Τετάρτη 3 Αυγούστου 2022

ΟΜΗΡΟΣ: Ὀδύσσεια (8.199-8.265)

Ὣς φάτο, γήθησεν δὲ πολύτλας δῖος Ὀδυσσεύς,
200 χαίρων οὕνεχ᾽ ἑταῖρον ἐνηέα λεῦσσ᾽ ἐν ἀγῶνι.
καὶ τότε κουφότερον μετεφώνεε Φαιήκεσσι·
«Τοῦτον νῦν ἀφίκεσθε, νέοι· τάχα δ᾽ ὕστερον ἄλλον
ἥσειν ἢ τοσσοῦτον ὀΐομαι ἢ ἔτι μᾶσσον.
τῶν δ᾽ ἄλλων ὅτινα κραδίη θυμός τε κελεύει,
205 δεῦρ᾽ ἄγε πειρηθήτω, ἐπεί μ᾽ ἐχολώσατε λίην,
ἢ πὺξ ἠὲ πάλῃ ἢ καὶ ποσίν, οὔ τι μεγαίρω,
πάντων Φαιήκων πλήν γ᾽ αὐτοῦ Λαοδάμαντος.
ξεῖνος γάρ μοι ὅδ᾽ ἐστί· τίς ἂν φιλέοντι μάχοιτο;
ἄφρων δὴ κεῖνός γε καὶ οὐτιδανὸς πέλει ἀνήρ,
210 ὅς τις ξεινοδόκῳ ἔριδα προφέρηται ἀέθλων
δήμῳ ἐν ἀλλοδαπῷ· ἕο δ᾽ αὐτοῦ πάντα κολούει.
τῶν δ᾽ ἄλλων οὔ πέρ τιν᾽ ἀναίνομαι οὐδ᾽ ἀθερίζω,
ἀλλ᾽ ἐθέλω ἴδμεν καὶ πειρηθήμεναι ἄντην.
πάντα γὰρ οὐ κακός εἰμι, μετ᾽ ἀνδράσιν ὅσσοι ἄεθλοι·
215 εὖ μὲν τόξον οἶδα ἐΰξοον ἀμφαφάασθαι·
πρῶτός κ᾽ ἄνδρα βάλοιμι ὀϊστεύσας ἐν ὁμίλῳ
ἀνδρῶν δυσμενέων, εἰ καὶ μάλα πολλοὶ ἑταῖροι
ἄγχι παρασταῖεν καὶ τοξαζοίατο φωτῶν.
οἶος δή με Φιλοκτήτης ἀπεκαίνυτο τόξῳ
220 δήμῳ ἔνι Τρώων, ὅτε τοξαζοίμεθ᾽ Ἀχαιοί.
τῶν δ᾽ ἄλλων ἐμέ φημι πολὺ προφερέστερον εἶναι,
ὅσσοι νῦν βροτοί εἰσιν ἐπὶ χθονὶ σῖτον ἔδοντες.
ἀνδράσι δὲ προτέροισιν ἐριζέμεν οὐκ ἐθελήσω,
οὔθ᾽ Ἡρακλῆϊ οὔτ᾽ Εὐρύτῳ Οἰχαλιῆϊ,
225 οἵ ῥα καὶ ἀθανάτοισιν ἐρίζεσκον περὶ τόξων.
τῶ ῥα καὶ αἶψ᾽ ἔθανεν μέγας Εὔρυτος, οὐδ᾽ ἐπὶ γῆρας
ἵκετ᾽ ἐνὶ μεγάροισι· χολωσάμενος γὰρ Ἀπόλλων
ἔκτανεν, οὕνεκά μιν προκαλίζετο τοξάζεσθαι.
δουρὶ δ᾽ ἀκοντίζω ὅσον οὐκ ἄλλος τις ὀϊστῷ.
230 οἴοισιν δείδοικα ποσὶν μή τίς με παρέλθῃ
Φαιήκων· λίην γὰρ ἀεικελίως ἐδαμάσθην
κύμασιν ἐν πολλοῖς, ἐπεὶ οὐ κομιδὴ κατὰ νῆα
ἦεν ἐπηετανός· τῶ μοι φίλα γυῖα λέλυνται.»
Ὣς ἔφαθ᾽, οἱ δ᾽ ἄρα πάντες ἀκὴν ἐγένοντο σιωπῇ·
235 Ἀλκίνοος δέ μιν οἶος ἀμειβόμενος προσέειπε·
«Ξεῖν᾽, ἐπεὶ οὐκ ἀχάριστα μεθ᾽ ἡμῖν ταῦτ᾽ ἀγορεύεις,
ἀλλ᾽ ἐθέλεις ἀρετὴν σὴν φαινέμεν, ἥ τοι ὀπηδεῖ,
χωόμενος ὅτι σ᾽ οὗτος ἀνὴρ ἐν ἀγῶνι παραστὰς
νείκεσεν, ὡς ἂν σὴν ἀρετὴν βροτὸς οὔ τις ὄνοιτο
240 ὅς τις ἐπίσταιτο ᾗσι φρεσὶν ἄρτια βάζειν·
ἀλλ᾽ ἄγε νῦν ἐμέθεν ξυνίει ἔπος, ὄφρα καὶ ἄλλῳ
εἴπῃς ἡρώων, ὅτε κεν σοῖσ᾽ ἐν μεγάροισι
δαινύῃ παρὰ σῇ τ᾽ ἀλόχῳ καὶ σοῖσι τέκεσσιν,
ἡμετέρης ἀρετῆς μεμνημένος, οἷα καὶ ἡμῖν
245 Ζεὺς ἐπὶ ἔργα τίθησι διαμπερὲς ἐξέτι πατρῶν.
οὐ γὰρ πυγμάχοι εἰμὲν ἀμύμονες οὐδὲ παλαισταί,
ἀλλὰ ποσὶ κραιπνῶς θέομεν καὶ νηυσὶν ἄριστοι,
αἰεὶ δ᾽ ἡμῖν δαίς τε φίλη κίθαρίς τε χοροί τε
εἵματά τ᾽ ἐξημοιβὰ λοετρά τε θερμὰ καὶ εὐναί.
250 ἀλλ᾽ ἄγε, Φαιήκων βητάρμονες ὅσσοι ἄριστοι,
παίσατε, ὥς χ᾽ ὁ ξεῖνος ἐνίσπῃ οἷσι φίλοισιν,
οἴκαδε νοστήσας, ὅσσον περιγινόμεθ᾽ ἄλλων
ναυτιλίῃ καὶ ποσσὶ καὶ ὀρχηστυῖ καὶ ἀοιδῇ.
Δημοδόκῳ δέ τις αἶψα κιὼν φόρμιγγα λίγειαν
255 οἰσέτω, ἥ που κεῖται ἐν ἡμετέροισι δόμοισιν.»
Ὣς ἔφατ᾽ Ἀλκίνοος θεοείκελος, ὦρτο δὲ κῆρυξ
οἴσων φόρμιγγα γλαφυρὴν δόμου ἐκ βασιλῆος.
αἰσυμνῆται δὲ κριτοὶ ἐννέα πάντες ἀνέσταν
δήμιοι, οἳ κατ᾽ ἀγῶνα ἐῢ πρήσσεσκον ἕκαστα,
260 λείηναν δὲ χορόν, καλὸν δ᾽ εὔρυναν ἀγῶνα.
κῆρυξ δ᾽ ἐγγύθεν ἦλθε φέρων φόρμιγγα λίγειαν
Δημοδόκῳ· ὁ δ᾽ ἔπειτα κί᾽ ἐς μέσον· ἀμφὶ δὲ κοῦροι
πρωθῆβαι ἵσταντο, δαήμονες ὀρχηθμοῖο,
πέπληγον δὲ χορὸν θεῖον ποσίν. αὐτὰρ Ὀδυσσεὺς
265 μαρμαρυγὰς θηεῖτο ποδῶν, θαύμαζε δὲ θυμῷ.

***
Έτσι του μίλησε, κι ευφράνθηκε βασανισμένος ο Οδυσσέας και θείος,
200 όλος χαρά που βρήκε σύντροφο στον αγώνα του καλό.
Τότε με θάρρος κι ανακούφιση στράφηκε προς τους Φαίακες:
«Κοπιάστε παλληκάρια μου, να φτάσετε τον δίσκο μου·
σε λίγο ρίχνω κι άλλον, τόσο μακριά ή και μακρύτερα.
Αν κάποιος θαρραλέος θέλει, που να το λέει κι η καρδιά του,
ας παραβγεί μαζί μου σε οτιδήποτε—αλήθεια μ᾽ έχετε χολώσει
αφάνταστα· στην πυγμαχία, στην πάλη, ακόμη και στο τρέξιμο.
Δεν θ᾽ αρνηθώ, και προκαλώ τους Φαίακες όλους, μόνο
τον Λαοδάμαντα εξαιρώ, τον ξένο που με φιλοξένησε·
γιατί ποιος μ᾽ ένα φίλο που του δείχνει αγάπη
θ᾽ άνοιγε μάχη· σίγουρα θα ᾽ταν τιποτένιος κι άμυαλος
210 ένας που ανταγωνίζεται εκείνον που τον ξένισε
σε ξένο τόπο· όποιος το κάνει, όλο το δίκιο του το χάνει.
Από τους άλλους όμως κανένα δεν αρνούμαι, κανένα
δεν περιφρονώ· θέλω να δω ο καθένας πόσο αξίζει,
αν παραβγεί μαζί μου. Πάντως δεν είμαι ανάξιος
σ᾽ όσους αγώνες οι άντρες αγωνίζονται.
Ξέρω καλά πώς το καλοξυσμένο τόξο να χειρίζομαι,
και πρώτος θα μπορούσα να πετύχω με το βέλος τον αντίπαλό μου
ανάμεσα σ᾽ άλλους εχθρούς, ακόμη κι αν στο πλάι μου στέκουν
οι σύντροφοι πολλοί, τοξεύοντας κι αυτοί.
Ο Φιλοκτήτης μόνος με ξεπερνούσε τότε στο δοξάρι,
220 εκεί στων Τρώων τη χώρα, κάθε φορά που οι Αχαιοί τοξεύαμε.
Από τους άλλους όμως περηφανεύομαι πως υπερέχω, και μάλιστα
πολύ, όσοι θνητοί ζούνε στη γη και τρων ψωμί.
Δεν συνερίζομαι, και δεν το θέλω, τους παλιούς μου ήρωες,
μήτε τον Ηρακλή μήτε τον Εύρυτο από την Οιχαλία·
εκείνοι ακόμη και με τους θεούς συναγωνίστηκαν στο τόξο.
Γι᾽ αυτό κι ο μέγας Εύρυτος χάθηκε πριν της ώρας του, δεν γέρασε
στο αρχοντικό του· ο Απόλλων χολωμένος τον θανάτωσε,
όταν εκείνος τον προκάλεσε να παραβγούν στο τόξο.
Ρίχνω και δόρυ, πιο μακριά από όσο οι άλλοι τη σαΐτα τους·
230 φοβάμαι μόνο για τα πόδια μου, και κάποιος από σας τους Φαίακες
ίσως μπορούσε να μ᾽ αφήσει πίσω. Γιατί με τσάκισε, με δάμασε
άσχημα το κύμα, μέρες δεν είχα να πιαστώ καν σ᾽ ένα ξύλο
καραβιού· έτσι μου λύθηκαν τα γόνατα.»
Τελειώνοντας, έμειναν όλοι τους αμίλητοι και βυθισμένοι στη σιωπή,
ώσπου ο Αλκίνοος πήρε τον λόγο να μιλήσει:
«Ξένε, όσα αγορεύεις και μας είπες δεν είναι αχάριστα ασφαλώς.
Θέλησες ν᾽ αποδείξεις και τη δική σου αρετή που συντροφεύει
τη ζωή σου· από θυμό, που αυτός ο νιος
μπροστά στους άλλους βγήκε να σε προσβάλει αστόχαστα,
δείχνοντας περιφρόνηση στην αρετή σου,
όση κανείς δεν θα τολμούσε να προφέρει, αν είχε φρόνηση
240 και λόγια μετρημένα.
Πρόσεξε όμως τώρα και τον δικό μου λόγο, να ᾽χεις να λες
στον άλλον κόσμο, όταν μες στο δικό σου το παλάτι κάποτε,
σ᾽ ένα τραπέζι καθισμένος με τη γυναίκα και τα τέκνα σου,
θα μνημονεύεις τη δική μας αρετή· ποια έργα ο Δίας
μας αξίωσε κι εμάς να ασκούμε, από τα χρόνια
των πατέρων μας, αδιάκοπα.
Δεν είμαστε λοιπόν ακατανίκητοι πυγμάχοι μήτε και παλαιστές,
αλλά στο τρέξιμο πετούν τα πόδια μας, και δεν θα βρεις
καλύτερόν μας στα καράβια.
Απόλαυση δική μας και παντοτινή· το πλούσιο γεύμα,
η κιθάρα κι οι χοροί, ρούχα πολύτιμα, που να τ᾽ αλλάζουμε
όταν πρέπει, λουτρά θερμά, και το κρεβάτι.
250 Τώρα λοιπόν εμπρός, οι άριστοί μας χορευτές στήσετε, Φαίακες,
χορό, για να μπορεί κι ο ξένος να διηγάται,
όταν γυρίσει πίσω στην πατρίδα του, πόσο τους άλλους υπερβάλλουμε
στο αρμένισμα, τον δρόμο, στον χορό και το τραγούδι.
Κάποιος ας πάει να φέρει και τη γλυκόφωνη κιθάρα
στον Δημόδοκο· κάπου θα βρίσκεται μες στο παλάτι.»
Έτσι τους μίλησε ο Αλκίνοος θεόμορφος, κι ο κήρυκας πετάχτηκε
να φέρει τη βαθουλή κιθάρα απ᾽ το βασιλικό παλάτι.
Στο μεταξύ σηκώθηκαν επίσημοι οι εννέα κριτές,
όλοι τους διαλεχτοί του δήμου, αυτοί που ορίζουν
στους αγώνες τους κανόνες όπως πρέπει,
και τα ρυθμίζουν όλα· ίσωσαν τότε τον τόπο του χορού
260 κι άνοιξαν όμορφα τον κύκλο.
Στην ώρα του κατέφθασε κι ο κήρυκας με τη μελωδική κιθάρα,
τη δίνει στον Δημόδοκο, κι αυτός πήγε και στάθηκε στη μέση.
Γύρω του στήθηκαν ωραία αγόρια, που μόλις άνθιζε το χνούδι τους,
δεινοί ωστόσο χορευτές, κι αμέσως άρχισαν, τα πόδια τους
χτυπώντας, τον θείο χορό. Ο Οδυσσέας έκθαμβος
κοιτούσε να λάμπει η μαρμαρυγή στα πόδια τους,
τον συνεπήρε αυτό το θαύμα.

