Πέμπτη 8 Ιουλίου 2021

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΣΟΦΟΚΛΗΣ - Ἠλέκτρα (612-659)

ΚΛ. ποίας δ᾽ ἐμοὶ δεῖ πρός γε τήνδε φροντίδος,
ἥτις τοιαῦτα τὴν τεκοῦσαν ὕβρισεν,
καὶ ταῦτα τηλικοῦτος; ἆρά σοι δοκεῖ
615 χωρεῖν ἂν ἐς πᾶν ἔργον αἰσχύνης ἄτερ;
ΗΛ. εὖ νῦν ἐπίστω τῶνδέ μ᾽ αἰσχύνην ἔχειν,
κεἰ μὴ δοκῶ σοι· μανθάνω δ᾽ ὁθούνεκα
ἔξωρα πράσσω κοὐκ ἐμοὶ προσεικότα.
ἀλλ᾽ ἡ γὰρ ἐκ σοῦ δυσμένεια καὶ τὰ σὰ
620 ἔργ᾽ ἐξαναγκάζει με ταῦτα δρᾶν βίᾳ·
αἰσχροῖς γὰρ αἰσχρὰ πράγματ᾽ ἐκδιδάσκεται.
ΚΛ. ὦ θρέμμ᾽ ἀναιδές, ἦ σ᾽ ἐγὼ καὶ τἄμ᾽ ἔπη
καὶ τἄργα τἀμὰ πόλλ᾽ ἄγαν λέγειν ποεῖ.
ΗΛ. σύ τοι λέγεις νιν, οὐκ ἐγώ. σὺ γὰρ ποεῖς
625 τοὔργον· τὰ δ᾽ ἔργα τοὺς λόγους εὑρίσκεται.
ΚΛ. ἀλλ᾽ οὐ μὰ τὴν δέσποιναν Ἄρτεμιν θράσους
τοῦδ᾽ οὐκ ἀλύξεις, εὖτ᾽ ἂν Αἴγισθος μόλῃ.
ΗΛ. ὁρᾷς; πρὸς ὀργὴν ἐκφέρῃ, μεθεῖσά μοι
λέγειν ἃ χρῄζοιμ᾽, οὐδ᾽ ἐπίστασαι κλύειν.
630 ΚΛ. οὔκουν ἐάσεις οὐδ᾽ ὑπ᾽ εὐφήμου βοῆς
θῦσαί μ᾽, ἐπειδὴ σοί γ᾽ ἐφῆκα πᾶν λέγειν;
ΗΛ. ἐῶ, κελεύω, θῦε, μηδ᾽ ἐπαιτιῶ
τοὐμὸν στόμ᾽· ὡς οὐκ ἂν πέρα λέξαιμ᾽ ἔτι.
ΚΛ. ἔπαιρε δὴ σὺ θύμαθ᾽ ἡ παροῦσά μοι
635 πάγκαρπ᾽, ἄνακτι τῷδ᾽ ὅπως λυτηρίους
εὐχὰς ἀνάσχω δειμάτων, ἃ νῦν ἔχω.
κλύοις ἂν ἤδη, Φοῖβε προστατήριε,
κεκρυμμένην μου βάξιν. οὐ γὰρ ἐν φίλοις
ὁ μῦθος, οὐδὲ πᾶν ἀναπτύξαι πρέπει
640 πρὸς φῶς παρούσης τῆσδε πλησίας ἐμοί,
μὴ σὺν φθόνῳ τε καὶ πολυγλώσσῳ βοῇ
σπείρῃ ματαίαν βάξιν ἐς πᾶσαν πόλιν.
ἀλλ᾽ ὧδ᾽ ἄκουε· τῇδε γὰρ κἀγὼ φράσω.
ἃ γὰρ προσεῖδον νυκτὶ τῇδε φάσματα
645 δισσῶν ὀνείρων, ταῦτά μοι, Λύκει᾽ ἄναξ,
εἰ μὲν πέφηνεν ἐσθλά, δὸς τελεσφόρα,
εἰ δ᾽ ἐχθρά, τοῖς ἐχθροῖσιν ἔμπαλιν μέθες·
καὶ μή με πλούτου τοῦ παρόντος εἴ τινες
δόλοισι βουλεύουσιν ἐκβαλεῖν, ἐφῇς,
650 ἀλλ᾽ ὧδέ μ᾽ αἰεὶ ζῶσαν ἀβλαβεῖ βίῳ
δόμους Ἀτρειδῶν σκῆπτρά τ᾽ ἀμφέπειν τάδε,
φίλοισί τε ξυνοῦσαν οἷς ξύνειμι νῦν
εὐημεροῦσαν καὶ τέκνων ὅσων ἐμοὶ
δύσνοια μὴ πρόσεστιν ἢ λύπη πικρά.
655 ταῦτ᾽, ὦ Λύκει᾽ Ἄπολλον, ἵλεως κλύων
δὸς πᾶσιν ἡμῖν ὥσπερ ἐξαιτούμεθα.
τὰ δ᾽ ἄλλα πάντα καὶ σιωπώσης ἐμοῦ
ἐπαξιῶ σε δαίμον᾽ ὄντ᾽ ἐξειδέναι·
τοὺς ἐκ Διὸς γὰρ εἰκός ἐστι πάνθ᾽ ὁρᾶν.

***
ΚΛΥ. Και πώς θες να με μέλη για μια κόρη,
και μάλιστα σ᾽ αυτή την ηλικία,
που προσβάλλει έτσι τη μητέρα της;
Δεν παραδέχεσαι λοιπόν πως σ᾽ όλα
μπορεί χωρίς καμιά ντροπή να φτάσει;
ΗΛΕ. Ξέρε τώρα καλά πως και γω νιώθω
ντροπή γι᾽ αυτά κι αν συ δεν το πιστεύεις·
καταλαβαίνω πως το φέρσιμό μου
ούτε της ηλικίας μου είναι κι ούτε
στη θέση μου ταιριάζει· μα με βιάζει
να φέρνομαι έτσι η έχθρα που μου δείχνεις
620 και τα δικά σου τα έργα, κι άθελά μου·
γιατί τα αισχρά τα παραδείγματα είναι
που μας μαθαίνουν τα αισχρά. ΚΛΥ. Ω πλάσμα
ξεδιάντροπο, εγώ βέβαια, και τα λόγια
και τα έργα τα δικά μου, που σε κάνουν
τόσα πολλά να λες. ΗΛΕ. Εσύ ᾽σαι η ίδια
που τα λες κι όχι εγώ, γιατί εσύ κάνεις
τα έργα· και τα έργα βρίσκουνε τα λόγια.
ΚΛΥ. Ναι, μα τη δέσποιν᾽ Άρτεμη, το θράσος
αυτό σου απλέρωτο, όχι, δε θα μείνει
σα θα γυρίσει ο Αίγιστος. ΗΛΕ. Το βλέπεις;
αφήνεις και σε παρασέρν᾽ η οργή σου,
αν και μου επέτρεψες να πω όσα είχα
ελεύθερα, κι ούτε ν᾽ ακούς δεν ξέρεις.
ΚΛΥ. Κι έτσι ούτε τη θυσία μου δε θ᾽ αφήσεις
630 δίχως φωνές απαίσιες να προσφέρω,
γιατί σου επέτρεψα να πεις όσα είχες;
ΗΛΕ. Σ᾽ αφήνω, εμπρός, θυσίαζε, και δε θέλω
να τα ᾽χεις με το στόμα μου, γιατί
δε θα τ᾽ ανοίξω πια απ᾽ εδώ και πέρα.
ΚΛΥ. Σήκωνε τώρα εσύ λοιπόν, γυναίκα,
τις πάγκαρπές μου προσφορές, να κάμω
δέηση σ᾽ αυτόν τον κύριο και Θεό μου,
τους τρόμους πὄχω τώρα να ξορκίσει.
Φοίβε προστάτη, εισάκουσε, ικετεύω,
τα κρυμμένα τα λόγια μου, γιατί
δεν είμαι μες σε φίλους κι ουδέ πρέπει
640 να ξεσκεπάσω όλα στο φως, όσο είναι
μπροστά κι αυτή, μην πάει κι από κακία
σ᾽ όλη την πόλη με φωνές κι αντάρες
σπείρει ψεύτικες φήμες· μ᾽ άκουσέ μου
κι έτσι, γιατί κι εγώ έτσι θα μιλήσω.
Αν η οπτασία που είδα αυτή τη νύχτα,
σ᾽ όνειρ᾽ αμφίβολα, ήταν για καλό,
δώσ᾽ να μου στρέξει, Λύκειε βασιλιά μου·
μ᾽ αν για κακό, κάμε που στο κεφάλι
να πέσει των εχθρών· κι αν απ᾽ τα πλούτη
τα τωρινά μου να με βγάλουν κάποιοι
κρυφά σχεδιάζουν, μην τους το επιτρέψεις·
650 μα είθ᾽ έτσι πάντα να περνά η ζωή μου
δίχως κακό, κι έχω στην εξουσία μου
των Ατρειδών τα σπίτια και τα σκήπτρα
μαζί μ᾽ αυτούς πὄχω και τώρα φίλους
κι ευτυχισμένη ζω, κι ακόμα, μ᾽ όσα
παιδιά μου δε μου θέλουν το κακό μου
κι έχθρα πικρή δε μὄχουν στην καρδιά τους.
Καλόγνωμος, Λύκειε Απόλλωνα, άκου
αυτές μου τις ευχές και δώσε σ᾽ όλους
εμάς καθώς σου τα παρακαλούμε.
Όσο για τ᾽ άλλα, είσαι Θεός και πρέπει,
κι αν τα σωπαίνω εγώ, να καταλάβεις·
φυσικά, βλέπουν όλα οι γιοι του Δία.

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία: 5. Ελληνορωμαϊκή εποχή (31 π.Χ.-330 μ.Χ.)

5.5.Γ. Ρητορεία και Ρητορική


Η ρητορική, δηλαδή η θεωρία του προφορικού λόγου και η διδασκαλία της, δεν έχασε ποτέ τη σημαντική θέση που κατείχε στην εκπαίδευση από τον καιρό των σοφιστών· μόνο η ρητορεία διαπιστώσαμε ότι υποχώρησε από τη στιγμή που καταλύθηκαν τα δημοκρατικά πολιτεύματα - φυσικά! Και αν τώρα, στα ελληνορωμαϊκά χρόνια, η ρητορεία βλέπουμε να παρουσιάζει άνθιση, είναι γιατί οι ρήτορες την ασκούσαν στην πιο ήπια μορφή της, εκφωνώντας καθαρά επιδεικτικούς ή ανώδυνα συμβουλευτικούς λόγους σε μεγάλα ακροατήρια. Τέτοιοι ήταν όλοι σχεδόν οι λόγοι που εκφωνούσαν και δημοσίευαν οι σοφιστές της δεύτερης σοφιστικής.

Στη δεύτερη σοφιστική, το είπαμε, εντάσσονται μια σειρά από ρήτορες που έζησαν στην Ελληνορωμαϊκή εποχή περιοδεύοντας απ᾽ άκρη σ᾽ άκρη την αυτοκρατορία και δίνοντας διαλέξεις και μαθήματα σε διάφορα θέματα, με μεγάλη συνήθως επιτυχία. Αυτό ήταν και το μόνο κοινό που είχαν με τους σοφιστές της Κλασικής εποχής· και αν επιμένουμε να χρησιμοποιούμε τους παραπλανητικούς όρους σοφιστές και σοφιστική, είναι γιατί τους συναντούμε στον Φλάβιο Φιλόστρατο, που ανήκει στην ίδια ομάδα.

Οι σοφιστές της δεύτερης σοφιστικής καλλιεργούσαν πλήθος ρητορικά είδη και πραγματεύονταν ποικίλα θέματα. Έγραφαν, απάγγελλαν και δημοσίευαν διαλέξεις, σύντομες πραγματείες ή διατριβές, διάλογους, ρητορικά (προ)γυμνάσματα ή μελέτες (ασκήσεις), εκφράσεις (περιγραφές), προλαλιές (σύντομες προκαταρκτικές ομιλίες), επιστολές, και παίγνια - καθαρά επιδεικτικά τα περισσότερα, με τη φροντίδα του ομιλητή και την προσοχή του ακροατηρίου να συγκεντρώνονται στη μορφή και την απαγγελία περισσότερο παρά στο περιεχόμενο του λόγου.

Σχετικά με το περιεχόμενο των ομιλιών, σημασία έχει να προσέξουμε ότι συχνά οι σοφιστές της δεύτερης σοφιστικής υπέρβαιναν τα όρια της ρητορικής, εισβάλλοντας στα πεδία της λαϊκής ας την πούμε φιλοσοφίας. Στην προσπάθειά τους να συμβουλέψουν, να παρηγορήσουν, να νουθετήσουν ή και μόνο να εντυπωσιάσουν το ακροατήριό τους, πραγματεύονταν θέματα ηθικής με εκλαϊκευτικό τρόπο, χωρίς πρωτοτυπία και βάθος. Έτσι, από τη μια συγχέονταν τα σύνορα ανάμεσα στη φιλοσοφία και τη ρητορική, από την άλλη φιλόσοφοι και σοφιστές βρίσκονταν συχνά αντιμέτωποι, υπερασπίζοντας καθένας την ειδικότητά του.

Κοινό ιδεολογικό χαρακτηριστικό των σοφιστών της δεύτερης σοφιστικής ήταν ο θαυμασμός για την ελληνική ιστορική, φιλοσοφική και λογοτεχνική παράδοση και οι νοσταλγικές αναφορές σε πρόσωπα, καταστάσεις και γεγονότα από το ένδοξο παρελθόν - όλα αυτά χωρίς να αμφισβητείται η ρωμαϊκή κυριαρχία ή να υποβιβάζονται οι Ρωμαίοι, που άλλωστε και οι ίδιοι εθαύμαζαν και τιμούσαν τα ελληνικά επιτεύγματα των παλαιότερων εποχών.

