιθεμάτων νικοτίνης για την άρση του καπνίσματος κατά τη διάρκεια της κύησης με την εμφάνιση κρυψορχίας στα αγόρια. Οι ερευνητές μελέτησαν 2.469 αγόρια τα οποία γεννήθηκαν από ισάριθμες μητέρες την τετραετία 1997-2001. Το 29% των μητέρων ανέφερε ότι ήταν καπνίστριες, ωστόσο δεν υπήρξε σύνδεση του καπνίσματος με την κρυψορχία.

Αντίθετα, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο κίνδυνος για κρυψορχία ήταν αυξημένος όταν οι μητέρες χρησιμοποιούσαν επιθέματα νικοτίνης στην προσπάθειά τους να σταματήσουν να καπνίζουν. Πιθανότατα οι μεγαλύτερες ποσότητες νικοτίνης στο κρίσιμο διάστημα της ανάπτυξης του γεννητικού συστήματος να εξηγεί τα ευρήματα των Σκανδιναβών επιστημόνων. Η νικοτίνη είναι ένα φυσικό αλκαλοειδές του καπνού το οποίο προσδένεται σε υποδοχείς της ακετυλχολίνης, αλλά οι ερευνητές δεν γνωρίζουν τον μοριακό μηχανισμό που θα εξηγούσε το επιδημιολογικό εύρημά τους.

Φθόριο και οστική μάζα

Υπάρχουν ορισμένες χώρες, μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ, στις οποίες το νερό φθοριώνεται ως προληπτικό μέτρο για την αντιμετώπιση της τερηδόνας. Ωστόσο, όταν οι επιστήμονες θέλησαν να διαπιστώσουν την ασφάλεια αυτής της πρακτικής, βρέθηκαν μπροστά σε εκπλήξεις: τα πειραματόζωα τα οποία ελάμβαναν μικρές δόσεις φθοριούχου νατρίου επί μακρόν (οι δόσεις ήταν αντίστοιχες με αυτές που λαμβάνουν οι άνθρωποι πίνοντας φθοριωμένο νερό διά βίου) έτειναν να έχουν μειωμένη οστική μάζα και κατ’ επέκταση μειωμένη οστική ισχύ. Το φθοριούχο νάτριο βρέθηκε να αναστέλλει μια σειρά ορμονών και πιθανότατα η ορμονική διαταραχή είχε ως συνέπεια τη μειωμένη οστεογένεση.

ΚΑΙ Η ΑΠΛΗ ΛΟΓΙΚΗ ΔΕΝ ΒΛΑΠΤΕΙ

Αφού το “αντισυστημικό” Βήμα δημοσιεύει τέτοια άρθρα προ πενταετίας, φαντάσου τι γίνεται σήμερα !!! Το άρθρο δεν αναφέρει ότι το triclosan χρησιμοποιείται και σε γνωστές οδοντόκρεμες, εκτός από το αγαπημένο τους φθόριο -να διαβάζετε στα ψιλά γράμματα τα συστατικά. Επίσης, όλη η οικογένεια των parabens (methyl- ethyl- propyl- …) είναι εδώ και χρόνια ύποπτη για καρκινογένεση. Σε πρόσφατη έρευνα, parabens βρέθηκαν στο αίμα όλων των γυναικών με καρκίνο του μαστού. Τα parabens είναι σε οδοντόκρεμες, κρέμες καλλυντικές, αντιηλιακά, σαπούνια σώματος κλπ. Υπάρχει τάση να μην χρησιμοποιείται όσο παλιότερα, η ζημιά όμως έχει ήδη γίνει.