Ο ρόλος των διπλών μηνυμάτων στην επικοινωνία

Η σημαντικότητα του διπλού μηνύματος στην επικοινωνία και στην οργάνωση των σχέσεων μέσα στις σχέσεις, στην οικογένεια, αλλά και στην κοινωνία αποτέλεσε ένα σταθμό στην προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει μεταξύ των ανθρώπων. Το “ανακάλυψε”, ο Gregory Bateson, το 1952 κατά την διάρκεια ερευνών για την κατανόηση των παραδόξων στην επικοινωνία των ανθρώπων. Ο Bateson χρησιμοποίησε αυτό τον όρο παρατηρώντας την επικοινωνία στους κατοίκους του Μπαλί, ανάμεσα στις μητέρες και τα παιδιά τους και μετά μετέφερε αυτή την παρατήρηση στον “πολιτισμένο” κόσμο, σε νέους σχιζοφρενείς στην σχέση με την μητέρα τους καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η αρρώστια δεν ήταν μια κατάσταση που αφορούσε ένα άτομο, αλλά το αποτέλεσμα ενός συστήματος επικοινωνίας ανάμεσα σε δυο ή περισσότερα πρόσωπα.

Στην επικοινωνία, ανάμεσα σε δυο η περισσότερα άτομα το ένα γίνεται πομπός και το άλλο δέκτης, μετά ο πομπός γίνεται δέκτης και ο δέκτης πομπός. Το μήνυμα ανάμεσα στον δέκτη και τον πομπό, εμπεριέχει δυο διαφορετικά επίπεδα επικοινωνίας το σαφές και το ασαφές. Το σαφές επίπεδο, είναι αυτό που είναι ορατό και συνήθως εκφράζεται με λόγο ενώ το ασαφές εκφράζεται με την συμπεριφορά, την κίνηση, την γκριμάτσα του προσώπου, την αίσθηση. Το πρόβλημα λοιπόν αρχίζει να υπάρχει από την στιγμή που ο δέκτης του μηνύματος συναντά δυσκολία να ξεχωρίσει το σαφές περιεχόμενο του μηνύματος και τι είναι αυτό που υπονοεί. Παράδειγμα: Μια μητέρα λέει στο παιδί της “Τώρα μεγάλωσες μπορείς να τα καταφέρεις μόνος σου”. Αυτό είναι το ξεκάθαρο μήνυμα προς το παιδί της, το μήνυμα όμως αρχίζει να γίνεται ασαφές όσον αφορά την ερμηνεία του, όταν αυτή η μητέρα κατά την απουσία του παιδιού, του τηλεφωνά κάθε ένα τέταρτο για να μάθει που είναι και τι κάνει, εκδηλώνοντας μια ανησυχία που έρχεται να αμφισβητήσει αυτό που του είχε πει. Ο πατέρας λέει στο παιδί του: “Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες, αλλά μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε;“. Εδώ, η ίδια η εκφώνηση του μηνύματος εμπεριέχει την αντίφαση κάνοντας και τα δύο σκέλη του να μοιάζουν ασαφή. Δηλαδή το πρώτο “ Έχω εμπιστοσύνη σε εσένα και την απόφαση που πήρες” έρχεται να αναιρεθεί με το “μήπως θα ήταν καλύτερο να το συζητήσουμε”.

Τα μέλη που επικοινωνούν με διπλά μηνύματα εμπλέκονται σε σχέσεις και μορφές αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζονται από φαύλους κύκλους, ισχυρές αντιφάσεις και βιώνονται με έντονο αίσθημα ενοχής. Η συναισθηματική εμπλοκή και η σύγκρουση στον άξονα της αντιφατικής εμπειρίας, τις περισσότερες φορές παραμένουν άρρητες, ενδοβάλλονται στα άτομα και επηρεάζουν ως έναν βαθμό τη συμπεριφορά τους όχι μόνο εντός του οικογενειακού πλαισίου, αλλά και έξω από αυτό. Τέτοιες καταστάσεις περιεγράφηκαν για πρώτη φορά από τον G. Bateson (1972), ονομάζονται διπλοί δεσμοί, και το χαρακτηριστικό τους είναι πως “ό,τι και να κάνεις, θα είσαι ένοχος..!

ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΝΑ ΔΙΑΛΕΞΕΙ ΑΥΤΟΚΑΤΗΓΟΡΕΙΤΑΙ, ΔΗΛΑΔΗ ΘΕΩΡΕΙ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟ ΓΙΑ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ.

Το διπλό μήνυμα λοιπόν, αρνείται την ελεύθερη εκλογή του άλλου είτε είναι παιδί, είτε έφηβος/η, είτε νέος/α. Διατηρεί την “αδυναμία” του να μπορεί να αποφασίσει μόνο του, και μπορεί να το οδηγήσει σε μια μορφή συμπεριφορά “ρομπότ” όταν δεν του δίνεται η δυνατότητα να διαλέξει. Ή, όταν προσφέρονται δύο λύσεις, δηλαδή του προσφέρεται η δυνατότητα να διαλέξει, κάτω από τις συνθήκες επικοινωνίας που παρουσιάσαμε, τότε μπορεί να βρεθεί σε δίλημμα και να μην μπορεί να διαλέξει. Το άτομο που βρίσκεται μπροστά στην αδυναμία να διαλέξει αυτοκατηγορείται, δηλαδή θεωρεί τον εαυτό του υπεύθυνο για αυτή την κατάσταση. Αισθάνεται ντροπή και δεν ξέρει ποια απάντηση να δώσει όταν αναφέρεται στον εαυτό του. Νιώθει ανελεύθερο, δεν μπορεί να σκεφτεί και να πάρει μια απόφαση και όταν απαντά αισθάνεται σαν οι απαντήσεις που δίνει να ανήκουν σε κάποιον άλλον. Έτσι όταν δεν νιώθει ελεύθερο να πάρει κάποια απόφαση για το ίδιο, συνήθως δεν την παίρνει.

Οι άνθρωποι που μεγαλώνουν σε οικογένειες με διπλά μηνύματα ως ενήλικες στις διαπροσωπικές τους σχέσεις εκδηλώνουν αμφιθυμία, αναποφασιστικότητα και έλλειψη αυτοπεποίθησης. Τα διπλά μηνύματα είτε τα εκπέμπουμε εμείς είτε τα λαμβάνουμε, μας μπερδεύουν και συχνά αποτελούν μια βασική αιτία που μένουμε προσκολλημένοι σε αδιέξοδες προσωπικές καταστάσεις. Ο άνθρωπος που εκφράζει διπλά μηνύματα ουσιαστικά δηλώνει τη σύγχυσή του. Κάποιες φορές αυτό μπορεί να γίνεται για την αποφυγή ευθυνών, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που το άτομο δεν έχει καν συνείδηση της σύγχυσής του. Η σύναψη προσωπικών σχέσεων με τέτοια άτομα οδηγεί σε αδιέξοδα και έντονες ανασφάλειες και παρότι κατανοούμε τη δυσκολία που μπορεί να έχουν χρειάζεται να προστατεύσουμε τον εαυτό μας με το να εγκαταλείψουμε τη σχέση. Η σύγχυση μπορεί να μεταδοθεί και σε μας λόγω της αμφιθυμίας και της μη ξεκάθαρης θέσης του άλλου και να λειτουργήσει αποσταθεροποιητικά για τη ψυχολογία μας και τη ζωή μας.

Η Επικοινωνία είναι βασικό συστατικό της ζωής όλων των πλασμάτων. Συντελείται είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα με διάφορους τρόπους και μέσα και αποτελεί ζωτική ανάγκη προκειμένου να νιώθουμε ότι υπάρχουμε, αφού έχουμε ανάγκη να σχετιζόμαστε είτε με άλλους ανθρώπους, είτε με τα ζώα, είτε με τη φύση και κυρίως με τον εαυτό μας. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη επικοινωνία εμπεριέχει το ρήμα κοινωνώ που σημαίνει σχετίζομαι και μετέχω σε κάτι. Επειδή ο άνθρωπος γεννιέται και ενηλικιώνεται μέσα σε διάφορα συστήματα (Οικογένεια, Σχολείο, Κοινότητα…) οι αντιλήψεις του για την Επικοινωνία και τις Ανθρώπινες σχέσεις μπορεί να διαφέρουν από ενός άλλου ανθρώπου. Κατά συνέπεια η επικοινωνία δεν είναι μια απλή διαδικασία καθώς δεν προϋποθέτει μόνο την επαφή με τις προσωπικές μας ανάγκες και επιθυμίες άλλα και την επαφή με τον 'Αλλον. Γι' αυτό και έχει τεράστια σημασία η μελέτη του Εαυτού, αλλά και τον κανόνων που διέπουν την Επικοινωνία και η ενίσχυση της ενσυναίσθησής μας προκειμένου να επικοινωνούμε αποτελεσματικά και να οικοδομήσουμε υγιείς σχέσεις που είναι βασική προϋπόθεση ψυχικής Υγείας.

C.Jung: Η κατάντια του ατόμου στη σύγχρονη κοινωνία

Τι επιφυλάσσει το μέλλον;

Η ερώτηση αυτή απασχόλησε τον άνθρωπο από τα πανάρχαια χρόνια, αν και όχι πάντα στον ίδιο βαθμό. Με βάση τα ιστορικά δεδομένα ο άνθρωπος στρέφεται με άγχος στο μέλλον κατά τη διάρκεια φυσικών, πολιτικών, οικονομικών και πνευματικών αδιεξόδων, ιδίως όταν πολλαπλασιάζονται οι προσδοκίες και οι ουτοπίες.

Μπορεί να θυμηθεί κανείς τις προσδοκίες των χιλιαστών την εποχή του Αυγούστου ή τις πνευματικές αλλαγές της Δύσης προς το τέλος της πρώτης χιλιετίας. Σήμερα, που σιμώνει το τέλος της δεύτερης χιλιετίας ξαναζούμε μια εποχή γεμάτη αποκαλυπτικές εικόνες μιας συμπαντικής καταστροφής.

Ποια είναι η σημασία εκείνου του διχασμού που διαιρεί την ανθρωπότητα σε δύο μέρη; Ποια θα είναι η πορεία του πολιτισμού μας και του ίδιου του ανθρώπου, αν αρχίσουν να εξαπολύονται οι υδρογονοβόμβες ή αν σκεπάσει την Ευρώπη το πνευματικό και ηθικό σκοτάδι του εθνικού απολυταρχισμού;

Έχουμε κάθε λόγο ν΄ ανησυχούμε.

Σε όλη τη Δύση υπάρχουν ανατρεπτικές μειονότητες που, εκμεταλλευόμενες τον ανθρωπισμό και την αίσθηση της δικαιοσύνης μας, προετοιμάζουν εμπρηστικούς δαυλούς. Τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει την εξάπλωση των ιδεών τους, εκτός από την κριτική σκέψη ενός απλού, διαυγούς και νοητικά σταθερού πληθυσμιακού στρώματος. Δεν πρέπει όμως να υπερεκτιμήσουμε την πυκνότητα αυτού του στρώματος. Διαφέρει από χώρα σε χώρα ανάλογα με την εθνική ιδιοσυγκρασία. Εξαρτάται επίσης από τη λαϊκή παιδεία της κάθε χώρας και υπόκειται στις αρνητικές επιδράσεις πολιτικοοικονομικών παραγόντων. Κρίνοντας από τα δημοψηφίσματα, θα μπορούσε κανείς με αισιόδοξους υπολογισμούς να υποθέσει σαν ανώτατο όριο το 40% του εκλογικού σώματος. Ακόμα και μια πιο απαισιόδοξη σκέψη δε θα ήταν αδικαιολόγητη, επειδή το χάρισμα της λογικής και κριτικής σκέψης είναι ικανότητα πέρα από τις δυνατότητες του μέσου ανθρώπου. Όπου υπάρχει, αποδείχνεται τόσο μεταβαλλόμενη και ασταθής, όσο περισσότερες είναι και οι πολιτικές ομάδες.