Όπως θα το περιμέναμε, οι ρήτορες της δεύτερης σοφιστικής ήταν αττικιστές, οπότε αναρωτιόμαστε πώς ήταν δυνατό να κάνουν επιτυχημένες δημόσιες ομιλίες στο μεγάλο κοινό (σε θέατρα, σε βασιλικές, σε σταυροδρόμια), όταν τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν την καταλάβαιναν μόνο οι μορφωμένοι. Το μυστικό ήταν ότι τα χρόνια εκείνα πάντες ᾄδουσι, καὶ ῥήτορες καὶ σοφισταί, «όλοι τραγουδούν, και οι σοφιστές και οι ρήτορες» (Δίων Χρυσόστομος 32.68). Σε εποχή όπου ο μουσικός τονισμός είχε αντικατασταθεί από τον δυναμικό, οι λαμπρόφωνοι αττικιστές εκφωνούσαν τις διαλέξεις τους με την παλιά τραγουδιστή προφορά και γοήτευαν τα πλήθη με τον ήχο και μόνο της ομιλίας τους.[1] Χρονολογικά πρώτος στη σειρά ο Δίων, που για την ευγλωττία του επονομάστηκε Χρυσόστομος.

ΔΙΩΝ Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ (περ. 40-115 μ.Χ.)

Γεννήθηκε στην Προύσα της Βιθυνίας, όπου και είχε τις πρώτες του επιτυχίες ως ρήτορας. Στο ξεκίνημά του ήταν δηλωμένος πολέμιος κάθε φιλοσοφίας· όμως αργότερα, όταν του δόθηκε στη Ρώμη η ευκαιρία, μαθήτεψε στον Μουσώνιο Ρούφο, τον δάσκαλο του Επίκτητου και προσηλυτίστηκε στον στωικισμό. Τα βάσανά του άρχισαν όταν το 82 π.Χ. ο αυτοκράτορας Δομιτιανός, για πολιτικούς, υποψιαζόμαστε, λόγους, τον εξόρισε από την Ιταλία και του απαγόρεψε να επιστρέψει στην πατρίδα του.

Φτωχός και αποδιωγμένος ο Δίων φόρεσε τον φιλοσοφικό τρίβωνα και πήρε να ταξιδεύει από τόπο σε τόπο (στην Πελοπόννησο, στην Εύβοια, αλλά και ψηλά, στην περιοχή του Πόντου και του Δούναβη) εκφωνώντας λόγους με λαϊκό-φιλοσοφικό περιεχόμενο. Η τύχη του γύρισε δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, με τον θάνατο του Δομιτιανού: οι διάδοχοι αυτοκράτορες, πρώτος ο Νέρβας, που τον ανακήρυξε ρωμαίο πολίτη, ύστερα ο Τραϊανός, που συνδέθηκε φιλικά μαζί του, τον γέμισαν τιμές και ευεργέτησαν, με τη μεσολάβησή του, την πατρίδα του. Ο Δίων τούς αντάμειψε με δημόσια ευχαριστήρια και επαίνους. Τα τελευταία του χρόνια, ένδοξος πια, τα πέρασε πάλι ταξιδεύοντας και δίνοντας διαλέξεις.

Μας έχουν σωθεί 77 ομιλίες του και 3 επιστολές, η μια προς κάποιο ρωμαίο (;) αξιωματούχο με συμβουλές για το ποιους ποιητές, ιστορικούς και ρήτορες αξίζει να διαβάσει.[2] Από τους λόγους του άλλοι, όπως οι Περὶ βασιλείας, Περὶ ἀρετῆς, Περὶ πλεονεξίας, πραγματεύονται γενικά θέματα· άλλοι, όπως ο Ροδιακός και ο Ταρσικός, απευθύνονται συμβουλευτικά στους κατοίκους των πόλεων που επισκεπτόταν· άλλοι, συμβουλευτικοί και αυτοί, όπως ο Πρὸς Ἀπαμεῖς περὶ ὁμονοίας, αφορούν τοπικά πολιτικά θέματα της Βιθυνίας· άλλοι, όπως ο Περὶ φυγῆς και ο Περὶ τῶν ἔργων είναι αυτοβιογραφικοί· άλλοι, όπως ο Περὶ Ὁμήρου και ο Περὶ Σωκράτους, αναφέρονται σε ποιητές και φιλοσόφους· άλλοι, όπως ο Φιλοκτήτης και η Χρυσηίς αφηγούνται και σχολιάζουν μύθους, κλπ. κλπ. Μέσα σε όλα αυτά ξεχωρίζουμε (α) τον Τρωικὸν ὑπὲρ τοῦ Ἴλιον μὴ ἁλῶναι, όπου με στέρια λογικά επιχειρήματα υποστηρίζεται ότι οι Αχαιοί δεν ήταν δυνατό να πάρουν την Τροία, και ότι ο Όμηρος ψεύδεται (!), (β) τον Εὐβοϊκόν, όπου ο Δίων τάχα ναυαγεί και φιλοξενείται από έναν κυνηγό, που ζει σε ειδυλλιακό περιβάλλον, απομονωμένος με την οικογένειά του, πάμφτωχος, αλλά αγνός και ανέγγιχτος από τα ελαττώματα και τις σκοτούρες της αστικής κοινωνίας, (γ) τον Πρὸς Ἀλεξανδρεῖς, όπου κατηγορεί ανοιχτά τους κατοίκους της Αλεξάνδρειας για ελαφρότητα και για ανάρμοστη συμπεριφορά στους αθλητικούς αγώνες και στις συναυλίες, όπου φανερώνονταν άγριοι και απαίδευτοι, και (δ) ένα νεανικό παίγνιο, το Κώμης ἐγκώμιον, που μας παραδόθηκε ενσωματωμένο στο Φαλάκρας ἐγκώμιον ενός μεταγενέστερου συγγραφέα, του Συνέσιου (4ος μ.Χ. αι.).

Ο Δίων έγραψε και άλλα έργα, φιλοσοφικά, όπως το Εἰ φθαρτὸς ὁ κόσμος, και ιστορικά, όπως τα Γετικά - όλα χαμένα.

Η γλώσσα και το ύφος του, διαμορφωμένα στα πρότυπα του Ξενοφώντα και του Πλάτωνα, είναι σχετικά απλά και καλαίσθητα - και δυσκολευόμαστε να αποφασίσουμε αν οι σποραδικές παραχωρήσεις του στην Κοινή ήταν συνειδητές ή αθέλητες.

Φίλος του Δίωνα, διάσημος για τη ρητορική του δεινότητα, ήταν ο Αντώνιος Πολέμων από τη Λαοδίκεια του Πόντου (περ. 90-145 μ.Χ.). Η φήμη του τον οδήγησε γρήγορα στο περιβάλλον των αυτοκρατόρων, ιδιαίτερα του Αδριανού, που του ανάθεσε να εκφωνήσει τον πανηγυρικό στα εγκαίνια του ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. Από τα πολλά του έργα σώζονται μόνο δύο φανταστικές αγορεύσεις, όπου ο πατέρας του Κυνέγειρου και ο πατέρας του στρατηγού Καλλίμαχου, που είχε και αυτός σκοτωθεί στη μάχη του Μαραθώνα, διεκδικούν καθένας για τον εαυτό του το δικαίωμα να εκφωνήσει τον επιτάφιο των πεσόντων.

ΗΡΩΔΗΣ Ο ΑΤΤΙΚΟΣ (101-177 μ.Χ.)

Γεννήθηκε από αρχοντική και πάμπλουτη οικογένεια του Μαραθώνα, σπούδασε στην Αθήνα και συνδέθηκε φιλικά με τον Πολέμωνα και τον Αδριανό. Τον αμύθητο πλούτο του τον αξιοποίησε ταξιδεύοντας και χρηματοδοτώντας κοινωφελή έργα - στην Αλεξάνδρεια της Τρωάδας, στην Ολυμπία, στην Κόρινθο, στην Αθήνα και αλλού. Παράλληλα, η οικογενειακή του παράδοση (ο πατέρας του ήταν ενεργός ρωμαίος πολίτης), οι ικανότητές του και το κύρος του τον βοήθησαν να αποχτήσει μεγάλα αξιώματα στην Αθήνα και στη Ρώμη, όπου ο αυτοκράτορας Αντωνίνος τον ονόμασε Πραίτωρα και του ανάθεσε να εκπαιδεύσει τους γιους του.

Πλούτος και αξιώματα δε φέρνουν πάντα την ευτυχία. Ο Ηρώδης έχασε και πένθησε βαριά τη σύζυγό του, τη Ρηγίλλη, τις δύο θυγατέρες του και τον μικρότερό του γιο, άνοιξε δίκες για κληρονομικά θέματα, κατηγορήθηκε και ο ίδιος, δικάστηκε κλπ. Στήριγμά του η πετυχημένη συγγραφική του ενασχόληση και η διδασκαλία της ρητορικής στην Αθήνα.

Από τις διαλέξεις, εφημερίδες (ημερολόγια), επιστολές κλπ. που ξέρουμε ότι έγραψε δε σώθηκε παρά μία φανταστική συμβουλευτική ομιλία Περὶ πολιτείας, όπου προς το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου ένας Λαρισινός παροτρύνει τους συμπολίτες του να συμμαχήσουν με τη Σπάρτη εναντίον των Μακεδόνων. Γλώσσα και ύφος ακολουθούν τα αττικά πρότυπα τόσο πιστά ώστε οι φιλόλογοι να συζητούν αν η ομιλία είναι του Ηρώδη ή αν μήπως πραγματικά ανήκει στον 5ο π.Χ. αιώνα.

Μαθητής του Ηρώδη ήταν ο Αίλιος Αριστείδης (περ. 129-189 μ.Χ.) από τη Μυσία. Ως σοφιστής ταξίδεψε και δοξάστηκε πολύ· όμως και βασανίστηκε για χρόνια από μιαν άγνωστή μας αρρώστια. Οι γιατροί στο Ασκληπιείο της Περγάμου δε μπόρεσαν να τον βοηθήσουν, και για να γιατρευτεί χρειάστηκε ο ίδιος ο Ασκληπιός να τον επισκέπτεται στα όνειρά του και να του δίνει σωτήριες συμβουλές. Αυτές τις θεϊκές επισκέψεις ο Αριστείδης τις κατάγραψε με κάθε λεπτομέρεια στους έξι Ἱεροὺς λόγους, που μας σώθηκαν - μνημεία δεισιδαιμονίας, ματαιοδοξίας και μυστικοπάθειας.

Άλλα του έργα, συνθεμένα στους συμβατικούς τύπους και με τα συνηθισμένα θέματα της δεύτερης σοφιστικής, διασώθηκαν πολλά. Ξεχωρίζουμε τις ομιλίες που σχετίζονται με τη δεύτερη πατρίδα του, τη Σμύρνη, τότε που την κατάστρεψε ο μεγάλος σεισμός του 178 μ.Χ. Ο Αριστείδης τη θρήνησε (Μονῳδία ἐπὶ Σμύρνῃ), απευθύνθηκε με την Ἐπιστολὴ περὶ Σμύρνης στους αυτοκράτορες ζητώντας βοήθεια για την ανοικοδόμησή της, το πέτυχε, και το γιόρτασε με την Παλινῳδία ἐπὶ Σμύρνῃ.

Χαρακτηριστικοί είναι οι φιλοσοφικοί λόγοι, όπου αντικρούει τον Πλάτωνα υπερασπίζοντας τον Γοργία και τη ρητορική ως τέχνη. Ο ίδιος ήταν αττικιστής, είχε πρότυπό του τον Δημοσθένη και φρόντιζε το ύφος και τη μουσικότητα του λόγου του τόσο ώστε τα πεζογραφήματά του να προσεγγίζουν τα πεδία της ποίησης. Το βλέπουμε αυτό στους ύμνους Εἰς Δία, Εἰς Σάραπιν, Εἰς Ποσειδῶνα και σε άλλα πεζά υμνητικά-πανηγυρικά του έργα.

ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ (περ. 120-180 μ.Χ.)

Ο Λουκιανός ήταν Σύρος, γεννημένος στα Σαμόσατα, στις όχθες του Ευφράτη, από γονείς φτωχούς, που τον έστειλαν να μάθει λιθοξόος· ωστόσο, η κλίση του στα γράμματα ήταν τόσο ισχυρή, και την ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία τις έμαθε τόσο καλά, ώστε να ζήσει ταξιδεύοντας (στη Μικρασία, στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στη Γαλατία), δίνοντας διαλέξεις και συγγράφοντας, όπως κάθε άλλος επιτυχημένος σοφιστής της εποχής του. Σημαντική επίδραση στη ζωή του είχαν η συνάντηση με τον πλατωνικό φιλόσοφο Νιγρίνο στη Ρώμη,[3] και η εγκατάστασή του στην Αθήνα από το 165 μ.Χ. και μετά. Τα μαθαίνουμε όλα αυτά από δικά του αυτοβιογραφικά έργα, όπως το Ἐνύπνιον («Όνειρο»), το Δὶς κατηγορούμενος κ.ά.

Από τα 70 και παραπάνω έργα του που έχουν σωθεί, ορισμένα, πρώιμα τα περισσότερα, δεν απομακρύνονται από τα θεματικά και μορφολογικά στερεότυπα της δεύτερης σοφιστικής. Εδώ ανήκουν κάποια ρητορικά γυμνάσματα, μια σειρά από προλαλιές, δύο εκφράσεις και ένα παίγνιο, το Μυίας ἐγκώμιον.