Επίσης το διοξείδιο του τιτανίου TiO2 -σε οδοντόκρεμες κλπ. προκαλεί φλεγμονές και είναι μια εξυπνάδα που ήρθε από την “ανεξέλεκτη” νανοτεχνολογία. Θεωρώ ότι για το θέμα του συγκεκριμένου άρθρου, το πιο σημαντικό εύρημα της σύγχρονης ιατρικής βιβλιογραφίας δεν είναι άλλο από την πρόκληση σημαντικών διαταραχών (μακροφαγική μυοπεριτονίτιδα, ποικίλες αυτοάνοσες διαταραχές, αυτισμός, νόσος Alzheimer κ.ά.) που σχετίζονται με τη χρήση του αλουμινίου ως ανοσοενισχυτικού σε εμβόλια παντός τύπου.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

National Center for Biotechnology Information

Μηχανισμοί ανοχής ανοσοενισχυτικού αλουμινίου και αυτοανοσίας σε παιδιατρικούς πληθυσμούς.
Tomljenovic L1, Shaw CA./ Neural Dynamics Research Group, Τμήμα Οφθαλμολογίας και Οπτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Βρετανικής Κολομβίας, Βανκούβερ, BC, Καναδάς.

Οι ανοσολογικές προκλήσεις κατά την πρώιμη ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που προκαλούνται από το εμβόλιο, μπορούν να οδηγήσουν σε μόνιμες καταστροφικές αλλοιώσεις του εγκεφάλου και της ανοσολογικής λειτουργίας. Πειραματικές αποδείξεις δείχνουν επίσης ότι η ταυτόχρονη χορήγηση μόλις δύο έως τριών ανοσοενισχυτικών μπορεί να υπερνικήσει τη γενετική αντίσταση στην αυτοανοσία. Σε ορισμένες ανεπτυγμένες χώρες, από τη στιγμή που τα παιδιά είναι ηλικίας 4 έως 6 ετών, θα έχουν λάβει συνολικά 126 αντιγονικές ενώσεις μαζί με υψηλές ποσότητες βοηθημάτων αλουμινίου (Al) μέσω ρουτίνας εμβολιασμών. Σύμφωνα με την αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων, οι αξιολογήσεις ασφάλειας για τα εμβόλια συχνά δεν συμπεριέλαβαν τις κατάλληλες μελέτες τοξικότητας, επειδή τα εμβόλια δεν θεωρήθηκαν ως εγγενώς τοξικά. Συνολικά, αυτές οι παρατηρήσεις εγείρουν εύλογες ανησυχίες σχετικά με τη συνολική ασφάλεια των σημερινών προγραμμάτων εμβολιασμού κατά την παιδική ηλικία.

Κατά την αξιολόγηση της επικουρικής τοξικότητας στα παιδιά πρέπει να εξεταστούν ορισμένα βασικά σημεία: (1) τα βρέφη και τα παιδιά δεν πρέπει να θεωρούνται ως «μικρά ενήλικα» όσον αφορά τον τοξικολογικό κίνδυνο, καθώς η μοναδική φυσιολογία τους καθιστά πολύ πιο ευάλωτα σε τοξικές προσβολές. (2) σε ενήλικες ανθρώπους τα ανοσοενισχυτικά του εμβολίου (Al) έχουν συνδεθεί με μια ποικιλία σοβαρών αυτοάνοσων και φλεγμονωδών καταστάσεων (δηλ. “ASIA”) αλλά τα παιδιά εκτίθενται συχνά σε πολύ υψηλότερες ποσότητες ΑΙ από εμβόλια από τους ενήλικες.

(3) συχνά υποτίθεται ότι οι περιφερικές ανοσοαποκρίσεις δεν επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφάλου. Ωστόσο, είναι πλέον σαφές ότι υπάρχει αμφίδρομη νευροανοσολογική διασταυρούμενη ομιλία που διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην ανοσορρύθμιση καθώς και στη λειτουργία του εγκεφάλου. Με τη σειρά τους, οι διαταραχές του νευρο-άνοσου άξονα έχουν καταδειχθεί σε πολλές αυτοάνοσες ασθένειες που περιλαμβάνονται στην «ASIA» και πιστεύεται ότι οδηγούνται από μια υπερδραστική ανοσοαπόκριση. Και (4) τα ίδια συστατικά του νευρο-άνοσου άξονα που παίζουν βασικούς ρόλους στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και την ανοσολογική λειτουργία είναι έντονα στοχευμένα από ανοσοενισχυτικά ΑΙ.