Όπου επικρατεί η μάζα, η διεισδυτική σκέψη νεκρώνεται. Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε δογματική και δεσποτική τυραννία, αν υποκύψει ποτέ η πολιτεία σε κάποια κατάσταση αδυναμίας.

Τα λογικά επιχειρήματα συνοδεύονται από κάποια επιτυχία όσο η συναισθηματικότητα μιας δεδομένης κατάστασης δεν υπερβαίνει το κρίσιμο σημείο. Αν η συγκινησιακή “θερμοκρασία” ξεπεράσει αυτό το επίπεδο, η πιθανότητα της αποτελεσματικότητας της λογικής ελαττώνεται και τη θέση της παίρνει η προπαγάνδα και οι χιμαιρικές ονειροφαντασίες. Αυτό σημαίνει πως εκλύεται ένα είδος συλλογικής καταληψίας που εξελίσσεται ραγδαία σε ψυχική επιδημία.

Σε μια τέτοια κατάσταση αναδύονται στην επιφάνεια όλα τα αντικοινωνικά στοιχεία. Τέτοια άτομα δεν είναι καθόλου σπάνια φαινόμενα που απαντώνται μόνο σε φυλακές και φρενοκομεία. Για κάθε εκδηλωμένη περίπτωση φρενοβλάβειας, σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, υπάρχουν δέκα τουλάχιστον λανθάνουσες περιπτώσεις οι οποίες αν και σπάνια φτάνουν στο σημείο να εκδηλωθούν -παρ’ όλη την επιφανειακή τους φυσικότητα- επηρεάζονται από ασυνείδητες παθολογίες και διεστραμμένους παράγοντες.

Είναι ευνόητο βέβαια πως δεν υπάρχουν ιατρικές στατιστικές για τη συχνότητα των ψυχώσεων. Όμως ακόμη και αν ο αριθμός τους ήταν μικρότερος από το δεκαπλάσιο των περιστατικών και της εκδηλωμένης εγκληματικότητας, η σχετικά μικρή ποσοστιαία αναλογία του πληθυσμού που αντιπροσωπεύουν, υπερσκελίζονται με το παραπάνω λόγω της επικίνδυνης υφής αυτών των ανθρώπων.

Σε μια κατάσταση “συλλογικής καταληψίας” είναι οι ενδεδειγμένοι χαρακτήρες και συνεπώς μέσα της αισθάνονται οικεία. Από προσωπική τους πείρα γνωρίζουν καλά τη γλώσσα αυτών των συνθηκών και ξέρουν πώς να τις χειριστούν. Οι χιμαιρικές ιδέες τους ενισχυμένες με τη φανατική μνησικακία αγγίζουν το συλλογικό παραλογισμό. Εκεί υπάρχει πρόσφορο έδαφος για να εκφράσουν όλα αυτά τα κίνητρα και τις έχθρες που βρίσκουν απήχηση και στους πλέον φυσιολογικούς ανθρώπους κάτω από το ένδυμα της λογικής και της διορατικότητας. Για αυτό το λόγο, παρ’ όλη την ολιγαριθμία τους σε σχέση με το συνολικό πληθυσμό, θεωρούνται επικίνδυνες πηγές μόλυνσης, επειδή ο λεγόμενος φυσιολογικός άνθρωπος γνωρίζει πολύ λίγο τον εαυτό του.

Οι περισσότεροι συγχέουν την “αυτογνωσία”, με τη γνώση της συνειδητής προσωπικότητας. Όποιος έχει συνείδηση του εγώ, θεωρεί δεδομένο ότι γνωρίζει τον εαυτό του. Το εγώ όμως, γνωρίζει μόνο τα δικά του στοιχεία και όχι το ασυνείδητο και τα περιεχόμενά του. Οι άνθρωποι υπολογίζουν την αυτογνωσία τους με βάση το τι γνωρίζει για τον εαυτό του το μέσο άτομο του κοινωνικού τους περιβάλλοντος και όχι με μέτρο τα πραγματικά ψυχικά συμβάντα που στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι κρυμμένα. Κάτω από αυτό το πρίσμα η ψυχή συμπεριφέρεται όπως το σώμα με τη φυσιολογική και ανατομική δομή του, για την οποία όμως ο μέσος άνθρωπος γνωρίζει ελάχιστα. Μολονότι ζει μέσα στο σώμα, το μεγαλύτερο μέρος του είναι ακατανόητο για τον αμύητο και χρειάζεται ειδική επιστημονική μόρφωση για να εξοικειωθεί η συνείδησή του με όσα είναι γνωστά για αυτό, για να μη μιλήσουμε για όσα δεν είναι γνωστά.

Αυτό που ονομάζεται “αυτογνωσία” είναι μια πολύ περιορισμένη γνώση -που στο μεγαλύτερο μέρος της εξαρτάται από κοινωνικούς παράγοντες- των όσων συμβαίνουν στην ανθρώπινη ψυχή. Έτσι, πιστεύουμε πως τίποτε δεν συμβαίνει “σε μας”, “την οικογένειά μας”, ή τους φίλους και τους γνωστούς μας, ενώ από την άλλη προβάλλουμε ανάλογες φανταστικές θεωρίες σχετικά με την υποτιθέμενη ύπαρξη εκείνων των ιδιοτήτων που έχουν σαν κύριο σκοπό τη συγκάλυψη των πραγματικών συμβάντων.

Στην πλατιά ζώνη του ασυνείδητου, το οποίο είναι απρόσβλητο από το συνειδητό έλεγχο και την κριτική, είμαστε ακάλυπτοι και ανοιχτοί σε κάθε είδους επιρροές και ψυχικές μολύνσεις.

Όπως συμβαίνει με κάθε κίνδυνο, μπορούμε να προφυλαχτούμε από την απειλή της ψυχικής μόλυνσης μόνο όταν γνωρίζουμε τι και πώς μας επιτίθεται, πότε και πού θα γίνει η επίθεση.

Επειδή η αυτογνωσία είναι μια πορεία γνώσης των ατομικών γεγονότων, οι θεωρίες βοηθάνε ελάχιστα σε αυτή την περίπτωση. ‘Οσο περισσότερη πίστη εκφράζει μια θεωρία στην παγκόσμια κατάσταση, τόσο μειώνεται η ικανότητά της να κρίνει τα ατομικά γεγονότα. Κάθε θεωρία βασισμένη στην εμπειρία είναι απαραίτητα στατιστική. Δηλαδή, διαμορφώνει ένα ιδανικό μέσο όρο που καταργεί όλες τις εξαιρέσεις και τις αντικαθιστά με κάποια αφηρημένη έννοια. Αυτή η έννοια είναι αρκετά έγκυρη, αν και δεν είναι απαραίτητο να ισχύει στην πραγματικότητα. Εντούτοις, φαίνεται θεωρητικά σαν απρόσβλητο θεμελιώδες αξίωμα. Οι εξαιρέσεις σε κάθε άκρο, αν και είναι πραγματικές, δεν συμπεριλαμβάνονται στο τελικό αποτέλεσμα γιατί αλληλοαπορρίπτονται.

Για παράδειγμα, αν πάρουμε μια λεκάνη γεμάτη βότσαλα και ζυγίσουμε το καθένα χωριστά, μπορεί στο τέλος να βρούμε ότι ο μέσος όρος του βάρους καθενός είναι 145 γραμμάρια. Αλλά αυτό το αποτέλεσμα δε μας φανερώνει τίποτε σχετικά με την πραγματική φύση των βότσαλων. Και αν κάποιος πιστέψει, σύμφωνα με το προηγούμενο αποτέλεσμα, ότι μπορεί να βρει με την πρώτη προσπάθεια ένα βότσαλο 145 γραμμάρια, τότε σίγουρα θα απογοητευθεί…

Η στατιστική μέθοδος παρουσιάζει τα γεγονότα στο φως ενός ιδανικού μέσου όρου, αλλά δεν μας δίνει μια εικόνα για την εμπειρική τους πραγματικότητα.
Αν αντανακλά μια αδιαφιλονίκητη όψη της πραγματικότητας, μπορεί να διαστρεβλώσει επικίνδυνα την ισχύουσα αλήθεια και αυτό αληθεύει ιδιαίτερα για θεωρίες που βασίζονται σε στατιστικές.

Πάντως το σημείο διάκρισης των πραγματικών γεγονότων είναι η ατομικότητά τους. Χωρίς να το τονίζω ιδιαίτερα, μπορεί να πει κανείς πως η πραγματική εικόνα συνίσταται από εξαιρέσεις στον κανόνα, πράγμα που σημαίνει πως η πραγματικότητα έχει σαν κύρια νότα της την έλλειψη κανονικότητας. Αυτούς τους συλλογισμούς πρέπει να κάνουμε όποτε γίνεται λόγος για κάποια θεωρία που οδηγεί στην αυτογνωσία. Δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει αυτογνωσία βασισμένη σε θεωρητικές παραδοχές, γιατί αντικείμενό της είναι κάποιο άτομο – μια σχετική εξαίρεση και ένα ακανόνιστο φαινόμενο. Ο χαρακτηρισμός που ταιριάζει λοιπόν στο άτομο δεν είναι ούτε “παγκόσμιο”, ούτε “κανονικό”, αλλά μοναδικό. Δεν πρέπει να υπολογίζεται σαν μια επαναλαμβανόμενη ενότητα, αλλά σαν κάτι μοναδικό και ενιαίο που σε τελική ανάλυση δεν μπορεί ούτε να γίνει γνωστό ούτε να συγκριθεί με κάτι άλλο….

C.G.JUNG, THE UNDISCONERED SELF – 1950

Η σκακιέρα των ανθρωπίνων σχέσεων

Έχουν μεταβληθεί οι ανθρώπινες σχέσεις σε παιχνίδια στρατηγικής;

Ο κοινωνικός μας περίγυρος έχει φορέσει τον μανδύα της πολιτικής και της διπλωματίας και φέρεται με γνώμονα το συμφέρον;

Πόσοι από τους φίλους μας είναι αληθινοί φίλοι και όχι φύλλα που τα φυσάει ο βοριάς και φιλοξενούνται από αυλή σε αυλή για την καλύτερη προστασία τους;

Ερωτήματα που απασχολούν το μυαλό και βασανίζουν την ψυχή μας, όταν εισπράττουμε συμπεριφορές από τους ” δικούς ” μας ανθρώπους, που δεν πηγάζουν από αγαθές προθέσεις.

Ερωτήματα που ζητούν απαντήσεις για να καλύψουν κενά και να επουλώσουν πληγές.

Σκέψεις επώδυνες, που μας κάνουν να κλεινόμαστε στο καβούκι μας, γιατί άλλα προσδοκούμε από τους φίλους και τους γνωστούς μας και άλλα μάς έρχονται σαν κεραυνοί εν αιθρία!

Τι έφταιξε και λειτουργούν οι άνθρωποι με δύο μέτρα και δύο σταθμά;

Σε ποιον βωμό θυσιάστηκαν οι αξίες και τα ιδανικά μας;

Ευθύνεται η εποχή της ταχύτητας και του άγχους που δεν επιτρέπει να εντρυφήσουμε στις διαπροσωπικές μας σχέσεις;

Η αλήθεια είναι ότι προσπερνάμε εύκολα και το χειρότερο, πάνω στην βιασύνη μας, ποδοπατάμε ό, τι είναι μπροστά μας.

Συναισθήματα, δεσμεύσεις, υποσχέσεις και όνειρα κοινά.

Τα δύσκολα τα αποφεύγουμε. Όλα όσα απαιτούν χρόνο, υπομονή, αντοχή κι αγάπη.

Δεν θέλουμε ν’ ασχοληθούμε με τους άλλους έχοντας την ειλικρίνεια στα χείλη.

Μας αρέσουν οι ελιγμοί, τα πισωγυρίσματα, οι δικαιολογίες και οι …ίντριγκες.

Έχουμε αναχθεί σε παίκτες μικροπολιτικής που εξετάζουν ψυχρά τι και ποιος τους εξυπηρετεί καλύτερα.

Μηδενίζουμε σχέσεις χρόνων επειδή μας ανακόπτουν την πορεία.

Και φλερτάρουμε μόνο με όσους μας παρέχουν τα εχέγγυα για να ” ανεβούμε ” ψηλά και γρήγορα.

Γλείφουμε εκεί που το σάλιο μας είναι ακόμη νωπό από την περιφρόνηση που στάλαξε από το στόμα μας.

Χαϊδεύουμε αυτιά με λόγια που δεν εννοούμε και τα χρησιμοποιούμε ξεδιάντροπα.

Νεύουμε συγκαταβατικά το κεφάλι στις εξομολογήσεις των διπλανών μας, σαν να τους συμπονούμε και ταυτόχρονα καταστρώνουμε σχέδια για το πώς θα κινηθούμε στην σκακιέρα της προσωπικής μας ανέλιξης, κατατροπώνοντας τους αντίπαλους μας.

Ακόμη και τους διπλανούς μας, εκείνους που τους χτυπάμε φιλικά στην πλάτη με ”συμπάθεια“.

Αγκαλιαζόμαστε και δεν δινόμαστε ουσιαστικά. Ενδιαφερόμαστε στιγμιαία και ξεχνάμε το επόμενο δευτερόλεπτο ό, τι δεν μας αφορά.