Το ιδιαίτερο στον Λουκιανό, αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει, είναι το μοναδικό σατιρικό του χάρισμα. Η δηκτική και ειρωνική του διάθεση, η ικανότητά του να επινοεί και να παρουσιάζει κωμικές καταστάσεις, η ευστοχία του λόγου του - όλα τον τοποθετούν δίπλα στους μεγάλους κωμικούς της ελληνικής αρχαιότητας, τον Αριστοφάνη, τον Μένανδρο και τον Μένιππο, που άλλωστε τους χρωστούσε πολλά.

Ο Λουκιανός δεν άφησε τίποτα να μην το ειρωνευτεί, τίποτα που να μην το σατιρίσει με επιτυχία.

Στηλίτευσε μια σειρά από ανθρώπινους τύπους, π.χ. τον ἀπαίδευτον καὶ πολλὰ βιβλία ὠνούμενον, τον μισάνθρωπο, και τους τσαρλατάνους που τα χρόνια εκείνα δρούσαν ως θαυματοποιοί με θεϊκές τάχα δυνάμεις, όπως ο Ἀλέξανδρος ἢ ψευδόμαντις, που τριγύριζε με ένα πελώριο αλλά ήμερο φίδι κάνοντας «γητειές και μαγγανείες, μαδώντας τους πλούσιους»(6).

Δε δίστασε να διασύρει τους θεούς, π.χ. στο Θεῶν ἐκκλησία, στο Ζεὺς ἐλεγχόμενος και στο Ζεὺς τραγῳδός, όπου οι θεοί φοβούνται ότι οι φιλόσοφοι θα καταφέρουν τελικά να αποδείξουν την ανυπαρξία τους. Εδώ ανήκουν και οι Θεῶν διάλογοι και οι Ἐνάλιοι (θαλασσινοί) διάλογοι, όπου συζητώντας ανοιχτά μεταξύ τους θεοί και θεές αποκαλύπτουν όλες τους τις αδυναμίες, και όχι μόνο.

Ο Λουκιανός αγαπούσε πολύ το διαλογικό είδος, που το χειριζόταν έτσι ώστε να προσεγγίζει πότε τον φιλοσοφικό διάλογο και πότε την κωμωδία. Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν, δίπλα στους θεϊκούς, οι περίφημοι Νεκρικοὶ διάλογοι, όπου κάτω στον Άδη οι νεκροί βρίσκονται απογυμνωμένοι από κάθε εξουσία και πλούτο, και οι ηθογραφικοί Ἑταιρικοὶ διάλογοι, όπου συζητούν και φανερώνουν τα μυστικά τους αθηναίες εταίρες της Κλασικής εποχής. Αντίθετα, τους φιλοσοφικούς διάλογους προσεγγίζουν μερικά από τα τελευταία του έργα, π.χ. ο Ἑρμότιμος, ο Εὐνοῦχος και το Περὶ ὀρχήσεως, όπου παρουσιάζεται να παίρνει μέρος και ο ίδιος ο Λουκιανός, με το εξελληνισμένο του όνομα Λυκίνος.

Η σάτιρα κορυφώνεται όταν άμεσα ή έμμεσα ο Λουκιανός στρέφεται εναντίον του εαυτού του και των ομοίων του.

Όπως φαίνεται από έργα σαν το Δὶς κατηγορούμενος, το Νιγρίνος κ.ά. οι σχέσεις του με τη φιλοσοφία, όπου θα μπορούσε εύκολα να ενταχτεί στους σκεπτικούς, δεν ήταν καθόλου εχθρικές· και όμως, κανείς δε διακωμώδησε τόσο τις φιλοσοφικές θεωρίες και τους εκπροσώπους τους όσο εκείνος: στο Συμπόσιον ἢ Λαπίθαι, π.χ., οι φιλόσοφοι διαφωνούν και, μεθυσμένοι, πιάνονται στα χέρια· στο Δραπέται η ίδια η Φιλοσοφία καταγγέλλει στον Δία ότι πολλοί σφετερίζονται τον τίτλο του φιλοσόφου ενώ «η ζωή τους είναι βρωμερή, γεμάτη αμάθεια, θράσος και αδιαντροπιά» (4)· και στο Βίων πρᾶσις φιλόσοφοι των διαφόρων σχολών διαφημίζουν και βγάζουν στο σφυρί τον ἄριστον βίον, όπως τον δίδασκε καθένας τους, αλλά δε βρίσκουν όλοι αγοραστές.

Παρόμοια, αττικιστής ο Λουκιανός, αλλά δεν παράλειψε να διακωμωδήσει στον Λεξιφάνη, στον Σολοικιστή και στον Ψευδολογιστή τις αττικιστικές υπερβολές· ρήτορας ο ίδιος, δήλωσε ότι απαρνήθηκε τη ρητορική τέχνη (Δὶς κατηγορούμενος) και την ευτέλισε στο Ρητόρων διδάσκαλος, όπου, αν και θαυμαστής της κλασικής αρχαιότητας, δε δίστασε να ειρωνευτεί τις μεγάλες της δόξες συστήνοντας στον μαθητευόμενο ρήτορα να λέει και να ξαναλέει «για τον Μαραθώνα και για τον Κυνέγειρο, που χωρίς αυτούς δε γίνεται ομιλία, για τον ουρανό που σκεπάστηκε από τα περσικά βέλη, τον Ξέρξη που το ᾽βαλε στα πόδια, τον Λεωνίδα» (18).

Σάτιρα και φαντασία ξεχειλίζουν στα αφηγηματικά Ἀληθῆ διηγήματα, όπου ο Λουκιανός παρωδεί τα εξωτικά, γεμάτα περιπέτειες ταξίδια των μυθιστοριογράφων: αφού δηλώσει ότι ἓν τοῦτο ἀληθεύσω λέγων ὅτι ψεύδομαι, ο Λουκιανός περιγράφει ένα ουτοπικό ταξίδι όπου με τους συντρόφους του επισκέφτηκε πλήθος παράδοξα νησιά στον ουρανό, το Τυρονήσι, το Φελλονήσι, το Νησί των ονείρων κ.ά.

Με το όνομά του σώζονται και 53 επιγράμματα, τα περισσότερα σατιρικά, αλλά ίσως όχι όλα δικά του.

Από τα πολλά ψευδεπίγραφα που αποδίδονται στον Λουκιανό, ενώ τα είχαν γράψει άλλοι, νεότεροι συγγραφείς, ξεχωρίζουμε: (α) το θρησκειολογικά εξαιρετικά ενδιαφέρον Περὶ τῆς Συρίης θεοῦ, γραμμένο ιωνικά με τον τρόπο του Ηροδότου, (β) δύο σύντομες (παρα)τραγωδίες με πρωταγωνίστρια την Ποδάγρα, την αρρώστια που βασανίζει τους καλοφαγάδες, και (γ) το Λούκιος ἢ ὄνος, με την ιστορία ενός νέου που θεσσαλές μάγισσες τον μεταμόρφωσαν κατά λάθος σε γάιδαρο και είδε κι έπαθε να ξαναβρεί την ανθρώπινη μορφή του. Το τελευταίο αυτό πιστεύουμε ότι αποτελεί απόσπασμα από το χαμένο έργο Μεταμορφώσεις που έγραψε ένας σύγχρονος με το Λουκιανό συγγραφέας, ο Λούκιος (;) από την Πάτρα.

Ρήτορας με έντονα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα ήταν ο Μάξιμος από την Τύρο (περ. 125-185 μ.Χ.). Σώθηκαν 41 διαλέξεις του, όπου συζητά «αν οι στρατιώτες ή οι γεωργοί είναι χρησιμότεροι για την πολιτεία, αν είναι τέχνη η αρετή, αν η ηδονή είναι σταθερό και μόνιμο αγαθό» και άλλα ανάλογα θέματα λαϊκής φιλοσοφίας. Ο Μάξιμος ήταν πλατωνιστής, αλλά είχε υιοθετήσει και δοξασίες από άλλες σχολές. Έγραψε στην αττική διάλεκτο, με ύφος απλό και παραστατικό, όπως ταιριάζει όταν ο λόγος απευθύνεται σε ανθρώπους με ενδιαφέροντα αλλά χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις. Ορισμένες διαλέξεις παραδίδεται ότι εκφωνήθηκαν στη Ρώμη, στα χρόνια του Κόμμοδου, και αυτό είναι το μόνο σταθερό στοιχείο που έχουμε για τη ζωή του.

ΟΙ ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΙ (2ος και 3ος μ.Χ. αι.)

Στην οικογένεια των Φιλόστρατων, που είχε την καταγωγή της στη Λήμνο, ανήκουν συνολικά τέσσερις συγγραφείς· και καθώς οι πληροφορίες που έχουμε είναι αόριστες και αντιφατικές, χρειάστηκαν φιλολογικές έρευνες για να διαπιστωθεί ποιος ήταν και τι έγραψε καθένας τους.

Πρώτος ήταν ο Φιλόστρατος γιος του Βέρου, που παραδίδεται ότι ζούσε στην Αθήνα ως δραματικός ποιητής, σοφιστής και συγγραφέας ενός έργου Περὶ κωμῳδίας - όλα αμφίβολα.

Γιος του ήταν ο Φλάβιος Φιλόστρατος (περ. 170-245 μ.Χ.), που σπούδασε στην Αθήνα και την Έφεσο, διακρίθηκε ως σοφιστής, ταξίδεψε και έγινε δεκτός στην αυλή του Σεπτίμιου Σεβήρου στη Ρώμη. Εκεί τον εκτίμησε και τον κράτησε στο στενό περιβάλλον της η αυτοκράτειρα Ιουλία Δόμνα, που είχε έντονα πνευματικά ενδιαφέροντα. Με δική της εντολή ο Φιλόστρατος έγραψε Τὰ εἰς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον: μυθιστορηματική βιογραφία ενός ταξιδευτή νεοπυθαγόρειου φιλόσοφου του 1ου μ.Χ. αιώνα, που ο θρύλος τον ήθελε πάνσοφο και θαυματουργό. Αργότερα, μετά τον θάνατο της Ιουλίας Δόμνας, ο Φιλόστρατος εγκαταστάθηκε στην Αθήνα ως ρητοροδιδάσκαλος και συνέχισε το συγγραφικό του έργο.

Πολύτιμο μας είναι το έργο του Βίοι σοφιστῶν: 60 πάνω κάτω βιογραφίες σοφιστών που έδρασαν από τον 5ο π.Χ. αιώνα ως τις μέρες του. Στην εισαγωγή ο Φιλόστρατος ξεχωρίζει την αρχαία σοφιστική, που άρχισε με τον Γοργία τον Λεοντίνο, από τη δεύτερη σοφιστική, που κατά τη γνώμη του ξεκίνησε με τον Αισχίνη τον ρήτορα στη Ρόδο.

Στον Φλάβιο Φιλόστρατο ανήκουν ακόμα (α) ο Ἡρωικός, όπου το φάντασμα του Πρωτεσίλαου, ήρωα που λατρευόταν ακόμα στην Τρωάδα, αποκαλύπτει σε έναν αμπελουργό όλες τις αλήθειες για τον Τρωικό πόλεμο·[4] (β) ο Περὶ γυμναστικῆς, όπου καταγράφονται πληροφορίες για τα διάφορα αγωνίσματα, τη σωστή προπόνηση και δίαιτα των αθλητών, και καυτηριάζονται τα σύγχρονα (τότε!) εκφυλιστικά φαινόμενα: π.χ. η χρηματική παρανομία, «το να αγοράζουν οι αθλητές και να πουλούν τις νίκες» (45)· (γ) οι Εἰκόνες: εκφράσεις, δηλαδή αναλυτικές περιγραφές μιας σειράς από ζωγραφικούς πίνακες με ποικίλα θέματα (Φαέθων, Βόσπορος, Σάτυροι, Θηρευταί κ.ά.π.), που ο Φιλόστρατος ισχυρίζεται ότι τους είδε συγκεντρωμένους σε μια πινακοθήκη, αλλά οι φιλόλογοι έχουν κάθε λόγο να υποψιάζονται ότι είναι φανταστικοί· (δ) ορισμένες επιστολές, οι περισσότερες ερωτικές σε ανύπαρκτα πρόσωπα.

Ο τρίτος Φιλόστρατος με την επωνυμία ο Λήμνιος (3ος μ.Χ. αι.), παραδίδεται πως ήταν επιτυχημένος σοφιστής και συγγραφέας· όμως το μόνο δικό του που μπορούμε σήμερα να διαβάσουμε είναι μια επιστολή σχετική με την τέχνη της επιστολογραφίας.

Τελευταίος Φιλόστρατος, ο νεότερος, εγγονός του Φλάβιου, έγραψε και αυτός Εἰκόνες, ακολουθώντας, όπως σημειώνει, το παράδειγμα του παππού του, που είχε περιγράψει τα ζωγραφικά έργα λίαν ἀττικῶς.

Στους σοφιστές της δεύτερης σοφιστικής περιλαμβάνει ο Φλάβιος Φιλόστρατος και τον Ερμογένη από την Ταρσό της Κιλικίας (περ. 160-225 μ.Χ.), που ως νεαρός ρήτορας είχε μεγάλες επιτυχίες αλλά γρήγορα παραιτήθηκε από κάθε δημόσια επίδειξη και ασχολήθηκε μόνο με τη ρητορική θεωρία. Τα έργα του, όπως και οι περισσότερες ρητορικές τέχνες που γράφτηκαν στα ελληνορωμαϊκά χρόνια, προορίζονταν για τη διδασκαλία της ρητορικής στα σχολεία.