Συνοπτικά, τα στοιχεία της έρευνας δείχνουν ότι δικαιολογείται η αύξηση των ανησυχιών σχετικά με τις τρέχουσες πρακτικές εμβολιασμού. Επειδή τα παιδιά ενδέχεται να κινδυνεύουν περισσότερο από τις επιπλοκές που προκαλούνται από το εμβόλιο, απαιτείται επειγόντως αυστηρή αξιολόγηση των αρνητικών για τον εμβολιασμό επιπτώσεων στην υγεία του παιδιατρικού πληθυσμού. [αναζήτηση: Lupus 2012;21(2):223-30;]

Μακροφαγική μυοφασιτίτιδα που σχετίζεται με αυτοάνοση ασθένεια εμβολίου (στυπτηρία).

Ισραηλινό Ε, Agmon-Levin Ν, Blank Μ, Shoenfeld Υ. /Κέντρο Αυτοάνοσων Ασθενειών, Ιατρικό Κέντρο Sheba, Tel-Hashomer, Ισραήλ.

Η μακροφαγική μυοπακτίτιδα (MMF) είναι μια κατάσταση που προκαλείται από ανοσοποιητικό παράγοντα, η οποία αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 1998. Το MMF χαρακτηρίζεται από συστηματικές εκδηλώσεις μετά τον εμβολιασμό καθώς και τοπική στερεοτυπική και ανοσολογικά ενεργή βλάβη στο σημείο εμβολιασμού (δελτοειδής μυς). Τα συστηματικά συμπτώματα της MMF περιελάμβαναν μυαλγίες, αρθραλγίες, έντονη εξασθένιση, μυϊκή αδυναμία, χρόνια κόπωση και πυρετό.

Πρόσφατα, οι μελέτες κατέδειξαν ότι η τοπική βλάβη οφείλεται στην επίμονη κατάσταση για χρόνια στο σημείο της έγχυσης ενός ανοσοενισχυτικού αλουμινίου Al(OH)3- που χρησιμοποιείται συνήθως σε ανθρώπινα εμβόλια. Ο χρόνος που μεσολάβησε από την τελευταία ανοσοποίηση με ένα εμβόλιο που περιέχει Al(OH)3 σε βιοψία μυών κυμαίνεται από 3 μήνες έως 8 έτη. Σε σπάνιες περιπτώσεις, τα MMF μπορούν να διαγνωσθούν ακόμη και 10 χρόνια μετά τον εμβολιασμό.

Η ασυμφωνία μεταξύ των ευρέων εφαρμογών των εμβολίων που περιέχουν υδροξείδιο του αργιλίου και ο πολύ περιορισμένος αριθμός περιπτώσεων MMF που αναφέρθηκαν μπορεί να επιλυθεί με παρατηρήσεις που υποδηλώνουν ότι οι εμβολιασμοί που περιέχουν αλουμίνιο μπορεί να προκαλέσουν MMF σε γενετικά ευαίσθητα άτομα που φέρουν το HLA-DRB1*01. Έτσι, το MMF μπορεί να οριστεί ως μια νεοεμφανιζόμενη νέα κατάσταση που μπορεί να προκληθεί από έκθεση σε εμβόλια που περιέχουν στυπτηρία, σε ασθενείς με συγκεκριμένο γενετικό υπόβαθρο και αυτή η χρονική συσχέτιση μπορεί να εκδηλωθεί από μερικούς μήνες έως και 10 έτη. [αναζήτηση: Clin Rev Allergy Immunol 2011;41(2):163-8;]

Βοηθητικά εμβόλια αλουμινίου: είναι ασφαλή;

Tomljenovic L, Shaw CA. /Ομάδα Έρευνας Νευρικής Δυναμικής, Τμήμα Οφθαλμολογίας και Οπτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Βρετανικής Κολομβίας, Βανκούβερ, Β. Χ., V5Z 1L8, Καναδάς.