Αγαπάμε ναι, για όσο ο σύντροφός μας δεν μας καπελώνει και ταιριάζει στο status quo μας.

Αγαπάμε για λίγο κι επιφανειακά, γιατί στα βαθύτερα στρώματα έχει κάνει κατάληψη ο παραφουσκωμένος εγωισμός μας και δεν αφήνει περιθώρια για ευαισθησίες κι ανθρωπισμό.

Η δύναμη των δηλώσεων στην αλλαγή της ζωής

Οι δηλώσεις είναι ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο για να υποστηριχτείς και να προχωρήσεις στην όποια αλλαγή επιθυμείς. Η δομή και οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στις δηλώσεις δεν είναι τυχαία, αλλά αντίθετα είναι επιλεγμένες ώστε να συντελέσουν στην επίτευξη των επιδιώξεών σου. Κάθε δήλωση είναι μια δυνατή ανακοίνωση προς τον εαυτό σου ότι κάτι που επιθυμείς είναι ήδη γεγονός, και σε βάζει σε μία κατάσταση, νοητική και συναισθηματική, που είναι σε σύμπνοια με αυτό που επιθυμείς.

Στη συγκεκριμένη αυτή κατάσταση, είσαι σε θέση να το προσελκύσεις.

Όταν εξασκηθείς στο να κάνεις δηλώσεις, θα μπορέσεις πολύ σύντομα να συνειδητοποιήσεις τον τρόπο που μέχρι σήμερα σκεφτόσουν, εκφραζόσουν και αισθανόσουν για κάποιες καταστάσεις που δεν σου ήταν ευχάριστες. Επιλέγοντας νέες λέξεις, νέες δομές σκέψεων και έκφρασης, μπορείς να αλλάξεις την ενέργειά σου απέναντι στα πράγματα, τις προσδοκίες και τη στάση σου απέναντι στις καταστάσεις που σε ενδιαφέρουν και με αυτόν τον τρόπο να επιτύχεις ένα διαφορετικό αποτέλεσμα.

Δήλωση, λοιπόν, είναι οτιδήποτε λες ή σκέφτεσαι. Κάθε σκέψη που κάνεις, κάθε λέξη που λες, στον εαυτό σου ή στους άλλους. Τις χρησιμοποιείς κάθε στιγμή. Είτε το ξέρεις είτε όχι.

Αυτό βέβαια που συνήθως συμβαίνει, είναι ότι οι άνθρωποι σκέφτονται ή εκφράζονται με αρνητικό τρόπο. Αυτό τους οδηγεί σε δυσάρεστα συναισθήματα, αποδυναμωμένη πράξη και αδύναμα αποτελέσματα.

Τι χρειάζεται να προσέξεις

Χρειάζεται να δίνεις προσοχή στις σκέψεις σου, ώστε να διώχνεις εκείνες που δημιουργούν ανεπιθύμητες εμπειρίες. Είναι πολύ σημαντικό να συνειδητοποιήσεις ότι κάθε σου κουβέντα είναι μία δήλωση που προσελκύει και ανακυκλώνει τις ίδιες καταστάσεις. Για παράδειγμα, κάθε φορά που θυμώνεις, ασυναίσθητα δηλώνεις στον εαυτό σου – στο μυαλό σου, ότι θέλεις περισσότερο θυμό στη ζωή σου. Κάθε φορά που νιώθεις ότι είσαι θύμα, δηλώνεις ότι θέλεις να συνεχίσεις να νιώθεις θύμα. Και τότε το μυαλό σου σε οδηγεί σε καταστάσεις όπου θα μπορείς να βιώνεις συνέχεια αυτό το συναίσθημα, ενώ αυτό που πραγματικά επιθυμείς είναι να πάψεις να το αισθάνεσαι.

Για να αλλάξει αυτή η κατάσταση, πρέπει να αλλάξεις τον τρόπο που σκέφτεσαι και μιλάς. Αν έχεις περιηγηθεί και σε άλλα σημεία αυτού του site ή έχεις λάβει μέρος στο σεμινάριο που αφορά στο πως λειτουργεί το μυαλό, θα έχεις βρει πληροφορίες που αφορούν στις κβαντικές θεωρίες σε σχέση με τη δύναμη της σκέψης και πώς επηρεάζει τις εμπειρίες μας.

Η διάδοση αυτών των πληροφοριών είναι σχετικά πρόσφατη, άρα είναι πολύ πιθανό οι γονείς σου να μην τις γνώριζαν. Σου έμαθαν να βλέπεις τη ζωή όπως τους έμαθαν και εκείνους οι δικοί τους γονείς. Επομένως, δεν μπορούμε να τους το καταλογίσουμε. Ήρθε όμως η ώρα να αφήσεις το παρελθόν και να αρχίσεις να δημιουργείς τη ζωή σου συνειδητά, με ένα τρόπο που σε ευχαριστεί, και σε υποστηρίζει.

Χρειάζεται να μετατρέψεις τις σκέψεις και τα λόγια σου σε νέα θετικά πρότυπα. Και οι δηλώσεις είναι ένα πολύ δυνατό και εύκολο εργαλείο που σε οδηγεί στην αφετηρία για την αλλαγή. Στην ουσία λες στον εαυτό σου, «εγώ αναλαμβάνω την ευθύνη, ξέρω ότι υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω για να αλλάξω την ζωή μου και τώρα θα το αναζητήσω και θα το εφαρμόσω». Και αυτό είναι από μόνο του μία πολύ ισχυρή δήλωση.

Όταν δουλεύουμε με τις δηλώσεις επιλέγουμε συνειδητά τα λόγια που θα μας βοηθήσουν, είτε να βγάλουμε κάτι από τη ζωή μας είτε να δημιουργήσουμε κάτι καινούργιο.

Αν στο παρελθόν έχεις προσπαθήσει να δουλέψεις με τις δηλώσεις, αλλά δεν έφερες αποτέλεσμα, αναλογίσου ποιες ήταν οι σκέψεις που έκανες επάνω σε αυτό. Μήπως σε κυρίευε η αμφιβολία; Μήπως επαναλάμβανες στον εαυτό σου «οι δηλώσεις δεν λειτουργούν, τουλάχιστον όχι για μένα», πρόταση που είναι μία δήλωση από μόνη της;

Αν έχεις την παραπάνω εμπειρία, αυτό που μάλλον συμβαίνει είναι ότι δεν έχεις λάβει μία πλήρη μεθοδολογία χρήσης των δηλώσεων.

Μεθοδολογία για να κάνεις τις δηλώσεις να δουλέψουν για σένα

Ας δούμε λοιπόν μερικά μυστικά για να κάνουμε τις δηλώσεις να φέρουν το αποτέλεσμα που υπόσχονται:

1) Για να λειτουργήσουν οι δηλώσεις, πρέπει να υπάρχει σύμπνοια μεταξύ αυτών που επιθυμείς και αυτών που σκέφτεσαι και πράττεις. Δηλαδή, αν δοκιμάσεις να χρησιμοποιήσεις τη δήλωση: «Η ζωή μου γίνεται κάθε μέρα όλο και πιο άφθονη» αλλά την ίδια στιγμή σκέφτεσαι ότι πρέπει να πληρώσεις τους λογαριασμούς και σε έχει κυριεύσει η αγωνία, τότε δεν πρόκειται να λειτουργήσει για ‘σένα αυτή η δήλωση. Αντίθετα θα υπερισχύσει η σκέψη που αφορά στην αδυναμία σου να πληρώσεις με ευκολία τους λογαριασμούς. Γιατί αυτή η σκέψη αποτελεί μέρος του τρόπου με τον όποιο είχες συνηθίσει να βλέπεις τη ζωή σου για πολλά χρόνια και είναι πολύ επιβαρυμένη συναισθηματικά.

Άρα, το πρώτο μυστικό είναι ότι πρέπει αυτά που λες και αυτά που νιώθεις να είναι σε σύμπνοια. Πώς μπορείς να το πετύχεις αυτό; Επαναλαμβάνοντας πολλές φορές τη δήλωση της επιλογής σου, κατά προτίμηση δυνατά, μέχρις ότου νιώσεις την ενέργεια που αναδύει από αυτή τη δήλωση. Αν για παράδειγμα, η δήλωση αφορά στην αφθονία, πρέπει να την επαναλάβεις μέχρι να νιώσεις αυτή την αφθονία, αν αφορά στην υγεία, στη χαρά, στη σύνδεση, στην επιτυχία, πρέπει να την επαναλάβεις μέχρι να νιώσεις αυτά τα συναισθήματα να σε πλημμυρίζουν. Τότε θα ξέρεις ότι έχεις κάνει την άσκηση σωστά.

2) Συχνά οι άνθρωποι λένε τις δηλώσεις τους μία φορά και ύστερα περνούν την υπόλοιπη μέρα εστιάζοντας στα αρνητικά που τους συμβαίνουν. Οι δηλώσεις/σκέψεις που απορρέουν από αυτή τη συμπεριφορά θα νικούν πάντοτε, γιατί είναι περισσότερες και γιατί συνήθως λέγονται με έντονο συναίσθημα.

Για να λειτουργούν οι δηλώσεις σου γρήγορα και σταθερά, πρέπει να προετοιμάσεις το περιβάλλον μέσα στο όποιο θα μπορούν να αναπτυχθούν και να αποδώσουν καρπούς. Φαντάσου τις δηλώσεις σαν τους σπόρους που φυτεύουμε στο χώμα. Αν φυτέψεις τον σπόρο σε άγονο έδαφος, δεν θα δεις ποτέ το φυτό να αναδύεται. Αν το φυτέψεις σε γόνιμο έδαφος, σύντομα το φυτό θα γεννηθεί, θα μεγαλώσει και θα σου προσφέρει τους καρπούς του.

Το έδαφος αντιστοιχεί στις σκέψεις που κάνεις. Όσο πιο συχνά επιλέγεις σκέψεις που σε κάνουν να νιώθεις καλά και σε συντονίζουν στο συναίσθημα που επιθυμείς να βιώσεις, τόσο πιο γρήγορα θα λειτουργούν οι δηλώσεις, διότι τόσο πιο γόνιμο είναι το έδαφος που έχεις προετοιμάσει. Ο τρόπος που επιλέγεις να σκέφτεσαι είναι ακριβώς αυτό: μία επιλογή. Και μπορείς να την κάνεις αυτή την στιγμή. Μόλις αποφασίσεις ότι θέλεις να σκέφτεσαι με τρόπο παραγωγικό και ενδυναμωτικό, τότε το επόμενο βήμα είναι να παραμείνεις με επιμονή στη νέα σου απόφαση και να εξασκείς συνέχεια τον εαυτό σου σε αυτό το νέο τρόπο του «σκέπτεσθαι».

3) Παρακολούθησε τις σκέψεις που κάνεις για να δεις πότε αυτές δεν είναι αρμονικές με αυτά που επιθυμείς. Αν αυτό σου είναι δύσκολο, παρακολούθησε τα συναισθήματά σου. Πώς νιώθεις αυτή τη στιγμή; Αισθάνεσαι καλά; Αισθάνεσαι άσχημα; Θα ήθελες να νιώθεις καλύτερα; Τότε κάνε μία σκέψη που θα σε κάνει να νιώθεις καλύτερα. Χρησιμοποίησε μία από τις θετικές δηλώσεις που θα βρεις εδώ. Με αυτόν τον τρόπο βγάζεις ανά πάσα στιγμή τον εαυτό σου από την αρνητικότητα και δημιουργείς τις προϋποθέσεις για να μπορείς να δημιουργήσεις στη ζωή σου ένα καλύτερο αποτέλεσμα.

4) Σταμάτα να εστιάζεσαι σε αυτά που σε δυσαρεστούν. Όσο περισσότερο μιλάς για ένα πρόβλημα, τόσο περισσότερο το παγιώνεις στη ζωή σου. Αντίθετα, εστιάσου στις λύσεις που μπορούν να βρεθούν.

5) Μην σπαταλάς τις σκέψεις σου στο να κατηγορείς ανθρώπους και καταστάσεις: κανένας άνθρωπος, καμία κατάσταση δεν έχει τον έλεγχο των συναισθημάτων σου. Απλά γιατί εσύ είσαι αυτός που δημιουργείς τις σκέψεις σου. Κανένας δεν μπορεί να εξουσιάζει κάποιον άλλον. Εκτός και αν αυτό το άτομο του το επιτρέψει. Να θυμάσαι ότι στη ζωή σου λειτουργούν οι νόμοι της δικής σου αντίληψης, των δικών σου σκέψεων και έλκεις εμπειρίες ανάλογες με αυτά που σκέφτεσαι.

6) Πάρε στα χέρια σου τον έλεγχο των σκέψεών σου. Είναι το μόνο πράγμα που μπορείς να ελέγξεις απόλυτα. Δεν μπορείς να ελέγξεις τα πράγματα που συμβαίνουν στο περιβάλλον σου αλλά μπορείς να ελέγξεις τις σκέψεις που κάνεις για αυτά, την ερμηνεία που δίνεις εσύ για αυτά που συμβαίνουν.