Στα ρητορικά είδη που ακμάζουν την Ελληνορωμαϊκή εποχή είδαμε να περιλαμβάνεται και η επιστολογραφία.[5] Δε μιλούμε βέβαια για ιδιωτικά γράμματα που απευθύνονταν με συγκεκριμένη αφορμή σε συγκεκριμένο αποδέκτη και έτυχε να σωθούν, αλλά για γράμματα που γράφτηκαν εξαρχής για να εκδοθούν - και βέβαια είναι εξαιρετικά προσεγμένα. Εκτός από το περιεχόμενο και τη λογοτεχνική τους υπόσταση, ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ταυτότητα τόσο του αποστολέα όσο και του αποδέκτη τους.

Από την πλευρά του αποστολέα ξεχωρίζουμε: (α) επιστολές που υπογράφονται από τον πραγματικό συγγραφέα τους, όπως οι επιστολές του Ισοκράτη, και (β) επιστολές νόθες ή ψευδεπίγραφες, όπου ο συγγραφέας προσποιείται ότι το γράμμα το έγραψε είτε κάποιο επώνυμο ιστορικό πρόσωπο, π.χ. ο Σωκράτης ή ο Ιπποκράτης, είτε κάποιος ανώνυμος αγρότης, ψαράς, εταίρα κλπ.

Από την πλευρά του αποδέκτη ξεχωρίζουμε (α) επιστολές που απευθύνονται σε συγκεκριμένα επώνυμα πρόσωπα, όπως οι επιστολές του Αίλιου Αριστείδη στους αυτοκράτορες, και (β) επιστολές που ο αποδέκτης τους είναι πρόσωπο φανταστικό, όπως στις ερωτικές επιστολές του Φλαβίου Φιλόστρατου. Περιττό να σημειώσουμε ότι στα ψευδεπίγραφα γράμματα συμβαίνει συχνά φανταστικά πρόσωπα να είναι και ο αποστολέας και ο αποδέκτης. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και στις περισσότερες επιστολές του Αλκίφρονα.

Από τον Αλκίφρονα, που έζησε τον 2ο μ.Χ. αιώνα, σώζονται Ἁλιευτικαὶ ἐπιστολαί, όπου π.χ. ο Εύδιος γράφει στον Φιλόσκαφο να του διηγηθεί μια μικρή θαλασσινή περιπέτεια· Γεωργικαὶ ἐπιστολαί, όπου π.χ. ο Αμπελίων γράφει στον Εύεργο να του περιγράψει πώς με τον χιονιά έπιασε στην ξόβεργα τσίχλες και κοτσύφια·[6] Ἑταιρικαὶ ἐπιστολαί, όπου π.χ. η Φιλουμένη γράφει στον Κρίτωνα ζητώντας του πενήντα χρυσά, αλλιώς να μην την ενοχλήσει· και Ἐπιστολαὶ παρασίτων, όπου π.χ. ο Τραπεζολείκτης γράφει στον Ψιχοδιαλέκτη να του πει πόσο λυπήθηκε μαθαίνοντας ότι σε κάποιο συμπόσιο τον είχαν ξυλοφορτώσει. Οι τίτλοι, τα πλαστά ονόματα και οι διηγήσεις που παραθέσαμε δε φτάνουν να φανερώσουν την απίθανη ποικιλία των επιστολών, που η μία με την άλλη συνθέτουν μιαν ολοζώντανη ρεαλιστική εικόνα της Αθήνας της Κλασικής εποχής - γιατί σε αυτό τον χώρο και σε αυτό τον χρόνο τοποθέτησε ο αττικιστής Αλκίφρων όλα του τα γράμματα.[7]
---------------------------------
1. Μιλώντας για έναν τέτοιο ρήτορα, τον Αδριανό από την Τύρο (2ος μ.Χ. αι.), ο Φλάβιος Φιλόστρατος γράφει πως είχε γοητέψει τη Ρώμη τόσο «ώστε να θέλουν να τον ακούσουν και όσοι δε γνώριζαν την ελληνική γλώσσα. Τον άκουγαν σαν αηδόνι μελωδικό, θαυμάζοντας την όψη και την ευγλωττία του, την ευλυγισία της φωνής και τους κουβεντιαστούς και τραγουδιστούς ρυθμούς του» (Βίοι σοφιστών 2.10).

2. Στο σώμα των έργων του διασώζονται τρεις ακόμα λόγοι, όχι δικοί του αλλά του μαθητή του Φαβορίνου, που ακολουθούσε τους ασιανούς ρητορικούς τρόπους.

3. Ο Νιγρίνος δε μας είναι γνωστός παρά μόνο από την Πρὸς Νιγρῖνον επιστολή και τη διατριβή Νιγρίνου φιλοσοφία του Λουκιανού.

4. Στα λεγόμενά του ο Πρωτεσίλαος περισσότερο συμπληρώνει και διαψεύδει παρά επιβεβαιώνει την Ιλιάδα. Ωστόσο, κάποια στιγμή βεβαιώνει ότι ο Όμηρος «την ήξερε την αλήθεια, αλλά πολλά τα άλλαξε για να εξυπηρετήσει το ποιητικό σχέδιο που είχε στον νου του» (728)!

5. Θυμίζουμε ότι επιστολές μάς έχουν σωθεί και από παλαιότερες εποχές, άλλες ανεξάρτητες, όπως οι επιστολές του Πλάτωνα και του Ισοκράτη, άλλες ενταγμένες σε μεγαλύτερα έργα όπως η Ιστορία του Ηρόδοτου. Ωστόσο, μόνο τώρα, στα ελληνορωμαϊκά χρόνια, η επιστολογραφία καλλιεργήθηκε συστηματικά, στο πλαίσιο της ρητορικής ως ξεχωριστό είδος.

6. Παρόμοιες επιστολές έγραψε και ο κάπως νεότερος Κλαύδιος Αιλιανός

7. Λίγο μόνο ξεφεύγουν από το χρονολογικό πλαίσιο τα γράμματα που υποτίθεται αντάλλαξαν ο Μένανδρος και η αγαπημένη του Γλυκέρα, τότε που ο Πτολεμαίος είχε προσκαλέσει τον κωμωδιογράφο στην Αλεξάνδρεια - και βέβαια ο Μένανδρος προτίμησε να μείνει στην Αθήνα.

Μια σχέση που να καλύπτει τις ανάγκες μας

Κάθε άνθρωπος φροντίζει να καλύπτει τις ανάγκες του με κύριο στόχο την ψυχική και σωματική πληρότητα. Αν παρατηρήσουμε τις επιλογές μας θα συνειδητοποιήσουμε πως σε κάθε φάση της ζωής διαλέγουμε και διαφορετικό κοκτέιλ, του οποίου τα συστατικά είναι οι παράγοντες της καθημερινότητάς μας. Άλλοτε η έμφαση δίνεται απλόχερα στη δουλειά ή την παρέα, κι άλλες φορές θα πιάσουμε τον εαυτό μας σε φάση απομόνωσης ή παραδομένους σε έρωτες και χαμένους σε σενάρια που πλάθει το μυαλό.

Κάθε ερωτική σχέση μπορεί να χρωματίσει διαφορετικά την καθημερινότητά σου, γι’ αυτό και η ψυχολογία σου πολλές φορές σε κατευθύνει σε ανθρώπους που θα σου δώσουν αυτό που χρειάζεσαι για να καλύψεις κενά ή να φέρεις απλώς μια σχέση στα μέτρα σου, χωρίς πώς και γιατί. Σε περιόδους που βλέπουμε πως χάνουμε έδαφος σε πράγματα που ενίοτε θεωρούσαμε δεδομένα μπορεί να αναζητήσουμε σχέσεις παροδικές χωρίς ιδιαίτερες απαιτήσεις που δε χρειάζονται πολύ χρόνο και έντονη προσπάθεια. Υπάρχουν φάσεις που μπορεί να μην είσαι σε φάση για κάτι παραπάνω κι αυτό είναι σεβαστό. Μπορεί να συμβεί και μία και δύο και χίλιες φορές, φίλε μου.

Άλλες φορές πέφτουμε στην παγίδα της γλυκιάς επιβεβαίωσης που μας δίνει το ταίρι κι αυτό αντανακλά μια θετική ψυχολογία και δύναται να μας φτάσει στο ζενίθ. Δεν πρόκειται για μια επιλογή που γίνεται απλώς γιατί δε σε βαραίνουν άλλα ζητήματα και έχεις τη δύναμη να αφοσιωθείς σε κάποιον, αλλά για μια ανάγκη σου που γεννιέται όταν ανακαλύψεις πως είσαι πρόθυμος κάθε τι καλό που έχεις μέσα σου να το μοιραστείς με το κατάλληλο πρόσωπο και να βελτιωθείς ακόμη περισσότερο. Εδώ μιλάμε για σταθερότητα κι όχι για αποπνικτική ή τοξική δέσμευση, καθώς πολλές φορές τούτα τα δύο λανθασμένα συγχέονται. Η πραγματικότητα αυτή τη φορά διαμορφώνεται με τρόπο ανέλπιστα ευχάριστο, καθώς ο έρωτας μετατρέπεται σταδιακά σε βίωμα που ακόμα κι αν ήρθε απροειδοποίητα καταφέρνεις να το ζήσεις στο έπακρο.

Είναι σαν να παίζουμε ξανά και ξανά το ίδιο παιχνίδι, μα κάθε φορά να είμαστε διαφορετικοί παίκτες. Πότε θα παίξεις πιο συνεσταλμένα κι άλλες φορές τα ρέστα σου. Η έκβαση ορίζεται όχι μόνο από τη δική σου όρεξη και προθυμία να ερωτευτείς, αλλά και από το παρελθόν. Όχι που θα του ξέφευγες, εδώ που τα λέμε. Αν μια σχέση έληξε και άφησε κομματάκια παζλ όμορφα και χαριτωμένα, δεν ξέρω πόσο εύκολα θα θες πάλι να ανοίξεις τα χαρτιά σου σε έναν νέο άνθρωπο, εφόσον μια τέτοια κίνηση ίσως σηματοδοτεί κίνδυνο. Αν πάλι υπάρχει επιθυμία να σπάσει η μιζέρια ή να αφήσεις πίσω σου ό,τι σε έκανε να ζεις σ’ αυτή, στο χέρι σου είναι να ρίξεις τα ζάρια και να πιάσεις την καλή.

Όπως και να ΄χουν τα πράγματα κι όποιους κι αν έχουμε διαλέξει να βρίσκονται κοντά μας, σημασία έχει να είναι για καλό μας. Σαφώς και πρέπει να καλύψουμε τις ανάγκες μας και να νιώθουμε ολοκληρωμένοι στις σχέσεις μας. Το ίδιο οφείλουμε και στους συντρόφους μας, ό,τι σκοπό κι αν έχουμε. Οι άνθρωποι πολλές φορές γίνονται απρόβλεπτοι και δυσνόητοι όσον αφορά τις πράξεις και τις αντιδράσεις τους, ιδίως όταν πρόκειται για ζητήματα αισθηματικά που τελειωμό δεν έχουν και πολλές φορές ούτε και έλεγχο. Το σίγουρο είναι πως απ’ όπου κι αν ξεκινάμε κι όπου κι αν τελικά φτάνουμε με κάποιον, επιβεβαιώνουμε μέρα με τη μέρα πως δε μας είναι εύκολο να ζήσουμε χωρίς έρωτα. Αλληλοεπιδρούμε κάθε φορά σαν να ‘ναι η πρώτη και σιγά σιγά ενώνουμε το παζλ μας φτάνοντας πιο κοντά στην πληρότητα.

Μήπως δίνουν συνεχώς όσοι θέλουν να τους χρωστάνε;

Πάντοτε μου άρεσαν οι δοτικοί άνθρωποι. Οι αλτρουιστές της ζωής. Οι φιλότιμοι και οι ευσυνείδητοι. Οι ακομπλεξάριστοι και οι μποέμηδες που γνωρίζουν από πρώτο χέρι πως το να δίνεις κομμάτια του εαυτού σου μέσα από πολλούς τρόπους στις διαπροσωπικές σου σχέσεις, το λες και προσωπική ευτυχία. Γιατί είναι προσωπική κατάκτηση το να συμπεριφέρεσαι με ανιδιοτέλεια στη ζωή σου, πώς να το κάνουμε.

Από την άλλη, υπάρχουν πάντα οι «κακές γλώσσες» που πολλές φορές θα συσχετίσουν τη δοτικότητα με τη θυματοποίηση. Μήπως τελικά όμως είναι μια «καραμέλα» αυτή η λέξη, όταν παίζει στα χείλη εκείνων που δε θα μπουν καν στον κόπο του να κατανοήσουν τη συμπεριφορά ενός δοτικού ανθρώπου;

Η δοτικότητα είναι ευχή. Η υπερβολική όμως δοτικότητα, είναι κατάρα. Η προηγούμενη δήλωση ίσως να ακούστηκε λιγάκι υπερβολική, αλλά αγγίζει κατά πολύ το πέπλο του ρεαλισμού. Βλέπετε, οι δοτικοί άνθρωποι που λειτουργούν σε φυσιολογικά επίπεδα αυτοθυσίας και συναισθηματισμού, είναι εκείνοι που ξέρουν πότε να πάψουν να προσφέρουν και μάλιστα θα το κάνουν όσο συχνά χρειαστεί. Δεν είναι τα «θύματα» μιας παρέας ή μιας σχέσης. Δεν είναι έρμαια στις αποφάσεις των άλλων. Το γεγονός ότι θα σου προσφέρουν ανά πάσα στιγμή αγάπη, βοήθεια, συναίσθημα ή κατανόηση δε σημαίνει πως θα το κάνουν διαρκώς ή ανελλιπώς. Δεν έχει κανείς το δικαίωμα να τους θεωρεί δεδομένους, γιατί προφανέστατα δεν είναι δεδομένοι. Δεν έχουν υπογράψει κάποιο αόρατο συμβόλαιο πως θα είναι πάντοτε εκεί για άλλους, ούτε είναι διατεθειμένοι να λειτουργούν εις βάρος του εαυτού τους αν νιώσουν έστω και κάποιο μικρό δείγμα αχαριστίας.