Το αλουμίνιο είναι μια πειραματικά καταδεδειγμένη νευροτοξίνη και το συνηθέστερα χρησιμοποιημένο επικουρικό εμβόλιο. Παρά τα σχεδόν 90 χρόνια εκτεταμένης χρήσης των ανοσοενισχυτικών αλουμινίου, η κατανόηση της ιατρικής επιστήμης σχετικά με τους μηχανισμούς δράσης τους εξακολουθεί να είναι αξιοσημείωτα φτωχή.

Υπάρχει επίσης σχετική έλλειψη δεδομένων σχετικά με την τοξικολογία και τη φαρμακοκινητική αυτών των ενώσεων. Παρόλα αυτά, η έννοια ότι το αλουμίνιο στα εμβόλια είναι ασφαλές φαίνεται να είναι ευρέως αποδεκτή. Πειραματική έρευνα, ωστόσο, δείχνει σαφώς ότι τα ανοσοενισχυτικά αλουμινίου έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν σοβαρές ανοσολογικές διαταραχές στους ανθρώπους. Συγκεκριμένα, το αλουμίνιο σε ανοσοενισχυτική μορφή συνεπάγεται κίνδυνο αυτοανοσίας, μακροχρόνιας φλεγμονής εγκεφάλου και σχετιζόμενων νευρολογικών επιπλοκών και μπορεί συνεπώς να έχει βαθιές και ευρέως διαδεδομένες αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία.

Κατά την άποψή μας, η πιθανότητα ότι τα οφέλη από τον εμβολιασμό μπορεί να έχουν υπερτιμηθεί και ο κίνδυνος υποτίμησης των δυσμενών επιπτώσεων δεν έχει αξιολογηθεί αυστηρά στην ιατρική και την επιστημονική κοινότητα. Ελπίζουμε ότι το παρόν έγγραφο θα παράσχει ένα πλαίσιο για μια πολύ αναγκαία και μακρόχρονη αξιολόγηση αυτού του εξαιρετικά αμφιλεγόμενου ιατρικού ζητήματος. [αναζήτηση: Curr Med Chem 2011;18(17):2630-7;]

Τα ανοσοενισχυτικά εμβολίου αλουμινίου συμβάλλουν στην αύξηση επικράτησης του αυτισμού;

Tomljenovic L, Shaw CA. / Ομάδα Έρευνας Νευρικής Δυναμικής, Τμήμα Οφθαλμολογίας και Οπτικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας, Λεωφόρος 828 W. 10th Ave, Βανκούβερ, BC, Καναδάς V5Z 1L8.

Οι διαταραχές του φάσματος του αυτισμού (ASD) είναι σοβαρές αναπτυξιακές διαταραχές πολλαπλών συστημάτων και μια επείγουσα παγκόσμια ανησυχία για τη δημόσια υγεία. Η δυσλειτουργική ανοσία και η μειωμένη λειτουργία του εγκεφάλου είναι βασικά ελλείμματα στην ASD. Το αλλουμίνιο (Αl), το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο ανοσοενισχυτικό εμβολίου, είναι μια αποδεδειγμένη νευροτοξίνη και ένας ισχυρός ανοσοδιεγερτής. Επομένως, το ανοσοενισχυτικό ΑΙ έχει τη δυνατότητα να επάγει νευροανοσολογικές διαταραχές.