Eπίλεξε να σκέφτεσαι αυτό που θέλεις να βιώνεις στη ζωή σου. Ίσως είναι σκέψεις αγάπης, εκτίμησης, ευγνωμοσύνης ή μια όμορφη αναπόληση στις χαρούμενες στιγμές που έχεις ήδη βιώσει. ‘Η ακόμα σκέψεις για όλα όσα θέλεις να σου συμβούν στο μέλλον και που σε κάνουν να νιώθεις από σήμερα ενθουσιασμό. Αυτές οι σκέψεις δείχνουν έμπρακτα την αγάπη σου για τον εαυτό σου και η αγάπη σου για τον εαυτό σου δημιουργεί τα θαύματα στη ζωή σου.

7) Οι δηλώσεις δημιουργούν ένα σημείο εστίασης, που σου επιτρέπει να αρχίσεις να αλλάζεις τον τρόπο που σκέφτεσαι. Χρειάζεσαι μόλις 17 δευτερόλεπτα για να αλλάξεις σημείο εστίασης και η μία δήλωση θα γεννήσει την επόμενη, ακόμα πιο ισχυρή. Άρα μπορείς να χρησιμοποιήσεις αυτή τη γνώση για να μεταβείς από το αρνητικό στο θετικό.

Οι θετικές δηλώσεις σε οδηγούν μακριά, πέρα από την πραγματικότητα που βιώνεις τώρα, προχωρούν στη δημιουργία του μέλλοντος μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιείς στο τώρα. Όταν επιλέγεις να λες «είμαι γεμάτος αφθονία», μπορεί στην πραγματικότητα να έχεις πολύ λίγα χρήματα στην τράπεζα εκείνη την στιγμή, αλλά φυτεύεις τους σπόρους της μελλοντικής σου ευημερίας. Κάθε φορά που επαναλαμβάνεις τη δήλωση δίνεις ενέργεια σε αυτούς τους σπόρους.

8) Είναι σημαντικό να λες τις δηλώσεις σου στον ενεστώτα. Συνήθως οι δηλώσεις αρχίζουν με το «έχω» ή με το «είμαι». Αν εσύ λες «θα έχω» ή «θα είμαι», τότε οι σκέψεις σου μένουν στο μέλλον.

9) Κάθε θετική σκέψη φέρνει το καλό στη ζωή σου. Κάθε αρνητική σκέψη διώχνει το καλό μακριά, και το κρατάει λίγο πιο μακριά από εκεί που μπορείς να το φτάσεις. Οι πολλές αρνητικές σκέψεις δημιουργούν ένα φράγμα που εμποδίζει τις θετικές δηλώσεις. Αν πεις «δεν θέλω πια να είμαι χοντρός», αυτή δεν είναι μία καλή δήλωση. Χρειάζεται να δηλώσεις ξεκάθαρα αυτό που θέλεις όπως «δημιουργώ ένα υγιές και γεμάτο ενέργεια σώμα».

Τι είδους εμπειρίες φαντάζεσαι ότι θα προσελκύσει μία δήλωση όπως «η ζωή είναι δύσκολη!»; Ή «όλοι οι άνθρωποι θέλουν να με εκμεταλλευτούν» ή «η αφθονία είναι το προνόμιο των λίγων;». Φυσικά, δεν είναι η ζωή που είναι δύσκολη, αλλά οι σκέψεις σου για τη ζωή είναι που την κάνουν δύσκολη. Ούτε όλοι οι άνθρωποι θέλουν να σε εκμεταλλευτούν, ούτε η αφθονία είναι για λίγους. Όταν όμως επιλέγεις να σκέφτεσαι έτσι και να αποκλείεις μία διαφορετική πραγματικότητα, περιορίζεις το βίωμά σου σε χαμηλότερα επίπεδα από αυτό που η ψυχή σου επιθυμεί.

Όταν αλλάζεις τον τρόπο που σκέφτεσαι, όλα στη ζωή σου αλλάζουν. Μάθε λοιπόν να μετατρέπεις τις αρνητικές δηλώσεις σε θετικές.

Για παράδειγμα, κάθε φορά που αντιλαμβάνεσαι ότι κάνεις μία αρνητική σκέψη, πες στον εαυτό σου: «αυτή είναι μία παλιά σκέψη. Επιλέγω να μην σκέφτομαι πια με αυτόν τον τρόπο».

Ή ακόμα καλύτερα, μόλις αντιληφθείς ότι η σκέψη σου δεν είναι θετική, σκέψου το αντίθετό της, δηλαδή, τι είναι αυτό που θα ήθελες να βιώσεις και πες στον εαυτό σου: «τώρα επιλέγω να σκέφτομαι ότι π.χ. «η αφθονία μου ανήκει» και επανάλαβε την καινούργια σου σκέψη κάποιες φορές μέχρι να σου γίνει οικεία.

10) Μην μοιράζεσαι τις δηλώσεις με ανθρώπους που μπορεί να τις αντιμετωπίσουν με αμφισβήτηση ή κοροϊδία, μέχρι να πετύχεις τα αποτελέσματα που θέλεις. Κάνε εσύ τις αλλαγές που θέλεις και σύντομα θα τους δεις να σε ρωτάνε το μυστικό σου.

11) Μην περιμένεις η ζωή σου να αλλάξει σε μία νύχτα, διότι αυτό μπορεί να σε αποθαρρύνει και να σε κάνει να παραιτηθείς της προσπάθειας. Εστίασε σε αυτό που θέλεις να βιώσεις και προχώρησε στην επιλογή και υιοθέτηση σκέψεων και δηλώσεων που μπορούν να σε κάνουν να νιώσεις πίστη για τη δυνατότητα να προχωρήσεις σε μια νέα πραγματικότητα. Από αυτό το σημείο θα είσαι σε θέση να προχωρήσεις στην επιλογή της δράσης που θα σε βοηθήσει να διαμορφώσεις τη ζωή που επιθυμείς.

Μπες σήμερα στον δρόμο της αλλαγής της ζωής σου και χρησιμοποίησε τις δηλώσεις ως στήριγμα σου. Μπορείς να ξεκινήσεις αυτή τη στιγμή, εδώ και τώρα, επαναλαμβάνοντας στον εαυτό σου σταθερά:

«Επιλέγω τώρα να νιώσω καλά για τον εαυτό μου».

«Επιλέγω να ζήσω τη χαρά».

«Σήμερα αποφασίζω να κάνω θετικές αλλαγές στη ζωή μου».

«Η ζωή μου γίνεται καλύτερη κάθε μέρα».

«Αναλαμβάνω τώρα την ευθύνη του εαυτού μου και να δημιουργήσω αυτά που θέλω στη ζωή μου».

Παρακάτω θα βρεις και άλλες δηλώσεις που αφορούν διάφορα πεδία της ζωής που μπορεί να σε ενδιαφέρει να βελτιώσεις ή να αλλάξεις. Μπορεί επίσης απλώς να εμπνευστείς και να φτιάξεις τις δικές σου δηλώσεις, που ταιριάζουν στον δικό σου τρόπο έκφρασης.

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ ΕΣΤΙΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΝΗΤΙΚΑ ΣΤΑ ΘΕΤΙΚΑ

«Μιλάω πάντα στους άλλους για τα θετικά της ζωής».
«Αναγνωρίζω το καλό στους ανθρώπους».
«Είμαι προστατευμένος, μόνο καλά μπορούν να μου συμβούν».
«Απελευθερώνω την αρνητικότητα, έχω μια θετική προδιάθεση για την ζωή».
«Αντιμετωπίζω τον κόσμο με αισιοδοξία και προσδοκώ ένα καλύτερο μέλλον».
«Δημιουργώ ένα θετικό περιβάλλον γύρω μου».
«Τώρα επιλέγω θετικές και ενδυναμωτικές σκέψεις».
«Εστιάζω μόνο στα θετικά που συμβαίνουν γύρω μου».
«Όλα συμβαίνουν για το καλό μου».
«Παίρνω τα μαθήματα της ζωής και προχωράω μπροστά».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΑΓΑΠΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ

«Πιστεύω στον εαυτό μου».
«Αγαπώ τον εαυτό μου άνευ όρων».
«Ξέρω καλύτερα από τον καθένα τι είναι καλό για μένα».
«Εκτιμώ, αναγνωρίζω και αποδέχομαι τον εαυτό μου όπως είναι».
«Απελευθερώνω αυτά που δεν είναι για το καλό μου».
«Κινούμαι από την καρδιά μου».
«Λάμπω από αυτοπεποίθηση και σιγουριά».
«Οι άνθρωποι με αγαπούν και με αποδέχονται γι’ αυτό που είμαι».
«Συγχωρώ τον εαυτό μου. Κάνω πάντα το καλύτερο που μπορώ».
«Δέχομαι την αγάπη των άλλων με χαρά και ευγνωμοσύνη».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ΣΕΒΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΞΙΑΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ

«Είμαι άξιος».
«Δίνω αξία στον εαυτό μου».
«Φέρομαι στον εαυτό μου με σεβασμό».
«Δίνω προσοχή και τιμώ τα συναισθήματά μου».
«Τιμώ και φροντίζω τον εαυτό μου».
«Η συμπεριφορά μου αντανακλά την αξία μου».
«Επιλέγω να έχω γύρω μου ανθρώπους που με σέβονται και με εκτιμούν».
«Εμπιστεύομαι την εσωτερική μου σοφία».
«Πιστεύω στις απεριόριστες δυνατότητές μου».
«Επιλέγω συμπεριφορές που συνάδουν με την αξιοσύνη μου».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ ΜΑΣ

«Είμαι ικανός, έξυπνος και δυναμικός».
«Εκφράζω τη δύναμή μου μέσα από τη θετική μου δράση».
«Εστιάζω επίμονα και με ευγνωμοσύνη σε ό,τι θετικό συμβαίνει».
«Αντιλαμβάνομαι τις εναλλακτικές μου και επιλέγω σωστά».
«Εμπνέω τους ανθρώπους γύρω μου».
«Εκπέμπω καλοσύνη και αποδοχή».
«Οι άλλοι με εκτιμούν και με αναγνωρίζουν».
«Αναγνωρίζω την ομορφιά και το φως στους άλλους».
«Παρακινώ και ενθαρρύνω τους άλλους να εκφράσουν την αλήθεια τους».
«Έχω πολλά να προσφέρω στον κόσμο».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΦΘΟΝΙΑ

«Τα χρήματα ρέουν άφθονα στη ζωή μου».
«Τα χρήματα είναι φίλοι μου και με επισκέπτονται συχνά».
«Είμαι συνδεδεμένος με την άπειρη ροή ενέργειας του Σύμπαντος».
«Είμαι ένας μαγνήτης χρημάτων».
«Κάθε είδους ευημερία έρχεται τώρα σε εμένα».
«Όπου και αν δουλεύω με εκτιμούν βαθιά και με ανταμείβουν πλουσιοπάροχα».
«Μετακινούμαι από τις σκέψεις φτώχειας στις σκέψεις ευημερίας και τα οικονομικά μου καθρεφτίζουν αυτή την αλλαγή».
«Εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου για όλα τα καλά που υπάρχουν στη ζωή μου».
«Η ζωή καλύπτει πλουσιοπάροχα όλες μου τις ανάγκες».
«Η αφθονία είναι γενετήσιο δικαίωμα μου και τώρα είμαι έτοιμος να το βιώσω».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΚΑΡΙΕΡΑ

«Η τέλεια δουλειά για ‘μένα με ψάχνει και συναντιόμαστε τώρα».
«Οι ευκαιρίες υπάρχουν παντού, έχω απεριόριστες επιλογές».
«Αξίζω να έχω μια επιτυχημένη καριέρα και τη δέχομαι τώρα».
«Η εργασία μου είναι ο ναός της δημιουργίας μου».
«Υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός ανάμεσα σε μένα και τους συναδέλφους μου».
«Εκφράζω τα ταλέντα μου μέσα από τη δουλειά μου».
«Οι συνεργάτες μου και εγώ ενθαρρύνουμε την εξέλιξη και την επιτυχία ο ένας του άλλου».
«Η συνεργασία είναι μέρος του σκοπού της ζωής μου».
«Είμαι πολύ καλός στο να εμπνεύσω τους άλλους και να τους παρακινώ».
«Η δουλειά μου με βοηθάει να διευρύνομαι και να προοδεύω».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΥΕΞΙΑ

«Αγαπώ κάθε κύτταρο του σώματός μου».
«Το σώμα μου είναι ο ναός της ψυχής μου, το φροντίζω και το αγαπώ».
«Η τέλεια υγεία είναι το γεννετήσιο μου δικαίωμα και το διεκδικώ τώρα».
«Νιώθω ευγνωμοσύνη για το υγιές σώμα μου».
«Απολαμβάνω τις τροφές εκείνες που με θρέφουν και με ενεργοποιούν».
«Κάνω υγιείς επιλογές. Μπορώ πάντα να αντιστέκομαι σε κάποιον πειρασμό αν το επιλέξω».
«Εγώ και μόνον εγώ έχω τον έλεγχο των διατροφικών μου συνηθειών».
«Το σώμα μου τώρα θεραπεύεται».
«Παραμερίζω τον φόβο μου και αφήνω την ευφυΐα του σώματός μου να κάνει το θεραπευτικό της έργο με φυσικό τρόπο».
«Ο πιο σύντομος δρόμος προς την υγεία είναι να γεμίζω το μυαλό μου με ευχάριστες σκέψεις».