Από την άλλη οι υπερβολικά δοτικοί άνθρωποι είναι μια ξεχωριστή, αλλά και διαφορετική κατηγορία. Είναι εκείνοι που αγγίζουν κόκκινες γραμμές. Είναι άτομα που μέσα από ένα μόνιμο «θέλω να δώσω και να προσφέρω», δημιουργούν στο δικό τους μυαλό δικλείδες ασφαλείας για, ίσως μελλοντικά, ανταλλάγματα. Με πολύ απλά λόγια, αυτός που συνεχώς προσφέρει πολλά περισσότερα από όσα λαμβάνει, πιθανότατα, έστω και υποσυνείδητα, να το κάνει γιατί επιθυμεί οι άλλοι να του χρωστάνε. Θέλεις λόγω τόνωσης του «εγώ», θέλεις λόγω αυτοεπιβεβαίωσης των ικανοτήτων, εκείνοι που επί μονίμου βάσεως δίνουν χωρίς να παίρνουν, επιθυμούν κατά βάθος να τους χρωστάει κάποιος το δικό τους μερίδιο από την πίτα.

Αν το καλοσκεφτείς και φέρεις στο μυαλό σου εικόνες με στιγμές που θεώρησες τον εαυτό σου τυχερό λόγω της ύπαρξης ενός δοτικού ανθρώπου, πιθανότατα να ρίξεις φως σε μια διαφορετική πλευρά της τότε κατάστασης. Μπορεί ας πούμε να δεις πως εκτίμησες απεριόριστα την κίνηση αυτοθυσίας και προσφοράς που σου δόθηκε, έχοντας παράλληλα στο μυαλό σου το πώς να ανταποδώσεις κι εσύ με τη σειρά σου. Σαφέστατα και όλο αυτό έχει να κάνει με το γνωστό «δούναι και λαβείν», πράγμα θεμιτό, αλλά μήπως όλη αυτή η διαδικασία τελικά σου προκάλεσε άγχος σχετικά με το δική σου ανταπόδοση; Μήπως μέσω των όσων με ανιδιοτέλεια έλαβες, η εικόνα που αυτόματα δημιουργήθηκε στο μυαλό σου ήτανε εκείνη του «σου είμαι υπόχρεος»;

Θα λέγαμε πως εθελοτυφλούμε αν πιστεύουμε πως οι υπερβολικά δοτικοί άνθρωποι δεν αναμένουν ενδόμυχα, ανταλλάγματα. Κι όταν λέμε αντάλλαγμα, μην πάει το μυαλό σας μόνο σε υλικές απολαβές ή δώρα. Ο υπερβολικά δοτικός άνθρωπος απολαμβάνει καμιά φορά το να του «χρωστάς», έστω και ηθικά. Το να του αναγνωρίζεις δηλαδή την αυτοθυσία του σαν κάτι το ξεχωριστό. Είναι σαφέστατα όλο αυτό μια απολαβή για εκείνον κι ας μην έχει το περιτύλιγμα ενός πρακτικού δώρου. Είναι η αναγνώριση, όχι που περίμενε, αλλά που απαιτούσε εμμέσως πλην σαφώς για τις δικές του αλτρουιστικές ενέργειες.

Με το να συμφωνούμε πως οι υπερβολικά δοτικοί χαρακτήρες περιμένουν ανταλλάγματα για πράγματα που προσφέρουν, δε σημαίνει ότι χάνουμε την πίστη μας στους ανθρώπους και στις ανθρώπινες αξίες. Δεν είναι απαραίτητο να νιώθουμε τύψεις επειδή θεωρούμε πως υπάρχουν άνθρωποι που προσμένουν κάποιο αντάλλαγμα έπειτα από δική τους πρωτοβουλία. Δε λέμε άλλωστε πως αυτό έγινε με αυτοσκοπό την οποιαδήποτε «δωροδοκία». Τουναντίον, θα μπορούσε ο αλτρουισμός που δείχνει κάποιος, να αποτελέσει ένα παράδειγμα για εμάς τους ίδιους στο να γίνουμε λιγάκι παραπάνω δοτικοί. Κάτι σαν κίνητρο δηλαδή και παραδειγματισμό.

Επειδή όμως τα όρια είναι λεπτά κι είναι πολύ πιθανό να «γλυκαθούμε» από την δοτικότητα που ίσως αποφασίσουμε να υιοθετήσουμε, θα πρέπει να έχουμε ως μπούσουλα στη ζωή μας πως οι δοτικοί άνθρωποι πρέπει να είναι και ανιδιοτελείς. Αλλιώς το νόημα χάνεται και η ταμπέλα του δοτικού αντικαθίσταται από εκείνη του χειριστικού. Το θέλουμε;

Το κριτήριο για να μπορούμε να ξεχωρίσουμε έναν καθαρά ανιδιοτελή χαρακτήρα από ένα υπερβολικά δοτικό άνθρωπο, που ίσως να περιμένει την ανταπόδοση, είναι το κατά πόσο έχει δείξει σημάδια του ότι μετάνιωσε για όσα πρόσφερε. Βλέπεις, οι δοτικοί άνθρωποι δεν είναι μύθος. Είναι αληθινοί και ποτέ μα ποτέ δε μετανιώνουν για το όσα δίνουν απλόχερα περιμένοντας το δικό μας χαμόγελο. Κι αυτό είναι η μόνη ανταμοιβή τους.

Αφιερωμένο στα «είμαι εδώ για εσένα» που περίμεναν ανταλλάγματα…

Η ευτυχία είναι εύθραυστη και φευγαλέα

Η ευτυχία είναι εύθραυστη και φευγαλέα, επειδή μπορεί να τη ζήσει κανείς μόνο σε ορισμένες στιγμές.

Αν μπορούσαμε να την απολαμβάνουμε αδιάκοπα, θα έχανε όλη την αξία της, αφού μπορούμε να την αντιληφθούμε μονάχα ως αντίθεση.

Έπειτα από μια εβδομάδα με συννεφιά, η ηλιόλουστη μέρα μας φαίνεται σαν θαύμα της φύσης.

Κατά τον ίδιο τρόπο, αισθανόμαστε τη χαρά πιο λαμπερή όταν βγαίνουμε από το πηγάδι της θλίψης.

Τα δυο συναισθήματα αλληλοσυμπληρώνονται και χρειάζονται το ένα το άλλο, γιατί ούτε η μελαγχολία είναι αιώνια ούτε θα μπορούσαμε να υποφέρουμε εκατό χρόνια ευτυχία.

Ένας από τους παράγοντες του στρες της σύγχρονης κοινωνίας είναι ακριβώς αυτό: το να πιστεύουμε ότι έχουμε την υποχρέωση να είμαστε ευτυχισμένοι πάντα και παντού.

Η άρνηση της θλίψης προκαλεί τη διάδοση της κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών και των θεραπειών, όπως και τη σπατάλη σε πράγματα που δε χρειαζόμαστε.

Μοιάζει σαν να πρέπει να νιώθουμε ντροπή αν δεν έχουμε ένα μόνιμο χαμόγελο χαραγμένο στο πρόσωπό μας.

Η ευτυχία δίνεται μόνο σε αναλαμπές, κι όταν εμείς προσπαθούμε να τη διαιωνίσουμε καταστρέφουμε ακόμα και τις στιγμές αυτές, που μας βοηθούν να προχωράμε στον μακρύ και βασανιστικό δρόμο της ζωής.

Τι μας λέει η επιστήμη για την διαισθητική νοημοσύνη της καρδιάς

Οι λαμπροί επιστήμονες που εργάζονται στο Institute of HeartMath έχουν κάνει καταπληκτική δουλειά στον τομέα της μελέτης της καρδιάς, ως φυσικό όργανο. Το Institute of Heart Math είναι ένας διεθνής αναγνωρισμένος, μη κερδοσκοπικός, ερευνητικός και επιμορφωτικός οργανισμός που βοηθάει τους ανθρώπους να μειώσουν το άγχος, να ελέγξουν τα συναισθήματά τους, να αυξήσουν την ενέργειά τους και να προσαρμοστούν σε πιο υγιείς και ευτυχισμένες ζωές. Με διάφορα προγράμματα που έχουν αναπτύξει και με την βοήθεια της τεχνολογίας παρέχουν εκπαίδευση για το πώς να εμπιστεύεσαι την διαισθητική νοημοσύνη της καρδιάς από κοινού με αυτήν του νου.

Μια μεγάλη μερίδα της έρευνάς τους αφορά την αλληλεπίδραση της καρδιάς με τον νου. Οι ερευνητές έχουν εξετάσει πώς επικοινωνεί η καρδιά με τον νου και πώς αυτό επηρεάζει την συνείδησή μας και τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Για παράδειγμα, όταν ένας άνθρωπος νιώθει πολύ θετικά συναισθήματα όπως ευγνωμοσύνη, αγάπη ή ικανοποίηση, οι χτύποι της καρδιάς στέλνουν προς τα έξω ένα συγκεκριμένο μήνυμα. Επειδή η καρδιά παράγει το μεγαλύτερο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο από οποιοδήποτε άλλο όργανο στο σώμα μας, οι ερευνητές έχουν την δυνατότητα να συλλέξουν σημαντικά στοιχεία.

Σύμφωνα με τον RolinMcCratey, Ph.D, διευθυντή του Institute of Heart Math:

«Η Συναισθηματική πληροφορία είναι κωδικοποιημένη σ’ αυτά τα πεδία. Μαθαίνοντας να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας, αλλάζουμε την πληροφορία που είναι κωδικοποιημένη στο μαγνητικό πεδίο που εκπέμπεται από την καρδιά και αυτό επηρεάζει και τους γύρω μας. Είμαστε ουσιαστικά και βαθιά συνδεδεμένοι μεταξύ μας και με τον πλανήτη τον ίδιο.»

Η δουλειά τους είναι πολύ σημαντική γιατί δείχνουν ότι η καρδιά μπορεί να παίξει έναν μεγαλύτερο ρόλο από αυτόν που γνωρίζουμε μέχρι τώρα.
  • Ήξερες ότι η καρδιά σου εκπέμπει ηλεκτρομαγνητικά πεδία που αλλάζουν ανάλογα με τα συναισθήματά σου;
  • Ήξερες ότι το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο της καρδιάς εκτείνεται 1-2 μέτρα μακριά;
  • Ήξερες ότι τα θετικά συναισθήματα δημιουργούν οφέλη στην φυσιολογία του σώματός σου;
  • Ήξερες ότι μπορείς να τονώσεις το ανοσοποιητικό σου σύστημα κάνοντας συνειδητές ευχάριστες σκέψεις;
  • Ήξερες ότι όταν σχηματίζεται το έμβρυο, η καρδιά είναι το πρώτο όργανο που σχηματίζεται;
  • Ήξερες ότι η καρδιά στέλνει περισσότερη πληροφορία στον νου, απ’ ότι ο νους στην καρδιά;
Γιατί είναι σημαντικό για την ανθρώπινη φυλή να αλλάξει το μέσα της

Το Institute of Heart Math μας δίνει πολλά στοιχεία που μας δείχνουν πόσο σημαντικό είναι να αλλάξουμε τον τρόπο που νιώθουμε μέσα μας. Δεν μπορούμε να κάνουμε και πολλά πράγματα όταν αυτό που αισθανόμαστε είναι μίσος, θυμό, φόβο ή λύπη. Η σημερινή ανθρώπινη εμπειρία, η καθημερινότητα που όλοι συμμετέχουμε δεν βοηθάει και πολύ στο να νιώσουμε θετικά συναισθήματα. Πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής μας, να δουλεύεις για να πληρώνεις λογαριασμούς, δεν είναι ο φυσικός τρόπος ζωής για την ανθρώπινη φυλή. Είναι μια εμπειρία που δεν σε αφήνει να διατηρήσεις μια «υψηλή συχνότητα» ή μια θετική στάση.

Την ίδια στιγμή, πάρα πολλοί άνθρωποι στον κόσμο δεν έχουν τα βασικά και βρίσκουν δύσκολα τροφή, νερό ή στέγη. Ο πλανήτης καταστρέφεται και φαίνεται ότι ο χρόνος μας για να κάνουμε κάτι, λιγοστεύει. Αυτή είναι μια σκληρή αλήθεια που πρέπει να την δούμε κατάματα και να δούμε τις επιλογές μας. Δεν μπορούμε να διατηρούμε μια θετική στάση με όλα αυτά που συμβαίνουν , αλλά δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε αυτό που θέλουμε αν δεν το δημιουργήσουμε από μια θετική στάση.

Παρόλη την αρνητικότητα που υπάρχει στον κόσμο και στις προσωπικές μας καταστάσεις, πολλοί άνθρωποι καταφέρνουν να βρουν στιγμές εσωτερικής γαλήνης και ηρεμίας και αυτό είναι θαυμάσιο. Είναι όλα θέμα προοπτικής. Να βλέπεις την μεγάλη εικόνα και να αλλάξεις τον τρόπο που βλέπεις τα πράγματα.

Η ευτυχία είναι εσωτερική υπόθεση αλλά η ανθρώπινη εμπειρία πολλές φορές μας κάνει να το ξεχάσουμε. Αυτό φαίνεται και στην κοινωνία, οι άνθρωποι αρχίζουν και ζητάνε αλλαγή. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι θέλουν κάτι διαφορετικό, έναν κόσμο που να μπορούμε όλοι να ζήσουμε ειρηνικά και να νιώθουμε καλά για τους εαυτούς μας και για της θέση μας στον κόσμο. Αν ένας υποφέρει, όλοι υποφέρουν.