Κατά την αξιολόγηση της επικουρικής τοξικότητας στα παιδιά, πρέπει να ληφθούν υπόψη δύο βασικά σημεία: (1) τα παιδιά δεν πρέπει να θεωρούνται «μικρά ενήλικα» καθώς η μοναδική φυσιολογία τους τα καθιστά πολύ πιο ευάλωτα σε τοξικές προσβολές. Και (2) εάν η έκθεση σε Al από λίγα μόνο εμβόλια μπορεί να οδηγήσει σε γνωσιακή δυσλειτουργία και αυτοανοσία στους ενήλικες, είναι παράλογο να αναρωτηθούμε εάν τα τρέχοντα παιδιατρικά προγράμματα, τα οποία περιέχουν συχνά 18 ανοσοενισχυμένα ανοσοενισχυτικά, είναι ασφαλή για τα παιδιά;

Εφαρμόζοντας τα κριτήρια του Hill για τον προσδιορισμό της αιτιότητας μεταξύ έκθεσης και έκβασης, ερευνήσαμε κατά πόσον η έκθεση σε Al από εμβόλια θα μπορούσε να συμβάλει στην αύξηση του επιπολασμού της ASD στον δυτικό κόσμο. Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι: (1) τα παιδιά από χώρες με την υψηλότερη επικράτηση ASD εμφανίζονται να έχουν την υψηλότερη έκθεση στο ΑΙ από εμβόλι. (2) η αύξηση της έκθεσης σε ανοσοενισχυτικά Al συσχετίζεται σημαντικά με την αύξηση του επιπολασμού της ASD στις Ηνωμένες Πολιτείες που παρατηρήθηκε τις τελευταίες δύο δεκαετίες (Pearson r = 0,92, p <0,0001).

Και (3) υπάρχει σημαντική συσχέτιση μεταξύ των ποσοτήτων Al που χορηγούνται σε παιδιά προσχολικής ηλικίας και της τρέχουσας επικράτησης της ASD σε επτά χώρες της Δύσης, ιδιαίτερα σε ηλικία 3-4 μηνών (Pearson r = 0,89-0,94, p = 0,0018-0,0248). Η εφαρμογή των κριτηρίων του Hill σε αυτά τα δεδομένα υποδηλώνει ότι η συσχέτιση μεταξύ ΑΙ σε εμβόλια και ASD μπορεί να είναι αιτιώδης. Επειδή τα παιδιά αντιπροσωπεύουν ένα κλάσμα του πληθυσμού που κινδυνεύει περισσότερο από τις επιπλοκές μετά την έκθεση του στο Al, φαίνεται δικαιολογημένη η αυστηρότερη αξιολόγηση της ασφάλειας του ανοσοενισχυτικού. Crown Copyright © 2011. Δημοσιεύθηκε από την Elsevier Inc. [αναζήτησε: J Inorg Biochem 2011;105(11):1489-99;] & [Gherardi RK, Authier FJ. Immunol Allergy Clin North Am 2003;23(4):699-712] όπως και εκατοντάδες αντίστοιχες δημοσιεύσεις σε διεθνή περιοδικά.

Αναγνωρίζεται ανοιχτά πλέον το γεγονός ότι τα σημερινά εμβόλια που δίνονται στα παιδιά χορηγούνται σκόπιμα με υδράργυρο, αργίλιο, MSG και φορμαλδεΰδη, τα οποία εγχέονται στο σώμα των βρεφών και των παιδιών. Αυτό είναι ανοιχτά αποδεκτό από το ίδιο το CDC, το οποίο έχει αναδειχθεί ως μια εγκληματική ομάδα προώθησης για τη βιομηχανία εμβολίων. Αντί να προσπαθούν να καθορίσουν γιατί τα εμβόλια προκαλούν σε τέτοιο βαθμό τον αυτισμό, το CDC προσπαθεί να κρύψει τα αποδεικτικά στοιχεία, να καθυστερήσει τις ακροάσεις, για να προστατεύσει την χρησιμοποιημένη βιομηχανία εμβολίων όπου σχεδόν κάθε εν ενεργεία κατασκευαστής εμβολίων σήμερα έχει βρεθεί ένοχος πολλαπλάσιων εγκλημάτων κακουργήματος.