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΖΩΗ ΑΠΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΓΧΟΣ

«Απελευθερώνω κάθε φόβο και κάθε αμφιβολία. Η ζωή με προστατεύει και με καθοδηγεί.»
«Δημιουργώ για τον εαυτό μου ένα κόσμο χωρίς άγχος.»
«Το Σύμπαν δουλεύει πάντα με ‘μένα και για ‘μένα.»
«Εισπνέω και εκπνέω αργά, με κάθε εισπνοή γεμίζω δύναμη και σιγουριά και με κάθε εκπνοή απελευθερώνω άγχος και αρνητικότητα.»
«Έχω πολλές ικανότητες και μπορώ να τα καταφέρω σε ό,τι και αν έρχεται στο δρόμο μου.»
«Εστιάζομαι στα θετικά και απελευθερώνω τα υπόλοιπα.»
«Κάθε μέρα νιώθω περισσότερο ασφαλής.»
«Μπορώ να είμαι γαλήνιος σε οποιαδήποτε κατάσταση.»
«Όλα συμβαίνουν για το καλό μου. Έχω εμπιστοσύνη στη ζωή.»
«Εμπιστεύομαι τον εαυτό μου και ξέρω ότι μπορώ να αντιμετωπίσω αποτελεσματικά οποιοδήποτε πρόβλημα παρουσιαστεί.»

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΓΑΠΗΣ

«Κάθε μέρα συναντώ την αγάπη, τη χαίρομαι και την απολαμβάνω.»
«Αντανακλώ και προσελκύω την αγάπη.»
«Αγαπώ τον εαυτό μου και δείχνω πρώτος στους άλλους πώς είναι να με αγαπούν.»
«Επιλέγω να βλέπω ξεκάθαρα με τα μάτια της αγάπης και να αγαπώ αυτό που βλέπω.»
«Έλκω στη ζωή μου την αγάπη και τον έρωτα και όλα τα καλά που έχει να μου προσφέρει η ζωή.»
«Η αγάπη με περιμένει σε κάθε γωνιά του δρόμου και η χαρά πλημμυρίζει ολόκληρο τον κόσμο μου.»
«Με περιβάλλει η αγάπη, όλα στη ζωή μου είναι καλά.»
«Έχω τώρα μία χαρούμενη ερωτική σχέση με έναν άνθρωπο που με αγαπάει αληθινά!»
«Έλκω μόνο υγιείς σχέσεις. Λαμβάνω εκτίμηση και σεβασμό.»
«Νιώθω βαθιά ευγνωμοσύνη για όλη την αγάπη που υπάρχει στη ζωή μου.»

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΧΩΡΕΣΗ

«Το παρελθόν έχει τελειώσει και δεν έχει καμιά δύναμη πάνω μου.»
«Ανοίγω την πόρτα της καρδιάς μου και μέσα από τη συγχώρεση προχωρώ προς την αγάπη.»
«Δεν χρησιμοποιώ πια το παρελθόν ως δικαιολογία. Εστιάζομαι και προχωρώ δυναμικά στη δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος.»
«Απελευθερώνω όσους με στενοχώρησαν, έκαναν το καλύτερο που μπορούσαν.»
«Προσφέρω στον εαυτό μου το δώρο της απελευθέρωσης από το παρελθόν και προχωρώ με χαρά στο τώρα.»
«Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα μεγάλο ή μικρό που να μην μπορεί να το λύσει η αγάπη.»
«Είμαι έτοιμος να θεραπεύσω, είμαι πρόθυμος να συγχωρήσω και όλα τώρα είναι καλά.»
«Ξέρω ότι τα παλιά παιδικά μου τραύματα δεν με περιορίζουν πια, τα αφήνω να φύγουν με ευκολία.»
«Συγχωρώ τον εαυτό μου που δεν είμαι τέλειος. Κάνω πάντα το καλύτερο που μπορώ.»
«Καθώς συγχωρώ τον εαυτό μου, γίνεται πιο εύκολο να συγχωρώ και τους άλλους.»

ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΧΑΡΑΣ

«Είμαι χαρούμενος».
«Αναγνωρίζω και εκτιμώ όλες τις χαρούμενες στιγμές στη ζωή μου».
«Είμαι μοναδικός και αξιόλογος άνθρωπος».
«Μου αξίζει να ζήσω μία καταπληκτική, χαρούμενη και άφθονη ζωή».
«Επιλέγω να εργάζομαι στο αντικείμενο που μου αρέσει».
«Είμαι ελεύθερος να κάνω τις επιλογές που επιθυμώ στη ζωή μου».
«Η χαρά μου είναι μεταδοτική».
«Είμαι διατεθειμένος να κάνω αυτά που μου δίνουν χαρά».
«Είμαι τρυφερός και ευγενικός στον εαυτό μου».
«Έχω χαρούμενες εικόνες για το μέλλον μου».

JEAN JACQUES ROUSSEAU: Η υπομονή είναι μια ρίζα πικρή, αλλά οι καρποί της είναι γλυκύτατοι

Ο Γάλλος φιλόσοφος Ρουσσό δήλωνε ότι «Ο άνθρωπος είναι καλός εκ φύσεως». Τότε, γιατί πράττουμε άσχημα; Κατά τον Ζαν-Ζακ Ρουσσό, η κοινωνία είναι αυτή που μας διαφθείρει και μας κάνει να πράττουμε άσχημα. Την τόλμη του να υποστηρίξει μια τέτοια θεωρία στο απόγειο της εποχής του Διαφωτισμού την πλήρωσε με πολλούς εχθρούς και πολλές πικρίες. Η εποχή του υποστήριζε την πρόοδο κι εκείνος τη θεωρούσε αιτία όλων των δεινών.

Μπορεί η καταγωγή του και η ταραγμένη του ζωή να τον είχαν επηρεάσει στη διαμόρφωση της θεωρίας του.

Γιος ενός ωρολογοποιού και ορφανός από μητέρα, μεγάλωσε χωρίς να λάβει εκπαίδευση. Από πολύ μικρός, άρχισε να δουλεύει ως μαθητευόμενος ενός συμβολαιογράφου κι έπειτα ενός χαράκτη, ο οποίος του φερόταν κτηνωδώς. Εγκατέλειψε τη Γενεύη και κατέφυγε στην προστασία κάποιας βαρόνης η οποία, εκτός του ότι τον έκανε εραστή της, τον έπεισε να προσηλυτιστεί και στον καλβινισμό. Κι έτσι άρχισε μια εποχή αυτομόρφωσης.

Κατέληξε να παντρευτεί μια υπηρέτρια εντελώς αναλφάβητη με την οποία απέκτησε πέντε παιδιά. Αυτό δεν τον εμπόδισε να συνεχίσει να έχει ερωμένες και ν’ αλλάζει χώρες, διαμονή και θρησκεία, καταλαμβανόμενος, με το πέρασμα των χρόνων, από μανία καταδίωξης. Στην Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, ο Ρουσσό συγκρούεται με την ιδέα του Διαφωτισμού περί προόδου, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι σε φυσική κατάσταση είναι εξ ορισμού αθώοι κι ευτυχισμένοι κι ότι ο πολιτισμός και η κουλτούρα είναι αυτά που τους επιβάλλουν τη μεταξύ τους ανισότητα, ιδιαίτερα μετά την καθιέρωση του θεσμού της ιδιοκτησίας, κι έτσι τους φέρνουν τη δυστυχία.

Για να ξανακερδίσουμε τον χαμένο παράδεισο, ιδού κάποιες προτάσεις του μεγάλου αυτού ουμανιστή:
  • Να μην απομονώνεσαι μπρος στις ωμότητες του κόσμου, αλλά να μοιράζεσαι τα αισθήματά σου με τους ομοίους σου.
  • Είναι καλύτερα να αντιμετωπίσεις έναν έντονο πόνο παρά μια μακρά θλίψη.
  • Τα πάθη είναι καλά όσο είμαστε κυρίαρχοί τους και δε μας κάνουν σκλάβους τους.
  • Η χαμένη ελευθερία σπανίως ανακτάται.

SENECA: Εκείνο που βλάπτει είναι η υπερβολή της ηδονής

Όποιος έχει κάνει βήματα προς την αρετή έχει δώσει δείγματα του ευγενικού του χαρακτήρα· όποιος όμως ακολουθεί την ηδονή φαίνεται απονευρωμένος, συντριμμένος, εκθηλυμένος, επιρρεπής προς την ακολασία, εκτός πια αν κάποιος του μάθει να ξεχωρίζει τις ηδονές, έτσι ώστε να ξέρει ποιες από αυτές βρίσκονται μέσα στα όρια των φυσικών επιθυμιών και ποιες ορμούν ασυγκράτητες μπροστά και, όσο περισσότερο τις ικανοποιείς, τόσο πιο ακόρεστες γίνονται. Έλα λοιπόν, άφησε την αρετή να σου δείξει το δρόμο, και τότε κάθε σου βήμα θα είναι ασφαλές. Εκείνο επίσης που βλάπτει εξίσου είναι η υπερβολή της ηδονής· στην περίπτωση όμως της αρετής δεν υπάρχει φόβος κάποιας υπερβολής, μια και το μέτρο είναι στοιχείο αυτής της ίδιας της αρετής. Δεν υπάρχει αγαθό που να δοκιμάζεται από το δικό του μέγεθος. Και πέρα απ’ αυτό, ποιος καλύτερος οδηγός υπάρχει από τον λόγο σε πλάσματα προικισμένα με φύση λογική; Αν τώρα αυτός ο συνδυασμός αρετής και ηδονής σε ευχαριστεί, αν σε ευχαριστεί να επιδιώκεις μια ευτυχισμένη ζωή έχοντας τέτοια συνοδεία, άφησε τουλάχιστον την αρετή να προηγείται και την ηδονή να έπεται και να παρακολουθεί το σώμα σαν σκιά του. Το να παραδώσεις την αρετή, την πιο υπέροχη δέσποινα, στην υπηρεσία της ηδονής μαρτυρεί άνθρωπο που τίποτε μεγάλο δεν κλείνει μέσα του.

Ας πηγαίνει μπροστά η αρετή, αυτή ας κρατεί τη σημαία. Φυσικά, θα είναι μαζί μας και η ηδονή, αλλά εμείς θα είμαστε τα αφεντικά της, εμείς θα την ελέγχουμε. Μπορεί σε κάποια υπόδειξή της να μας πείθει, ουδέποτε όμως θα μας εξαναγκάζει. Εκείνοι πάντως που παραδίνουν τα ηνία στην ηδονή στερούνται και τις δύο- γιατί και την αρετή χάνουν και στην ηδονή δεν κυριαρχούν αλλά, αντίθετα, εκείνη είναι που τους κάνει ό,τι θέλει και ή υποφέρουν από την έλλειψή της ή πνίγονται από την πληθωρική της παρουσία, δυστυχείς αν τους εγκαταλείψει, ακόμη δυστυχέστεροι αν τους κατακυριεύσει. Μοιάζουν, πράγματι, με τους ναύτες που τους έχουν κατακλύσει τα νερά γύρω από τις Σύρτεις, και τη μια τούς αφήνουν στη στεγνή αμμουδιά, την άλλη τούς σκεπάζουν με το αφρισμένο κύμα. Αυτό έρχεται ως αποτέλεσμα της ολοκληρωτικής έλλειψης αυτοελέγχου και της υπερβολικής αφοσίωσης σε ένα μόνο πράγμα· γιατί, αν κάποιος επιδιώκει το κακό αντί για το καλό, η επιτυχία του γίνεται επικίνδυνη. Όπως συμβαίνει όταν κυνηγάμε άγρια θηρία με κόπο και με κίνδυνο και, ακόμη και μετά τη σύλληψή τους, η κατοχή τους καταλήγει να είναι πολύ δύσκολη -αφού συχνά ξεσκίζουν τα αφεντικά τους-, έτσι συμβαίνει και με τις μεγάλες απολαύσεις: εξελίσσονται σε μεγάλο κακό και από αιχμάλωτες γίνονται κυρίαρχες. Όσο μάλιστα πιο πολλές και μεγάλες είναι αυτές οι απολαύσεις, τόσο πιο χαμηλά πέφτει και τόσο πιο πολλών δούλος γίνεται εκείνος που το πλήθος ονομάζει ευτυχή. Εγώ τουλάχιστον θα ήθελα να είμαι όσο γίνεται πιο μακριά από τέτοιες καταστάσεις. Όπως συμβαίνει μ’ εκείνον που, στην προσπάθειά του να παρακολουθήσει τα ίχνη των θηρίων μέχρι τις φωλιές τους -επειδή το νομίζει μεγάλη του επιτυχία,

με τη θηλιά τα άγρια θηρία να τ’ αρπάζει
και
με σκυλιά το ισκιερό το δάσος να το ζώνει,

ώστε να μπορεί να παρακολουθήσει τα ίχνη τους- αφήνει στην άκρη σημαντικότερα πράγματα και αναβάλλει πολλά από τα καθήκοντα του, έτσι και εκείνος που επιδιώκει την ηδονή μεταθέτει τα πάντα και, πριν απ’ όλα, αψηφά την ελευθερία του, κι αυτό το κάνει υπακούοντας στην κοιλιά του και μόνο. Δεν αγοράζει όμως ηδονές για τον εαυτό του, αλλά πουλάει τον εαυτό του στις ηδονές.