Το αστείο γεγονός σε σχέση με τα συναισθήματά μας είναι ότι τα περισσότερα είναι αποτελέσματα των σκέψεών μας. Μπορούμε να επιλέξουμε να αλλάξουμε τον τρόπο που αισθανόμαστε, αλλάζοντας τις σκέψεις μας. Τα αρνητικά συναισθήματα προέρχονται από σκέψεις που έχουμε για ανθρώπους, πράγματα ή καταστάσεις. Στο τέλος της ημέρας είναι όλα ανθρώπινες εμπειρίες και κάθε εμπειρία είναι ευκαιρία για ανάπτυξη και εξέλιξη.

Συμπέρασμα: θετικά συναισθήματα όπως αγάπη, συμπόνια, ευγνωμοσύνη έχουν μεγαλύτερη σημασία απ΄ όσο φανταζόμασταν. Όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά της συνείδησής μας, και όπως η κβαντική φυσική μας έχει δείξει, η συνείδηση μας δημιουργεί την πραγματικότητα. Αν αυτό είναι αλήθεια μπορούμε να υποθέσουμε ότι το να νιώθουμε καλά μπορεί να είναι αυτό που χρειάζεται για να αλλάξουμε τον κόσμο.

Δύο επίπεδα ανάγνωσης

Επανειλημμένα διατύπωσα την άποψη ότι ένα κείμενο (και κυρίως ένα κείμενο με αισθητική σκοπιμότητα, και στην παρούσα περίπτωση ένα αφηγηματικό κείμενο) τείνει να κατασκευάσει έναν διπλό Πρότυπο Αναγνώστη. Κατ’ αρχήν, απευθύνεται σε έναν πρότυπο αναγνώστη πρώτου επιπέδου, που θ’ αποκαλέσουμε σημειολογικό, ο οποίος επιθυμεί (και δικαίως) να μάθει πώς τελειώνει η ιστορία (αν ο Αχάμπ καταφέρνει να πιάσει τη Φάλαινα, αν ο Λέοπολντ Μπλουμ συναντά επιτέλους τον Στήβεν Δαίδαλο, αφού διασταυρώθηκαν αρκετές φορές τυχαία εκείνη τη 16η Ιουνίου του 1904, αν ο Πινόκιο θα γίνει αγοράκι με σάρκα και οστά, αν ο Αφηγητής θα καταφέρει να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με τον Χαμένο Χρόνο). Αλλά το κείμενο απευθύνεται και σ’ έναν πρότυπο αναγνώστη δεύτερου επιπέδου, τον οποίο θα ονομάσουμε σημειωτικό ή αισθητικό. Αυτός αναρωτιέται τι είδους αναγνώστης του ζητάει το κείμενο να γίνει, και θέλει ν’ ανακαλύψει πώς πορεύεται ο πρότυπος συγγραφέας, ο οποίος τον καθοδηγεί βήμα προς βήμα. Με λίγα λόγια, ο αναγνώστης του πρώτου επιπέδου θέλει να μάθει τι θα συμβεί, ενώ εκείνος του δεύτερου επιπέδου πώς εξιστορούνται τα όσα συμβαίνουν. Για να μάθουμε πώς τελειώνει μια ιστορία, αρκεί συνήθως να τη διαβάσουμε μία μόνο φορά. Για να γίνουμε αναγνώστες του δεύτερου επιπέδου, πρέπει να τη διαβάσουμε πολλές φορές και ορισμένες ιστορίες αναγκαζόμαστε να τις διαβάζουμε επ' άπειρον.

Δεν υπάρχουν αναγνώστες αποκλειστικά του δεύτερου επιπέδου· για να γίνουν μάλιστα οφείλουν πρώτα να είναι καλοί αναγνώστες πρώτου επιπέδου. Όποιος από μας, διαβάζοντας τους Μελλόνυμφους, δεν ένιωσε ένα ρίγος, όταν η Λουτσία βλέπει να εμφανίζεται μπροστά της ο Ακατονόμαστος, δεν μπορεί να εκτιμήσει τον τρόπο με τον οποίο είναι φτιαγμένο το μυθιστόρημα του Manzoni. Αλλ’ ασφαλώς μπορούμε να είμαστε αναγνώστες πρώτου επιπέδου, χωρίς να φτάσουμε ποτέ στο δεύτερο: πράγμα που συμβαίνει σε όποιον παθιάζεται εξίσου με τους Μελλόνυμφους και τον Γαργαντούα, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι το δεύτερο είναι λεκτικά πολύ πιο πλούσιο από το πρώτο. Ή σε όποιον βαριέται, και όχι άδικα, να διαβάσει την Hypnerotomachia Poliphili διότι με τέτοιους νεολογισμούς, δεν καλοκαταλαβαίνει πού πάει το πράγμα.

Αν το καλοεξετάσουμε, ακριβώς μέσα από το παιχνίδι αυτών των δύο επιπέδων ανάγνωσης, αναδεικνύεται ο διττός τρόπος με τον οποίο εννοούμε την κάθαρση στην Ποιητική του Αριστοτέλη και εν γένει στην αισθητική: πράγματι, ξέρουμε ότι στο θέμα της κάθαρσης μπορούμε να δώσουμε είτε μια ομοιοπαθητική ερμηνεία είτε μια αλλοπαθητική ανάγνωση. Στην πρώτη περίπτωση, η κάθαρση δημιουργείται από το γεγονός ότι ο θεατής της τραγωδίας καταλαμβάνεται στ’ αλήθεια από έλεος και φόβο, σε σημείο σπασμού, έτσι ώστε υποφέροντας απ΄ αυτά τα δύο πάθη, εξαγνίζεται και βγαίνει απελευθερωμένος μέσα από τη θεατρική εμπειρία· στη δεύτερη περίπτωση, το κείμενο της τραγωδίας απομακρύνεται από το πάθος που αναπαριστά, μέσα από μια μπρεχτική σχεδόν αποστασιοποίηση, και εμείς απελευθερωνόμαστε από το πάθος, όχι βιώνοντάς το, αλλά εκτιμώντας τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίσταται. Βλέπετε λοιπόν ότι για μια κάθαρση ομοιοπαθητικού τύπου αρκεί ένας θεατής του πρώτου επιπέδου (αυτός ο οποίος κλαίει όταν σ’ ένα γουέστερν έρχονται οι καλοί), ενώ για μια αλλοπαθητική κάθαρση χρειάζεται ένας θεατής δεύτερου επιπέδου – πράγμα το οποίο, λανθασμένα ίσως, συντελεί στο να δίνεται στην αλλοπαθητική κάθαρση μια μεγαλύτερη φιλοσοφική αξία, μια πιο αγνή και εξαγνιστική θεώρηση της τέχνης, ενώ η ομοιοπαθητική θεωρία εντάσσεται στις γιορτές των κορυβαντιώντων και της μύησης στα Ελευσίνια Μυστήρια μέσα από αρώματα ή στα ξεφαντώματα του πυρετού του Σαββατόβραδου.

Δεν θα πρέπει επ’ ουδενί να θεωρήσουμε αυτήν τη διάκριση των επιπέδων σάμπως από τη μια μεριά να βρίσκεται ένας αναγνώστης που ικανοποιείται εύκολα και ενδιαφέρεται μόνο για την ιστορία, ενώ από την άλλη, ένας αναγνώστης με αισθητικά λεπτότερο ουρανίσκο, που ενδιαφέρεται για το ιδίωμα. Αν ήταν έτσι, δεν θα έπρεπε να διαβάζουμε σε πρώτο επίπεδο τον Κόμη Μοντεχρήστο και να παθιαζόμαστε ή ακόμα και να κλαίμε με μαύρο δάκρυ σε κάθε του συμφορά, και έπειτα, σε δεύτερο επίπεδο, να συνειδητοποιούμε, όπως πρέπει, ότι από άποψη ύφους, είναι φριχτά γραμμένο και να αποφαινόμαστε ότι είναι ένα κακό μυθιστόρημα. Ωστόσο, το θαύμα με έργα όπως ο Κόμης Μοντεχρήστος είναι ότι, παρότι γραμμένα άσχημα, είναι αριστουργήματα αφήγησης. Επομένως, αναγνώστης δεύτερου επιπέδου δεν είναι μόνον εκείνος που αντιλαμβάνεται ότι ένα μυθιστόρημα είναι άσκημα γραμμένο, αλλά και εκείνος που βλέπει ότι, παρά το γεγονός αυτό, η αφηγηματική δομή είναι τέλεια, όλα τ’ αρχέτυπα στη σωστή θέση, οι σκηνικές εκπλήξεις σε σωστή δοσολογία, η ανάσα (αν και μερικές φορές λαχανιαστή) σχεδόν ομηρική – έτσι, το να κακολογήσουμε τον Κόμη Μοντεχρήστο για τη γλώσσα του είναι σαν να κακολογούμε τις όπερες του Verdi επειδή ο Francesco Maria Piave και ο Salvatore Cammarano δεν ήταν Leopardi. Αναγνώστης του δεύτερου επιπέδου είναι επομένως και εκείνος που συνειδητοποιεί το πώς το έργο καταφέρνει να λειτουργεί σωστά σε πρώτο επίπεδο.

Ωστόσο, σ’ αυτό ακριβώς το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης κρίνεται το αν ένα κείμενο έχει δύο ή περισσότερα νοήματα, αν αξίζει τον κόπο ν’ αναζητήσουμε το αλληγορικό νόημα, αν ο μύθος μιλάει και για τον αναγνώστη – και αν όλ’ αυτά τα διαφορετικά νοήματα δένονται σ’ ένα αρμονικό και στέρεο σύμπλεγμα ή μπορούν να αιωρούνται ανεξάρτητα. Ο αναγνώστης του δεύτερου επιπέδου θα κρίνει ότι είναι δύσκολο να διαχωριστούν το κυριολεκτικό και το ηθικό νόημα του μύθου του λύκου και του αρνιού (σάμπως χωρίς το ηθικό νόημα να μην υπήρχε λόγος να εξιστορηθεί αυτή η φαγωμάρα ανάμεσα στα ζώα).

Σημάδι πραγματικής δύναμης είναι η κατανόηση της άποψης των άλλων

Μερικές φορές νομίζουμε ότι θέλουμε να επιλύσουμε διαμάχες, αλλά οι μέθοδοί μας επιδεινώνουν την κατάσταση. Θυμώνουμε και φωνάζουμε, πιστεύοντας ότι έτσι θα αναγκάσουμε τον άλλον να πάει με τα νερά μας. Όμως η επίθεση, η κριτική και οι απειλές τιμωρίας γυρνούν μπούμερανγκ τόσο απέναντι στα παιδιά όσο και στους ενηλίκους. Οι αντιδράσεις θυμού κλιμακώνουν μια διαφωνία.

Γινόμαστε τρομοκράτες οι ίδιοι και δεν καταλαβαίνουμε ότι οι τρομοκράτες, στην ουσία, δεν είναι καθόλου δυνατοί. Αυτοί που συμπεριφέρονται με κακία και θυμό στο προαύλιο, στη δουλειά ή στις πολιτικές καμπάνιες είναι συνήθως οι πιο αδύναμοι και πιο ανασφαλείς.

Σημάδι πραγματικής δύναμης είναι η κατανόηση της άποψης των άλλων και η συγχώρεση. 

Ξοδεύουμε πολύ χρόνο στο να χτίσουμε γερά και υγιή κορμιά, μα ελάχιστο χρόνο στο χτίσιμο ενός δυνατού και υγιή νου. Όταν δεν μπορούμε να ελέγχουμε τον νου μας, θυμώνουμε και ξεσπάμε και λέμε ή κάνουμε πράγματα για τα οποία έπειτα μετανιώνουμε.

Κάθε μέρα ίσως νιώθουμε δεκάδες φορές να μας κατακλύζει κύμα θυμού ή σύγχυσης και πρέπει να αποφασίζουμε πώς θα αντιδράσουμε. Ένας συνάδελφος στη δουλειά μάς λέει κάτι και απαντάμε κοφτά και απότομα, ή λαμβάνουμε ένα εκνευριστικό μήνυμα και κάνουμε αντεπίθεση χωρίς να σκεφτόμαστε. Αφήνουμε τον θυμό μας να πληγώνει ακόμα και ανθρώπους που αγαπάμε πολύ, τα παιδιά ή τους συντρόφους μας. Μας απογοητεύουν ή λένε κάτι με το οποίο διαφωνούμε, και ξεσπάμε πάνω τους.

Τα λόγια μπορούν να πληγώσουν ανεπανόρθωτα τους ανθρώπους που θα έπρεπε να αντιμετωπίζουμε με τρυφερότητα και αγάπη, και δεν συνειδητοποιούμε ότι ο θυμός πληγώνει ακόμα κι εμάς τους ίδιους. Σκεφτείτε πόσο άσχημα νιώθετε όταν προσβάλλετε ή συμπεριφέρεστε σκληρά σε κάποιον. Το σώμα σας σφίγγεται και το μυαλό σας μοιάζει να φλέγεται. Το ξέσπασμά σας σας απορροφά και δεν μπορείτε να συγκεντρωθείτε σε τίποτε άλλο. Ο θυμός στενεύει τα όρια του κόσμου σας έτσι ώστε το μόνο που βλέπετε είναι η προσβολή της στιγμής. Ίσως αργότερα ηρεμείτε και ζητάτε συγγνώμη, αλλά το κακό έχει ήδη γίνει.