Ειδικά τα ανθρώπινα μωρά και παιδιά, δηλητηριάζονται πριν καν ξεκινήσουν την ζωή τους, όπως ποτέ ξανά στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το ποσοστό του αυτισμού στην Αμερική που έχει ανέβει στα ύψη κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, βάζοντας τον αυτισμό ξεκάθαρα σε κατηγορία «επιδημίας». Αλλά μην περιμένετε καμία ενέργεια από το CDC σε αυτή την επιδημία. Το CDC γνωρίζει πολύ καλά γιατί τα ποσοστά αυτισμού έχουν εκτιναχθεί σε ολόκληρη την Αμερική, αλλά αντί να παραδεχτεί την αλήθεια, το CDC προωθεί μια ιστορία συγκάλυψης για να προστατεύσει τα εταιρικά συμφέροντα (κι όχι μόνο οικονομικά) των πραγματικών ενόχων. Υπάρχουν τρόποι να βγάλετε τα δηλητήρια από το σώμα σας· (και τα εμβόλια) να ενδυναμώσετε το ανοσοποιητικό και τον μηχανισμό αυτοϊασης του σώματος σας. Οι ιατρικές επιχειρήσεις που δηλητηριάζουν, δεν είναι μόνο ιατρικές εταιρείες. Δηλητηριάζουν επίσης κι ενήλικες με πολλούς τρόπους, που καταστέλλουν την αν-εξάρτητη σκέψη και συμβάλουν στην αποσάθρωση της καλής υγείας.

Υπάρχουν τρόποι να βγάλετε τα δηλητήρια από το σώμα σας· (και τα εμβόλια) να ενδυναμώσετε το ανοσοποιητικό και τον μηχανισμό αυτοϊασης του σώματος σας.

Έχετε αναρωτηθεί γιατί συμβαίνουν αυτά; Πέρα από τα προφανή, κέρδος και εξουσία;

Μα είναι γνωστό: ΑΥΞΗΣΗ ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ!-

Βρίσκω τη σιωπή

Η λέξη σιωπή, – τόσο “κενή”, που μόνο ως απουσία κάποιου πράγματος (του ήχου) μπορούμε να την ορίσουμε -, είναι, ασφαλώς, ένας όρος γεμάτος περιεχόμενο, που ξεχειλίζει από νοήματα – ορισμένα, μέχρι και αντιφατικά. Όταν λέμε πως ένας άνθρωπος είναι καταδικασμένος στη σιωπή, εννοούμε πως έχει δεχτεί καρτερικά την απουσία επικοινωνίας, την απομόνωση, το να μην έχει πρόσβαση στον κόσμο της επαφής με τους άλλους. Βέβαια, το να βρει κανείς τη σιωπή που αναζητά, μπορεί και να είναι έκφραση μιας πολύ διαφορετικής πραγματικότητας: της πραγματικότητας ενός ανθρώπου που μέσα στη σιωπή του (εσωτερική ή εξωτερική) διακρίνει πολύ καλύτερα αυτό που συμβαίνει γύρω του και είναι σε θέση να αντιληφθεί ό,τι δεν μπορούσε να δει μέσα στο πολύβουο κόσμο της καθημερινότητας.

Μόνον η απόλυτη σιωπή μάς αφήνει ν’ αφουγκραστούμε εκείνους τους μικρούς ήχους που χαϊδεύουν τ’ αφτιά: το τιτίβισμα των πουλιών, την μουσική αρμονία ή το τραγούδι του ανέμου.

Αν ο θόρυβος αποσπά την προσοχή, η σιωπή βοηθάει την αυτοσυγκέντρωση.
Αν ο θόρυβος μας τρομάζει, η σιωπή μας παρακινεί να συγκεντρωθούμε.
Αν, όπως διδάσκει η ιατρική, ο θόρυβος μπορεί να γίνει αιτία διαφόρων ασθενειών, η σιωπή – σε αντίθεση με την θεραπευτική αγωγή – συμβάλλει στη χαλάρωση και στην αποστασιοποίηση.