ΣΕΝΕΚΑΣ, Για μια ευτυχισμένη ζωή

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσετε τα βάσανα

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσετε τα βάσανα: Κρατήστε τα για τον εαυτό σας, αποδράστε, δώστε τα σε κάποιον άλλο, τερματίστε τα ο ίδιος ή μετατρέψτε τα σε κάτι χρήσιμο.

Ας κοιτάξουμε το καθένα με τη σειρά, μαζί με περιπτωσιολογικές μελέτες.

ΚΡΑΤΗΣΤΕ ΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΣΑΣ.

Μια δημοφιλής (όχι όμως ιδανική) στρατηγική είναι να κρατάτε τα βάσανά σας για τον εαυτό σας – να “υποφέρετε σιωπηρά”. Μπορεί να έχετε διδαχθεί ότι αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο ευγενές, αλλά είναι για την ακρίβεια περιττό.

Σας στερεί άσκοπα, την ευχαρίστηση και το αίσθημα πληρότητας. Ή ίσως πιστεύετε ότι τα βάσανά σας είναι μια αναγκαία ετοιμασία για την ευτυχία σας στον επόμενο κόσμο. Ή ίσως τρέφετε λανθασμένες πεποιθήσεις για τον εαυτό σας, εμφυτευμένες από άλλους, που εμποδίζουν τον πραγματικό εαυτό σας να ευημερήσει.

Οι πεποιθήσεις δεν καθορίζονται από τα γονίδια· αποκτούνται από πολιτισμική μεταβίβαση. Μια πεποίθηση που σας προκαλεί λύπη μπορεί να αντικατασταθεί από μια που σας προκαλεί χαρά, αλλά η αλλαγή εξαρτάται από εσάς. 

Εναλλακτικές πεποιθήσεις όλων των ειδών είναι διαθέσιμες· ο κόσμος βρίθει από αυτές. Αλλά εξαρτάται από εσάς να βρείτε πεποιθήσεις που είναι ωφέλιμες για εσάς, αντί για βλαβερές. Και ενώ τα βάσανα μπορούν να είναι ένα είδος εκπαίδευσης κατά καιρούς (όπως και οτιδήποτε άλλο στη ζωή), από τη στιγμή που έχετε μάθει το μάθημά τους είστε ελεύθεροι να αποφοιτήσετε – και σας αξίζει αυτό.

Το ηθικό δίδαγμα: Το να κρατάς τα βάσανα για τον εαυτό σου, όσο ευγενές και αν είναι, δεν είναι η απάντηση.

Το να ξεριζώσεις τις αιτίες τους, όσο καιρό κι αν πάρει, είναι η καλύτερη προσέγγιση.

ΑΠΟΔΡΑΣΗ.

Αυτό ακούγεται δελεαστικό και, επίσης, έχει έναν ηρωικό απόηχο. Δεν είναι σύμπτωση που το θέμα της απόδρασης είναι πάντα δημοφιλές στο Χόλιγουντ. Το κοινό λατρεύει τις ταινίες με αποδράσεις, προφανώς γιατί πολλοί άνθρωποι ταυτίζονται με αυτές.

Το είδος των βασάνων για το οποίο μιλάμε, όμως, δεν παράγεται από τον πόνο της φυσικής αιχμαλωσίας σε αυστηρά περιβάλλοντα, αλλά, αντίθετα, από συνηθισμένες καταστάσεις της ζωής, από τις οποίες οι άνθρωποι μη ηθελημένα, ασυνείδητα ή χωρίς να παραστρατίσουν δημιουργούν τις δικές τους φυλακές και έπειτα προσπαθούν να αποδράσουν.

Αυτοί που είναι υπεύθυνοι για τα βάσανά τους δεν μπορούν να τους ξεφύγουν παρά μόνο αντιμετωπίζοντάς τα, κατανοώντας τις πραγματικές αιτίες τους και απομακρύνοντάς τες. Οι προσπάθειες να ξεφύγουν από τα αυτο-προκαλούμενα βάσανα όχι μόνο αποτυγχάνουν, αλλά συχνά χειροτερεύουν τα βάσανα.

Το “πολέμα ή φεύγα” είναι ένα από τα αρχαιότερα βιολογικά ένστικτα στους ανθρώπους, αποτυπωμένο στα πιο πρωτόγονα τμήματα του εγκεφάλου μας και δίχως αμφιβολία αντικατοπτρίζεται στην ψυχή. Τα βάσανα είναι ένα είδος απειλής για την ευημερία ενός ανθρώπου, και έτσι υπάρχει μια φυσική τάση να τα πολεμήσει ή να τους ξεφύγει.

Αλλά όταν τα βάσανα είναι αυτο-προκαλούμενα, δεν μπορούμε να τα πολεμήσουμε παρά μόνο με το να τα αντιμετωπίσουμε, δεν μπορούμε να τους ξεφύγουμε καθόλου. Αν υποφέρετε και κάποιος σας προσφέρει ένα δωρεάν ταξίδι κάπου στον κόσμο ή και στον γαλαξία αν αυτό έχει σημασία, θα το παίρνατε; Μπορεί να το κάνατε για να σας αποσπάσει την προσοχή ή για προσωρινή απόδραση, αλλά γνωρίζετε πάρα πολύ καλά ότι τα βάσανά σας θα σας ακολουθούσαν όπου κι αν πηγαίνατε, τόσο σίγουρα όσο και η σκιά σας.

Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι θα προσπαθήσουν φυσιολογικά να αποδράσουν – μέσα από το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τις σχέσεις, τις θρησκείες – με οποιοδήποτε μέσο νομίζουν ότι τους απομακρύνει από τους εαυτούς τους, παρεμβάλλοντας το χρόνο ή το χώρο ή αλλαγμένες καταστάσεις συνείδησης μεταξύ αυτών και των βασάνων τους.

Όμως η απόδραση είναι μόνο προσωρινή.

Οι άνθρωποι που θέλουν να ζήσουν και όχι να υποφέρουν πρέπει να βρουν ένα τρόπο να αντιμετωπίσουν και να νικήσουν τα βάσανά τους.

ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΑΣ.

Μια άλλη πολύ κοινή στρατηγική είναι να προσπαθήσετε να μεταφέρετε τα βάσανά σας σε κάποιον άλλο. Βραχυπρόθεσμα, αυτό μοιάζει με το ανθρώπινο ισοδύναμο της σειράς υπαιτιότητας σε μια φάρμα:

Το αφεντικό σάς βάζει τις φωνές· εσείς φωνάζετε στο παιδί σας· το παιδί σας κλοτσάει το σκύλο.

Δυστυχώς, τα βάσανα δεν είναι σαν το ποδόσφαιρο: Δεν μπορείς να τα “κάνεις πάσα” σε κάποιον άλλον και επομένως να μην σου ανήκουν πια. Αν προσπαθήσετε, θα δείτε ότι έχει ένα πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα. Δηλαδή, δεν μπορείτε να ξεφορτωθείτε τα βάσανα με το να τα μεταφέρετε σε άλλους. Αυτό απλώς αυξάνει την παρουσία τους στον κόσμο. Οι άνθρωποι που ψάχνουν άλλους απλώς για να τους κάνουν συνένοχους στα βάσανά τους στην πραγματικότητα υποφέρουν διπλά: Πρώτον, από αυτό που πρωτίστως τους ενοχλεί και, δεύτερον, από την αυταπάτη ότι κάνοντας τους άλλους συνένοχους θα ελαφρύνουν τα δικά τους προβλήματα.

ΒΑΛΤΕ ΤΕΛΟΣ ΣΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΣΑΣ ΕΝΤΟΣ ΣΑΣ.

Αν υποφέρετε από μια ασθένεια, αυτή η ασθένεια είναι μέσα στο κορμί σας και πρέπει να γιατρευτεί εκεί.

Γιατί θα έπρεπε η δυσαρέσκεια να είναι τόσο διαφορετική;

Αλλά φαίνεται ότι είναι πολύ πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να “κατέχουν” τη δυσαρέσκειά τους, γιατί πρέπει να δεχθούν την υπευθυνότητα για ό,τι σκέφτονται, προκειμένου να εξαλείψουν τη δυσαρέσκεια από μέσα τους.

Είναι πολύ ευκολότερο, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα, να κατηγορείτε τους άλλους: “Αυτός με κάνει δυστυχισμένη” ή “Αυτή δεν με εκτιμά” ή “Η κοινωνία μου φέρεται άδικα”.

Είναι πολύ δυσκολότερο να παραδεχθείτε ότι μερικές από τις πεποιθήσεις ή τις προσδοκίες σας δουλεύουν ενάντια στα καλύτερα συμφέροντά σας και ακόμη δυσκολότερο να αποφασίσετε τι να κάνετε ώστε να το αντιμετωπίσετε.

Μακροπρόθεσμα όμως, ο μόνος τρόπος να σταματήσετε τα βάσανά σας είναι να τα αποκηρύξετε. Αλλά για να το κάνετε αυτό, πρέπει να παραδεχθείτε ότι σας ανήκουν, πρώτα από όλα.

Υπάρχουν ήρωες σήμερα;

Οι ήρωες είναι ορατοί, αόρατο είναι τι τούς προσδιορίζει. Τον ήρωα τον βλέπει κανείς, αλλά τι τον κάνει ήρωα; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Και είναι αυτά αμετάβλητα στο πέρασμα των εποχών και των αιώνων; Μολονότι υπάρχουν κάποιες διαχρονικές οικουμενικές ιδιότητες, προσδιορισμένες με το όνομα ηρωικές, στην πορεία της ιστορίας, η ιδέα του ήρωα μεταλλάσσεται ανάλογα με το πνεύμα και το ήθος κάθε εποχής.

Σήμερα, τον ήρωα τον εννοούμε, όπως πάνω κάτω τον εννοούσε η Αναγέννηση. O Μεσαίωνας δεν πολυπρόσεχε τα προσωπικά κατορθώματα. Κάτω από τη σκιά της αμαρτίας, αυτό που είχε σημασία ήταν η ζωή μετά θάνατον. Τη μεγαλοσύνη την έδινε ο Θεός, όχι ο άνθρωπος, γι’ αυτό και οι ήρωες της χριστιανοσύνης ήταν μάρτυρες, ιεραπόστολοι και ιερωμένοι, που προετοίμαζαν τον δρόμο για τη λύτρωση από το προπατορικό αμάρτημα. H Αναγέννηση ανακάλυψε τον κλασικό κόσμο της Αθήνας και της Ρώμης, τις ιστορίες του Τάκιτου, τις βιογραφίες του Πλούταρχου και κυρίως τις επιστολές και τους λόγους του Κικέρωνα. Αυτό που τόνιζε ο κλασικός κόσμος ήταν η ανθρώπινη ικανότητα για μεγαλοσύνη.

Αναγέννηση

Ιδρυτής του νέου ουμανισμού υπήρξε ο Ιταλός ποιητής Φραντσέσκο Πετράρκα – Πετράρχης. Στις πόλεις – κράτη της Ιταλίας τον 15ο αιώνα, γεννήθηκε η καινούργια πίστη στην ανθρώπινη δύναμη, την Virtus, αρετή. Γεννήθηκε ο νέος ήρωας που το ιδανικό του ισχύει και σήμερα. Από αυτό το αναγεννησιακό πνεύμα προήλθε μια σειρά βιβλίων όπου εξυμνείται η ζωή μεγάλων ανθρώπων. Το πιο ξεχωριστό από αυτά, το «Περί εξαιρέτων ανδρών» του Πετράρχη, αγνοεί άγιους και μάρτυρες και επικεντρώνεται στα κατορθώματα στρατηγών και πολιτικών.

Δεν ήταν, όμως, για όλους. O Φλωρεντινός διπλωμάτης Νικολό Μακιαβέλλι στον «Πρίγκιπα» (1513) αντιστρέφει και προσγειώνει τις αξίες εκείνες και στη θέση της δικαιοσύνης, της μεγαλοθυμίας και της τιμιότητας του Πετράρχη, θέτει τις αξίες του ρεαλισμού, της ρεαλπολιτίκ. Οι ήρωές του, όχι ο Σκιπίων, αλλά ο ραδιουργός πρίγκιπας Καίσαρας Βοργίας, εμπνέουν αντί σεβασμού φόβο, πρεσβεύουν την ωμότητα αντί της μεγαλοθυμίας, και τις πράξεις τους καθοδηγούν όχι ανώτερα ιδανικά, αλλά οι μεταβαλλόμενοι άνεμοι της τύχης. O Μακιαβέλι έμεινε στην Ιστορία και οι ιδέες του εμπνέουν πολιτικούς και ηγεμόνες της βιομηχανίας.

Όμως, το όραμα του Πετράρχη επέζησε για αιώνες στην Ευρώπη. 'Εως τον 18ο αιώνα, όταν οι Διαφωτιστές θεώρησαν ματαιοδοξία, αν όχι χάσιμο χρόνου, την προσωπική επιδίωξη της μεγαλοσύνης. Αυτό που είχε πλέον σημασία, ήταν ο ηρωισμός της συλλογικότητας, της ανθρωπότητας σαν τέτοια. Τιμή αξίζει στον οικουμενικό λόγο και όχι στα μικροκατορθώματα πολιτικών και κατακτητών, ή, κατά τον Βολταίρο, «διασήμων εγκληματιών».