Όταν αντιδρούμε απερίσκεπτα κι επιθετικά, είναι σαν να έχουμε εκτοξεύσει σφαίρες που δεν επιστρέφουν ξανά στο όπλο. Πρέπει να θυμόμαστε ότι έχουμε την επιλογή να αντιδρούμε διαφορετικά.

SENECA: Απλώς υπήρξαν για πολύ δεν έζησαν επί πολύ

Ανάμεσα σε άλλα, ο Σενέκας αναφέρει ότι πολλοί θεωρούν πως η ζωή είναι σύντομη, στην πραγματικότητα όμως, όπως τονίζει , εμείς είμαστε εκείνοι που συντομεύουμε το χρόνο της ζωής μας. Αν, αντίθετα, τον χρησιμοποιήσουμε με περίσκεψη και φειδώ, η ζωή μας θα είναι αρκετά μεγάλη. Η γενική τύφλωση που επικρατεί στους ανθρώπους στο θέμα της αξίας του χρόνου είναι εκπληκτική: Αντιστέκονται σθεναρά εναντίον οποιουδήποτε τολμήσει να τους στερήσει τη γη ή τα χρήματά τους, επιτρέπουν όμως στους άλλους να παραβιάζουν ελεύθερα το χρόνο τους ,που στην ουσία δεν είναι παρά η ίδια η ζωή τους. Γίνονται έτσι σπάταλοι με το μόνο πράγμα όπου θα ήταν απολύτως έντιμη η τσιγκουνιά. 

Ο άνθρωπος, λέει ο φιλόσοφος, ζει σαν να επρόκειτο να ζήσει αιώνια` και αναβάλλει διαρκώς την ανάπαυση και την ενασχόληση με τη φιλοσοφία για μετά τα πενήντα ή τα εξήντα χρόνια του ,σαν να είχε εξασφαλισμένο το πόσα ακριβώς χρόνια πρόκειται να ζήσει. Ο σοφός όμως άντρας ποτέ δεν πρόκειται να αφήσει να λαφυραγωγούν τις ώρες του οι άλλοι` και η ζωή του θα είναι μεγάλη, γιατί θα αφιερωθεί στη βελτίωση και στην προαγωγή του ατόμου του. Πολλοί άνθρωποι, που τώρα πια έχουν γεράσει, απλώς υπήρξαν για πολύ` δεν έζησαν επί πολύ. Και όμως, παρά την αλόγιστη σπατάλη του πολυτιμότερου πράγματος που έχει ό άνθρωπος, δηλαδή του χρόνου του, μόλις εμφανιστεί έστω και ο παραμικρός κίνδυνος θανάτου, αμέσως αρχίζει να ικετεύει να του δοθεί λίγος ακόμα χρόνος ζωής. 

Το να μάθει όμως κανείς πώς να ζει και, κυρίως, πώς να πεθαίνει απαιτεί μια ολόκληρη ζωή. Συνήθως η γεροντική ηλικία έρχεται σαν έκπληξη στους ανθρώπους και ο θάνατος τρομοκρατεί όλους όσοι πέρασαν τη ζωή τους υπεραπασχολημένοι με πράγματα που δεν βελτίωναν την ποιότητά τους, ή σπαταλούσαν τη ζωή τους στην τροφή και στις ηδονές. Ο άνθρωπος λοιπόν θα πρέπει να έχει μπροστά του ένα ικανοποιητικό χρονικό περιθώριο, ώστε να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία, η οποία και μόνη είναι ικανή να τον συνδέσει με το παρελθόν και με όλους τους σοφούς, οι οποίοι, χωρίς να του γυρεύουν τίποτα ως αντάλλαγμα, θα φροντίσουν για την καλλιέργεια του εσωτερικού του κόσμου και τον εμπλουτισμό του πνευματικού του ορίζοντα. Ό, τι προσφέρει η φιλοσοφία είναι πέρα από τη φθορά και τη βλάβη που προκαλεί ο χρόνος. Η σοφία των αιώνων θα ανοίξει στον άνθρωπο τους δρόμους της αθανασίας και θα δώσει νόημα στο πέρασμά του από τη γη.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της συντομίας της ζωής

SENECA: Στις δυσκολίες επιστράτευσε τη λογική

Όλοι μας είμαστε δεμένοι με την τύχη. Μερικοί έχουν δεθεί με χαλαρή και χρυσή αλυσίδα, άλλοι με σφιχτή, καμωμένη από ευτελέστερο μέταλλο` ποια σημασία όμως έχει αυτό; Η ίδια αιχμαλωσία μάς κρατά όλους στα δεσμά της, γιατί και όσοι έδεσαν άλλους έχουν και οι ίδιοι δεθεί – εκτός αν νομίζεις ότι η αλυσίδα στο αριστερό χέρι είναι ελαφρότερη. Κάποιοι δένονται με το δημόσιο αξίωμά τους, άλλοι με τον πλούτο τους` μερικοί φέρουν τα δεσμά της υψηλής τους καταγωγής, άλλοι της ταπεινής` κάποιοι υποκλίνονται μπροστά σε ξένο βασίλειο, άλλοι μπροστά στο δικό τους` μερικοί υποχρεώνονται να παραμείνουν σε έναν τόπο εξόριστοι, άλλοι παραμένουν ως ιερείς. 

Ολόκληρη η ζωή είναι μια δουλεία. Γι’ αυτό θα πρέπει κανείς να συμφιλιωθεί με τον κλήρο που του έλαχε, να παραπονιέται γι’ αυτόν όσο γίνεται λιγότερο και να κρατά για τον εαυτό του όποιο καλό του τύχει` καμιά κατάσταση δεν είναι τόσο πικρή, ώστε να μην μπορεί ένα ήρεμο μυαλό να βρει κάποια παρηγοριά σ’ αυτήν. Ακόμα και οι μικροί χώροι με έναν επιδέξιο σχεδιασμό συχνά αποκαλύπτουν περισσότερες χρήσεις` και η προσεκτική εκμετάλλευση του χώρου μπορεί να τον κάνει κατοικήσιμο, ακόμα κι αν είναι πολύ μικρών διαστάσεων. Στις δυσκολίες επιστράτευσε τη λογική` έχεις τη δυνατότητα να απαλύνεις τα σκληρά και να διευρύνεις τα στενά, έτσι που τα βάρη να ασκούν τελικά μικρότερη πίεση σε όσους τα υποφέρουν με δεξιότητα.

Θα πρέπει ακόμα να μη στέλνουμε τις επιθυμίες μας σε μακρινά ταξίδια, αλλά να τους επιτρέπουμε να έχουν προσπέλαση στα κοντινά, μια και δεν πρόκειται βέβαια να ανεχθούν να τις αποκλείσουμε εντελώς. Αφήνοντας κατά μέρος εκείνα τα πράγματα που είτε δεν μπορούν να γίνουν είτε μπορούν να γίνουν μόνο με δυσκολία, ας επιδιώξουμε όσα βρίσκονται κοντά μας και προκαλούν τις ελπίδες μας, ας έχουμε όμως συνειδητοποιήσει ότι όλα τους είναι εξίσου ασήμαντα, διαφέρουν εξωτερικά ως προς την εμφάνιση, είναι όμως το ίδιο μάταια στο εσωτερικό τους. Και ας μη φθονούμε αυτούς που στέκονται σε υψηλότερες θέσεις όπου υπάρχουν ύψη, υπάρχουν και γκρεμοί.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Περί της πνευματικής γαλήνης

Άγιοι καταστροφείς: Ο Άγιος Προκόπιος μεγαλομάρτυς

Άγιοι της χριστιανοσύνης που φέρονται ως καταστροφείς του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού ή των αντιπάλων τους ή και δολοφόνοι!

Ένας από τους γνωστούς ισχυρισμούς των χριστιανών απολογητών είναι ότι: "Οι χριστιανοί δεν έκαναν καταστροφές, ο Ελληνικός πολιτισμός κατέπεσε από μόνος του και αν έγιναν κάποιες ελάχιστες καταστροφές από κάποιους φανατικούς· αυτό έγινε λόγω των διωγμών που υπέστησαν από τους εθνικούς". Θα δούμε αν ευσταθεί αυτός ο πολύ συχνός ισχυρισμός τους, με βάση τα δικά τους κείμενα που είναι τα συναξάρια των αγίων, από τα οποία θα δούμε αποσπάσματα καταστροφών, όπως και από την ιστορία, τι αναφέρει για όσους από αυτούς τους αγίους, έχουμε ιστορικά στοιχεία.

Τα Συναξάρια είναι οι βιογραφίες των αγίων του Χριστιανισμού, άσχετα αν περιλαμβάνουν πλήθος μυθικών και υπερφυσικών στοιχείων, ή πολλές από αυτές είναι δημιουργήματα μεταγενέστερης ανάγκης για ύπαρξη πληθώρας μαρτύρων

Τα σχετικά με καταστροφές αποσπάσματα που ακολουθούν, είναι κυρίως από την συλλογή του Άγιου Νικόδημου του Αγιορείτη. Ακολουθεί ο "σύνδεσμος 1" στο πρωτότυπο. Ο δεύτερος "σύνδεσμος 2", είναι ένα διαδομένο συναξάρι στο Διαδίκτυο, που έχει μεταφρασμένα τα κείμενα, και ίσως πληροφορίες και από άλλα συναξάρια, αλλά όπως θα διαπιστώσετε και αρκετά αλλοιωμένα. Όταν ο δεύτερος σύνδεσμος είναι σε παρένθεση, υπάρχει αλλοίωση που συνήθως σημειώνεται δίπλα του σε παρένθεση. Για τα ιστορικά πρόσωπα χρησιμοποιήθηκαν άλλες πηγές.

Ο Άγιος Προκόπιος μεγαλομάρτυς (εορτάζει για την Εκκλησία στις 8 Ιουλίου).

Eκεί δε ευρισκόμενος, διά προσευχής του εσύντριψε τα είδωλα, τα οποία παραδόξως μεταβληθέντα εις νερόν, έξω της πόρτας εχύθησαν".
σύνδεσμος

Η αλήθεια είναι ότι τα συναξάρια είναι σε απίστευτο βαθμό μυθολογήματα και εφόσον δεν μπορούμε να δεχτούμε ως αληθή τα εξόφθαλμα θαύματα που περιέχουν, άλλο τόσο και τις ιστορίες τους. Αυτά όμως μαζί και με τις πράξεις των ιστορικών αγίων, αλλά και ότι έχουμε δει ήδη για το πως επικράτησε ο Χριστιανισμός, δείχνουν την ιδεολογία των χριστιανών διαχρονικά στο πως έβλεπαν τις άλλες θρησκείες και το μίσος τους για τις θεωρήσεις των άλλων που δεν άντεχαν, κυρίως των αρχαίων Ελλήνων που τους θεωρούσαν "μιαρούς", και "διεφθαρμένους". Αντικατοπτρίζουν τελικά το ποιοι κατέστρεφαν τα αρχαία ιερά, επίσης αντικατοπτρίζει τον πραγματικό λόγο που έγιναν οι σχετικά λίγοι διωγμοί των χριστιανών: Έγιναν εξαιτίας της επιθετικής τους δράσης κατά της αρχαίας θρησκείας, αφού εκείνη την εποχή και μέχρι να επικρατήσουν, υπήρχε πραγματική ανεξιθρησκεία.

Βλέπετε, για τους χριστιανούς τότε δεν εθεωρείτο κακό να καταστρέψεις τον ναό μιας άλλης θρησκείας ή τα αγάλματα της, υπήρχαν άλλωστε και οι κανόνες του Δευτερονομίου που δεν φαίνεται κανείς στον Χριστιανισμό να τους θεωρεί ως άκυρους, το αντίθετο. Υπάρχουν επίσης και οι εντολές του ίδιου του Ιησού, που είπε: ότι όποιος δεν είναι μαζί του είναι εναντίον του, ότι θα φέρει διχόνοια και ότι όποιος είναι έξω από την διδασκαλία του, πρέπει να αποβληθεί και να ριφθεί στην φωτιά. Έτσι δεν μας κάνουν εντύπωση τα κατορθώματα και οι καταστροφές αγίων χριστιανών, αφού συμφωνούν και με την θεωρία του. Μια θεωρία που η σύγχρονη Εκκλησία θέλει να ξεχάσει ή να συμβολοποιήσει.

Η μελέτη αυτή μπήκε για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά, ότι ο Χριστιανισμός στην ουσία του και συχνά με την πράξη του, δεν έχει καμιά σχέση με την αγάπη και την ειρήνη που δήθεν θέλει να μας πει, ειδικά στον τρόπο που εξαπλώθηκε. Ήταν φονταμενταλιστικός, δηλαδή επικροτούσε και εφάρμοσε την βία στους άλλους όπως κάνουν τώρα οι μουσουλμάνοι, το προβάλει αυτό σαν επίτευγμα στα κείμενα αλλά και σε εικόνες του. Έτσι εξαπλώθηκε και δυστυχώς δεν υπάρχει καμιά διασφάλιση ότι δεν μπορεί να ξαναγίνει κάποια στιγμή το ίδιο.

ΔΕΣ: Άγιοι καταστροφείς

Η αταραξία των στωικών

Το θεμελιώδες ζήτημα όλης της Ελληνικής Φιλοσοφίας είναι το ζήτημα του υπέρτατου αγαθού. Και η απάντηση της Στοάς, όπως και όλων των άλλων συστημάτων, κλασικών και ελληνιστικών, είναι ότι υπέρτατο αγαθό στη ζωή είναι η ευδαιμονία. Όμως, ενώ ο Χριστιανός δέχεται την δήθεν ευλογία ενός θεού που παρέχει την ελπίδα και μαζί την πραγμάτωσή της, ο Έλληνας φιλόσοφος πιστεύει πως μπορούμε, μες σε τούτο το βασανισμένο κόσμο, να κερδίσουμε από μόνοι μας την ευτυχία.