Θα ήταν υπερβολικά απλουστευτικό και κάπως παραπλανητικό να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο θόρυβος που μουδιάζει το πνεύμα μας, προέρχεται από τις κόρνες των αυτοκινήτων, από το χτύπο των γραφομηχανών ή από τον διαπεραστικό ήχο των μεγαφώνων που παίζουν μουσική στη διαπασών. Ο χειρότερος θόρυβος, αυτός που πρέπει πάση θυσία ν’ αποφεύγουμε, ο πιο αρρωστημένος και μόνος υπαίτιος για την εσωτερική μας αναστάτωση, είναι αυτός που κάνουμε εμείς οι ίδιοι, όταν ανοίγουμε το στόμα μας κι αρχίζουμε να μιλάμε χωρίς σταματημό.

Ο άνθρωπος που έχει μάθει να μιλάει υπερβολικά, πιστεύει πως το ν’ ακούς είναι δευτερεύον – κι όποιος δεν ακούει δε μαθαίνει· το συμπέρασμα είναι αναπόφευκτο. Χωρίς χώρο για ν’ ακούσει, χωρίς τη σιωπή και το άνοιγμα που αφήνει η απουσία των δικών του λέξεων, ο άνθρωπος αδειάζει τάχιστα και δεν αφήνει τίποτε το εξωτερικό να βρει μια δίοδο προς το εσωτερικό του.

Και αν αυτό ισχύει παντού, στο πνευματικό επίπεδο γίνεται απολύτως ουσιώδες: εμείς οι ίδιοι είμαστε που εμποδίζουμε την ανάπτυξη του πνεύματός μας.

Δεν θα ήθελα να πιστέψει κάποιος πως του προτείνω να δραπετεύσει στην εξοχή για να κατακτήσει τη σιωπή.

Υπάρχουν χιλιάδες ήρεμες περιοχές και στιγμές γαλήνης μέσα στο περιβάλλον μας, αν θελήσουμε να τις αναζητήσουμε και να τις εκμεταλλευτούμε.

Υπάρχει μια σιωπή που δεν εξαρτάται απ’ το κατά πόσο μπορούμε να βρούμε ένα αθόρυβο περιβάλλον· μια σιωπή που απολαμβάνει όποιος μπορεί να εξαλείψει πρώτα το θόρυβο, κι ύστερα ν’ αναζητήσει, ν’ ανακαλύψει και να χτίσει τις σιωπές του. Κι όταν πια θα τις έχει βρει, όχι μόνο θα μπορεί να τις “ακούει”, αλλά θα μπορεί ν’ ακούει καλύτερα κι ό,τι στ’ αλήθεια ακούγεται.

Όταν συναντιέσαι με τη σιωπή, αρχίζει για σένα η περίοδος της ευαισθησίας και της ικανότητάς σου ν’ ακούς. Αν δεν πιστεύεις στην εσωτερική δύναμη της σιωπής, δοκίμασε να εμπιστευτείς κάτι σημαντικό σε κάποιο πολύ δικό σου πρόσωπο, όταν θα είστε μόνοι οι δυο σας κάτω από μια γέφυρα, τη στιγμή που πάνω απ’ τα κεφάλια σας περνάει μια εμπορική αμαξοστοιχία…

Όσο προχωράς στην εξωτερική και την εσωτερική σιωπή, ανακαλύπτεις πράγματα που βρίσκονταν πάντα σε απόσταση αναπνοής, κι άλλα για τα οποία δεν είχες ακούσει ποτέ να γίνεται λόγος, ή αποκτάς πρόσβαση σ’ έναν νέο τρόπο κατανόησης ενός οικείου πράγματος, ακούγοντας όμως τώρα τους διαφορετικούς τόνους του κάθε ήχου.

Το σύνολο αυτών των καινούργιων ικανοτήτων αποτελεί μέρος μιας νέας ευαισθησίας που ανοίγει την πόρτα σε μια – όλο και μεγαλύτερη και όλο και καλύτερη – συνειδητοποίηση της πραγματικότητας, τόσο της εξωτερικής όσο και εσωτερικής.