Για τον Στωικό ο σκοπός της ζωής ταυτίζεται με τον ενάρετο βίο κι αυτό, πάλι, σημαίνει ότι το μόνο αληθινό αγαθόν είναι το ηθικό αγαθόν. Και ως τέτοιο είναι το μόνο πράγμα που αξίζει· και επιπλέον, είναι αρκετό για να ζει κανείς ευτυχισμένος. Δηλαδή η χρηστότητα – η ευδαιμονία – εναπόκειται σε μια εσωτερική στάση, στην αγαθή βούληση, όπως θα έλεγε ο Καντ. Δεν έχει σημασία τι εξωτερικά γεγονότα έχει να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος. Αυτό που μετράει είναι ότι θέλει το πρέπον, ότι πράττει το πρέπον, ότι κάνει σωστή χρήση των όσων του συμβαίνουν.

Όμως αν ο Στωικός επιδιώκει να γίνει αφέντης του εαυτού του, το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί και για τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Σε τι έγκειται η ιδιαιτερότητα της στωικής αντίληψης ως προς την κυριαρχία πάνω στον εαυτό; Χωρίς άλλο στην ελευθερία από τα πάθη· στην απάθεια. Η αρετή συνίσταται στο να μην ταράζεται κανείς από τα γεγονότα.

Όμως, ενώ ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος θεωρούν ότι ο θυμός μπορεί να παρακινήσει σε σπουδαίες πράξεις, οι Στωικοί αμφιβάλλουν πολύ για την βοήθεια που μπορεί να προσφέρουν τα πάθη στην υπόθεση της αρετής. Ακόμα και τα καλά πάθη τείνουν να τα θεωρούν κακούς στρατιώτες, κακούς συμμάχους στον αγώνα της ζωής μπορούν επίσης να τον οδηγήσουν στην καταστροφή Κοντολογίς, οι Στωικοί δεν εμπιστεύονται την «εμπαθή» αρετή, την αρετή που βασίζεται στο συναίσθημα. Αναζητούν την αρετή που βασίζεται σε αρχές.

Όπως φαίνεται, το πιστεύω τους είναι «Η ψυχή μου είναι ο θεός», και όχι «Η ψυχή μου, οι ψυχές των συνανθρώπων μου και ο θεός». Κι αν διατείνεται ότι νιώθει λύπη για κάποιον συνάνθρωπο, τούτη η λύπη δεν είναι από καρδιάς, είναι μια καθωσπρέπει προσποίηση. Γιατί όπως λέει ο Επίκτητος, «Αν το φέρει η τύχη, μη διστάσεις να συμπαρασταθείς σ’ αυτόν που υποφέρει, να τον παρηγορήσεις με τα λόγια σου, ακόμα και ν’ αναστενάξεις μαζί του. Εντούτοις, πρόσεχε, μην τυχόν στενάξεις και μέσα σου». (Εγχειρίδιον 16)

Όπως εξηγεί ένας από τους παλαιούς σχολιαστές, η συμπόνια του σοφού δεν μπορεί να είναι μήτε προσποιητή μήτε επιτηδευμένη, γιατί δεν του είναι επιτρεπτό να ψεύδεται. Άλλο έχει στο νου του ο Επίκτητος: να συναισθάνεσαι και να προσφέρεις βοήθεια στον άλλο, με τον ίδιο τρόπο που θα προσπαθούσες να σώσεις κάποιον που πνίγεται μες στη θάλασσα. Με το να στέκεσαι στην ακτή δεν τον σώζεις· πρέπει να μπεις στο νερό· και θα το κάνεις επειδή τον συμπονάς. Όμως δεν θα αφεθείς να σε παρασύρει το ρεύμα. Μ’ άλλα λόγια, δεν πρέπει να συμπονάς υπερβολικά, αλλιώς θα πνιγείτε και οι δύο. Να μην χάνεις από τα μάτια σου την ευρύτερη εικόνα. Αυτό ακριβώς απαιτεί και ο Σωκράτης από τον Κρίτωνα. Αυτός που δεν έχει προσβληθεί από το κακό πρέπει να έχει το μυαλό του καθαρό και ψύχραιμο· να δίνει φρόνιμες συμβουλές. Και μπορεί να το κάνει μόνο αν, χωρίς να ξεχνά πως δεν είναι ο ίδιος που υποφέρει, είναι σε θέση να δει τα πράγματα στις αληθινές τους διαστάσεις.

Ο Στωικός σοφός, λοιπόν, δεν είναι Ινδός βουδιστής. Δεν είναι αλήθεια ότι κάνει το καλό χωρίς να συναισθάνεται και να συμπονά τους άλλους. Τα ίχνη των παθών, οι ουλές, όπως λέει ο Ζήνων (SVF, 1 απ. 215), παραμένουν στην ψυχή του. Το ίδιο παραδέχεται και ο Χρύσιππος. Ο Σενέκας το λέει ωραία: «Δεν αποτελεί δύναμη το να αντέχει κανείς κάτι που δεν αισθάνεται» (De Constantia X 4). Βεβαιότατα, ο σοφός υποτάσσει τα συναισθήματά του· τα ελέγχει, όμως δεν παύει να έχει αισθήματα. Απάθεια σημαίνει ότι ο σοφός δεν επιτρέπει να μεγεθύνονται οι εφήμερες αντιδράσεις και να γίνονται πάθη και σταθερές αξίες, ακριβώς όπως δεν του αρκεί απλώς να τις μετριάζει. Ο οίκτος, για παράδειγμα, είναι ένα πάθος που βλάπτει και αυτόν που τον αισθάνεται και αυτόν που υποφέρει. Όμως η συμπάθεια, όπως και η φιλανθρωπία, είναι καλά αισθήματα. Όπως λέει ο Σενέκας (De Clementia II 6) «κάνουμε κι εμείς ότι και οι άνθρωποι με πάθη, όμως με διαφορετικό τρόπο». Το ζητούμενο δεν είναι η απάθεια, αλλά – για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία της Στοάς – η ευπάθεια (το καλό συναίσθημα). Αντί για ηδονή, φόβο και επιθυμία, ο σοφός θα επιζητήσει τη χαρά, την προσοχή («ευλάβεια») και την ορθή βούληση. Για να το πούμε όπως ο Ζήνων, ευπάθεια είναι η αβίαστη ροή της ζωής· μια συναισθηματική σταθερότητα, όπως υποστηρίζει ο Σενέκας, που τη χαρακτηρίζει η αταραξία.

ΑΡΡΙΑΝΟΣ - Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις (2.27.3-2.27.7)

[2.27.3] Καὶ αὐτὸς μὲν τὸ τραῦμα ἐθεραπεύετο χαλεπῶς· ἀφικνοῦνται δ᾽ αὐτῷ μετάπεμπτοι ἀπὸ θαλάσσης αἱ μηχαναί, αἷς Τύρον εἷλε. καὶ χῶμα χωννύναι ἐν κύκλῳ πάντοθεν τῆς πόλεως ἐκέλευσεν, εὖρος μὲν ἐς δύο σταδίους, ὕψος δὲ ἐς πόδας πεντήκοντα καὶ διακοσίους. [2.27.4] ὡς δὲ αἵ τε μηχαναὶ αὐτῷ ἐποιήθησαν καὶ ἐπαχθεῖσαι κατὰ τὸ χῶμα κατέσεισαν τοῦ τείχους ἐπὶ πολύ, ὑπονόμων τε ἄλλῃ καὶ ἄλλῃ ὀρυσσομένων καὶ τοῦ χοῦ ἀφανῶς ἐκφερομένου τὸ τεῖχος πολλαχῇ ἠρείπετο ὑφιζάνον κατὰ τὸ κενούμενον, τοῖς τε βέλεσιν ἐπὶ πολὺ κατεῖχον οἱ Μακεδόνες ἀναστέλλοντες τοὺς προμαχομένους τῶν πύργων, ἐς μὲν τρεῖς προσβολὰς οἱ ἐκ τῆς πόλεως ἀποθνησκόντων τε αὐτοῖς πολλῶν καὶ τιτρωσκομένων ὅμως ἀντεῖχον. [2.27.5] τῇ τετάρτῃ δὲ τῶν Μακεδόνων τὴν φάλαγγα πάντοθεν προσαγαγὼν Ἀλέξανδρος τῇ μὲν ὑπορυσσόμενον τὸ τεῖχος καταβάλλει, τῇ δὲ παιόμενον ταῖς μηχαναῖς κατασείει ἐπὶ πολύ, ὡς μὴ χαλεπὴν ταῖς κλίμαξιν τὴν προσβολὴν κατὰ τὰ ἐρηριμμένα ἐνδοῦναι. [2.27.6] αἵ τε οὖν κλίμακες προσήγοντο τῷ τείχει καὶ ἔρις πολλὴ ἦν τῶν Μακεδόνων ὅσοι τι ἀρετῆς μετεποιοῦντο ὅστις πρῶτος αἱρήσει τὸ τεῖχος· καὶ αἱρεῖ πρῶτος Νεοπτόλεμος τῶν ἑταίρων τοῦ Αἰακιδῶν γένους· ἐπὶ δὲ αὐτῷ ἄλλαι καὶ ἄλλαι τάξεις ὁμοῦ τοῖς ἡγεμόσιν ἀνέβαινον. [2.27.7] ὡς δὲ ἅπαξ παρῆλθόν τινες ἐντὸς τοῦ τείχους τῶν Μακεδόνων, κατασχίσαντες ἄλλας καὶ ἄλλας πύλας, ὅσαις ἕκαστοι ἐπετύγχανον, δέχονται εἴσω τὴν στρατιὰν πᾶσαν. οἱ δὲ Γαζαῖοι καὶ τῆς πόλεώς σφισιν ἤδη ἐχομένης ξυνεστηκότες ὅμως ἐμάχοντο, καὶ ἀπέθανον πάντες αὐτοῦ μαχόμενοι ὡς ἕκαστοι ἐτάχθησαν· παῖδας δὲ καὶ γυναῖκας ἐξηνδραπόδισεν αὐτῶν Ἀλέξανδρος. τὴν πόλιν δὲ ξυνοικίσας ἐκ τῶν περιοίκων ἐχρῆτο ὅσα φρουρίῳ ἐς τὸν πόλεμον.

***
[2.27.3] Ενώ ο Αλέξανδρος θεραπευόταν με δυσκολία από το τραύμα του, έφθασαν με τα πλοία ύστερα από πρόσκλησή του οι μηχανές, με τις οποίες είχε κυριέψει την Τύρο. Διέταξε αμέσως να κατασκευαστεί κυκλικό πρόχωμα γύρω από την πόλη, με πλάτος δύο σταδίους και ύψος διακόσια πενήντα πόδια. [2.27.4] Αφού λοιπόν στήθηκαν οι μηχανές και μεταφέρθηκαν στο πρόχωμα, προκάλεσαν ρωγμές σε μεγάλο μέρος του τείχους· συγχρόνως, επειδή οι Μακεδόνες άνοιγαν υπονόμους σε διάφορα σημεία και έριχναν κρυφά έξω το χώμα, το τείχος άρχισε σε πολλά μέρη του να γκρεμίζεται και να κατακαθίζει στα σημεία όπου είχε αφαιρεθεί το χώμα· οι Μακεδόνες με τα βέλη τους απέκτησαν τον έλεγχο ενός μεγάλου μέρους του τείχους και απώθησαν τους υπερασπιστές από τους πύργους· οι αμυνόμενοι όμως άντεχαν σε τρεις επιθέσεις τους, αν και πολλοί από αυτούς σκοτώνονταν και τραυματίζονταν. [2.27.5] Αφού όμως στην τέταρτη επίθεση κίνησε από παντού ο Αλέξανδρος τη μακεδονική φάλαγγα εναντίον τους, κατέρριψε το τείχος στα μέρη όπου το υπέσκαπταν και του προκάλεσε ρωγμές σε μεγάλη έκταση εκεί όπου το χτυπούσαν οι μηχανές του, ώστε δεν ήταν δύσκολο να επιχειρηθεί η έφοδος με σκάλες στα τμήματα που είχαν καταπέσει. [2.27.6] Τοποθετήθηκαν λοιπόν οι σκάλες στο τείχος και άρχισε αμέσως μεγάλη άμιλλα ανάμεσα σε όσους Μακεδόνες συναγωνίζονταν για ανδρεία, ποιός πρώτος θα κυριέψει το τείχος. Και το κυρίεψε πρώτος ο Νεοπτόλεμος, ένας από τους εταίρους, που καταγόταν από την γενιά των Αιακιδών· ύστερα από αυτόν άρχισαν να ανεβαίνουν στο τείχος το ένα μετά από το άλλο τα τάγματα των Μακεδόνων με τους αρχηγούς τους. [2.27.7] Αμέσως μόλις πέρασαν μέσα στο τείχος μερικοί Μακεδόνες, γκρέμισαν τη μια μετά την άλλη τις πύλες του φρουρίου που βρέθηκαν μπροστά τους και δέχθηκαν μέσα στην πόλη όλον τον στρατό. Οι πολίτες της Γάζας, αν και η πόλη τους βρισκόταν πια στα χέρια του εχθρού, εξακολούθησαν όμως να μάχονται συγκροτημένοι· και σκοτώθηκαν όλοι πολεμώντας στο μέρος όπου ο καθένας τους τάχθηκε. Τα παιδιά όμως και τις γυναίκες τους ο Αλέξανδρος τους πούλησε δούλους. Στην πόλη εγκατέστησε ανθρώπους από τις γύρω περιοχές και την χρησιμοποιούσε ως πολεμικό φρούριο.