Ρομαντισμός

Η απρόσωπη εκείνη στάση του Διαφωτισμού προκάλεσε την αντίδραση: τον Ρομαντισμό. Στο τέλος του 18ου αιώνα, με τα γραπτά του Σίλερ, του Σλέγκελ και του Νοβάλις, οι πρώτοι Γερμανοί Ρομαντικοί επιτέθηκαν στην κυριαρχία του λόγου. Αντίθετα, αυτοί εξύμνησαν, τα συναισθήματα και τη δημιουργικότητα του ανθρώπινου πνεύματος. O Σλέγκελ έγραψε ότι «χαρακτηριστικό της ανθρωπότητας είναι ότι πρέπει να υψωθεί πάνω από την ανθρωπότητα».

Εάν για την αναγεννησιακή κληρονομιά, σημασία είχαν η στρατιωτική δόξα και τα εξωτερικά κατορθώματα, για τους Γερμανούς Ρομαντικούς σπουδαία ήταν η μοναδικότητα της ανθρώπινης εσωτερικής εμπειρίας. Οι ήρωες της εποχής ήταν ποιητές, στοχαστές, ονειροπόλοι, επαναστάτες. Όλα, τα ενσάρκωσε στην περίπτωσή του ο λόρδος Βύρων (1788-1824) – ποιητής, εραστής και πρωτο-επαναστάτης. O πρόωρος θάνατός του επέβαλε τον μύθο του, μετατρέποντάς τον, ειρωνικά, σε πρόδρομο του Τσε Γκεβάρα και του Κερτ Κομπέιν. Στη Γαλλία κορυφαία ήταν η περίπτωση του Ζαν – Ζακ Ρουσό με το ρομαντικό αριστούργημα «Εξομολογήσεις».

Ο βικτωριανός Τόμας Καρλάιλ ήταν εκείνος που έκανε τον ήρωα τον κινητήριο μοχλό, τον Μεγάλο Ανδρα της ιστορίας. Στις διαλέξεις του «Για τους ήρωες, τη λατρεία του και το ηρωικό στην ιστορία» (1840), δοξάζει τους μεγάλους άνδρες, από τον προφήτη Μωάμεθ ώς τον Σαίξπηρ, τον Μαρτίνο Λούθηρο και τον Ναπολέοντα, εκτιμώντας ότι «στο βάθος, η παγκόσμια ιστορία είναι η ιστορία των Μεγάλων Ανδρών». Δημαγωγική και επικίνδυνη ιδέα, που όμως έθιξε κάποια χορδή στη βικτωριανή Αγγλία και οδήγησε σε εθνοσωτήρες του 20ού αιώνα, όπως τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, τον στρατηγό Ντε Γκωλ και, για ορισμένους, τον Χενεραλίσιμο Φράνκο.

Καθημερινός ηρωισμός

Το αντίδοτο που αναδύθηκε ήταν ο ηρωισμός του μέσου πολίτη. Τη θέση των πολεμικών κατορθωμάτων και του ρομαντικού ήρωα, πήρε η χαμηλόφωνη τιμιότητα του ήρωα του 19ου αιώνα.

Ο ηρωισμός εκδημοκρατίστηκε, έγινε η ιστορία της τίμιας, αφανούς προσπάθειας για την οποία ο Τζον Ράσκιν έγραψε το 1864: «Πάντα μού φαινόταν παράδοξο ότι ουδέποτε ο ηρωισμός συνδέθηκε με την παροχή τροφής ή ενδυμάτων σε ανθρώπους, που τα έχουν ανάγκη».

Και υπάρχουν οι άνθρωποι που η Ιστορία ξεχνά. O συμβατικός ηρωισμός τούς προσπερνά. Στο τέλος του 19ου αιώνα, ο Ρώσος αναρχικός Αλεξάντερ Χέρτσεν έγραψε ότι είναι «αρκετό να είναι κανείς άνθρωπος, για να έχει κάτι να πει». Και η Βιρτζίνια Γουλφ αναρωτήθηκε: «Δεν είναι άξιος βιογραφίας ο οποιοσδήποτε έζησε, πετυχημένος και αποτυχημένος, ταπεινός και δοξασμένος; Τι είναι μεγαλοσύνη και τι μετριότητα;». O πεζογράφος E. M. Φόρστερ καταδίκασε τη λατρεία του ήρωα ως «επικίνδυνο βίτσιο». Αρετή της δημοκρατίας είναι ότι δεν δημιουργεί, εκτός ελέγχου, τύπους σαν τον Μεγάλο Ανδρα, αλλά λογιών μικρούς ανθρώπους – ένα εξαιρετικότερο κατόρθωμα.

Το 1944, ο Τζορτζ 'Οργουελ δεν έβλεπε στον ηρωισμό κάποιο ημίθεο χάρισμα, ούτε αναγεννησιακή virtus, αντίθετα έβλεπε σε αυτόν μια ηθική ποιότητα που μπορεί να ονομαστεί, γενικά, αξιοπρέπεια.

Μία κατάσταση που έναν απαισιόδοξο τον οδηγεί στην απελπισία, σε έναν αισιόδοξο ξυπνάει την ελπίδα

Ο Σέλιγκμαν ορίζει την αισιοδοξία ως τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επεξηγούν στον εαυτό τους τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους. Οι αισιόδοξοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η αποτυχία οφείλεται σε κάτι που μπορεί να αλλάξει, έτσι ώστε την επόμενη φορά να πετύχουν, ενώ οι απαισιόδοξοι αντιλαμβάνονται την αποτυχία ως μομφή και την ανάγουν σε διαρκές χαρακτηριστικό τους γνώρισμα, το οποίο είναι ανίκανοι να αλλάξουν. Αυτές οι διαφορετικές ερμηνείες επιδρούν βαθύτατα στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αντιδρούν στη ζωή.

Για παράδειγμα, αντιδρώντας σε μια απογοήτευση, όπως είναι η απώλεια μιας θέσης εργασίας, οι αισιόδοξοι τείνουν να συμπεριφέρονται ενεργητικά και με ελπίδα, καταστρώνοντας ένα σχέδιο δράσης ή αναζητώντας βοήθεια και συμβουλές. Βλέπουν την αναποδιά ως κάτι που μπορεί να διορθωθεί.

Αντίθετα, οι απαισιόδοξοι αντιδρούν σε τέτοια πισωγυρίσματα με την πεποίθηση ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτα για να πάνε τα πράγματα καλύτερα την επόμενη φορά κι έτσι δεν κάνουν τίποτα για το πρόβλημα. Πιστεύουν ότι το εμπόδιο οφείλεται σε κάποιο προσωπικό τους μειονέκτημα που πάντα θα τους κατατρέχει.

Όπως και η ελπίδα, η αισιοδοξία προβλέπει την ακαδημαϊκή επιτυχία. Σε μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε πεντακόσια άτομα από την τάξη των πρωτοετών του 1984 στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, η επίδοση των φοιτητών σε ένα τεστ αισιοδοξίας αποδείχθηκε καλύτερος δείκτης πρόβλεψης των πραγματικών βαθμών τους στο πρώτο έτος απ’ ό,τι τα αποτελέσματα των SAT στο κολέγιο.

Ο Σέλιγκμαν, που μελέτησε τις επιδόσεις αυτές, είπε: «Οι εισαγωγικές εξετάσεις στο κολέγιο μετρούν το ταλέντα, ενώ οι επεξηγηματικοί τρόποι συμπεριφοράς μας πληροφορούν για το ποιος θα καταθέσει τα όπλα. Ο συνδυασμός ενός κάποιου ταλέντου με την ικανότητα να συνεχίζει κανείς παρά τις ήττες είναι αυτός που οδηγεί στην επιτυχία. Αυτό που απουσιάζει από τα τεστ αξιολόγησης ικανοτήτων είναι το κίνητρο. Aυτό που χρειάζεται να γνωρίζεις για κάποιον είναι το κατά πόσο θα συνεχίσει την προσπάθεια όταν τα πράγματα πάνε στραβά. Το ισχυρό μου προαίσθημα λέει ότι, με δεδομένο επίπεδο ευφυΐας, η πρακτική σου επίδοση και μια συνισταμένη όχι μόνο του ταλέντου αλλά και της ικανότητάς σου να αντέχεις στην ήττα».

Μία από τις πιο εντυπωσιακές μαρτυρίες της παραινετικής δύναμης της αισιοδοξίας στους ανθρώπους παρέχει μια μελέτη που εκπόνησε ο Σέλιγκμαν σε ασφαλιστές της εταιρείας M. Η ικανότητα αποδοχής της απόρριψης με χάρη είναι ουσιαστική στις πωλήσεις κάθε είδους, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ένα προϊόν όπως η ασφάλεια, όπου η αναλογία των «όχι» προς τα «ναι» μπορεί να είναι αποθαρρυντική.

Για το λόγο αυτό, γύρω στα τρία τέταρτα των ασφαλιστών εγκαταλείπουν τον κλάδο μέσα στα τρία πρώτα χρόνια εργασίας. Ο Σέλιγκμαν παρατήρησε ότι νέοι ασφαλιστές που ήταν εκ φύσεως αισιόδοξοι πούλησαν 37 τοις εκατό περισσότερα ασφαλιστήρια τον πρώτο χρόνο της απασχόλησης τους σε σύγκριση με τους απαισιόδοξους. Από την άλλη, οι απαισιόδοξοι που εγκατέλειψαν το επάγγελμα κατά τον πρώτο χρόνο ήταν διπλάσιοι σε ποσοστό από τους αισιόδοξους.

Επιπλέον, ο Σέλιγκμαν έπεισε τη M να προσλάβει μια ειδική ομάδα υποψηφίων που είχαν υψηλές επιδόσεις σε ένα τεστ αισιοδοξίας, παρόλο που απέτυχαν στα συνηθισμένα κατατακτήρια τεστ (τα οποία συνέκριναν μια κλίμακα των στάσεών τους με ένα σταθερό πρότυπο το οποίο βασιζόταν σε απαντήσεις που είχαν δοθεί από επιτυχημένους ασφαλιστικούς πράκτορες). Αυτή η ειδική ομάδα ξεπέρασε σε πωλήσεις κατά 21 τοις εκατό τους απαισιόδοξους τον πρώτο χρόνο και κατά 57 τοις εκατό τον δεύτερο.

Η αισιοδοξία έχει τόση σημασία στις πωλήσεις ακριβώς επειδή αποτελεί μια συναισθηματικά ευφυή στάση. Κάθε «όχι» που δέχεται ο πωλητής είναι και μια μικρή ήττα. συναισθηματική αντίδρασή του στην ήττα αυτή είναι κρίσιμη για την ικανότητά του να βρει τα απαραίτητα κίνητρα προκειμένου να συνεχίσει. Καθώς τα «όχι» αυξάνονται, το ηθικό του μπορεί να πέσει, καθιστών και πιο δύσκολη την απόφαση να σηκώσει το ακουστικό για το επόμενο τηλεφώνημα. Αυτή η απόρριψη είναι ιδιαίτερα σκληρή για τον απαισιόδοξο, ο οποίος την ερμηνεύει ως εξής: «Είμαι ένας αποτυχημένος. Δεν πρόκειται ποτέ μου να κάνω μια πώληση». Κι αυτή η ερμηνεία σίγουρα οδηγεί σε απάθεια και ηττοπάθεια, αν όχι σε κατάθλιψη. Από την άλλη πλευρά, οι αισιόδοξοι λένε μέσα τους: «Χρησιμοποιώ λάθος τακτική» ή «Αυτός ο τελευταίος ήταν πραγματικά στις κακές του». Θεωρώντας όχι τον εαυτό τους, αλλά ένα στοιχείο της κατάστασης ως αίτιο της αποτυχίας τους, μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο προσέγγισης στο επόμενο τηλεφώνημα. Ενώ η διανοητική στάση του απαισιόδοξου οδηγεί στην απελπισία, στον αισιόδοξο ξυπνάει την ελπίδα.

Μπορεί βέβαια η θετική ή η αρνητική στάση να είναι ένα έμφυτο χαρακτηριστικό του ατόμου. Μερικοί άνθρωποι από τη φύση τους τείνουν προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Ο χαρακτήρας μπορεί να διαπλαστεί από την εμπειρία. Η αισιοδοξία και η ελπίδα -όπως και η απαισιοδοξία και η απελπισία- μπορούν να διδαχθούν. Πίσω και από τα δύο υπάρχει μια αντίληψη που οι ψυχολόγοι αποκαλούν ΑΥΤΟΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ αυτή είναι η πεποίθηση του ατόμου ότι έχει τον έλεγχο των γεγονότων της ζωής του και μπορεί να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που του παρουσιάζονται. Όταν ο άνθρωπος αναπτύσσει μια ικανότητα σε οποιονδήποτε τομέα, η αίσθηση της αυτοαποτελεσματικότητάς του ενισχύεται και ο ίδιος γίνεται πιο ικανός να ριψοκινδυνεύει και να αναζητάει πιο απαιτητικές προκλήσεις και υπερπηδώντας αυτές τις προκλήσεις, να αυξάνει την αίσθηση της αυτοαποτελεσματικότητάς του. Αυτή η στάση κάνει τους ανθρώπους να χρησιμοποιούν με τον καλύτερο τρόπο οποιεσδήποτε ικανότητες μπορεί να έχουν – ή να ενεργούν έτσι ώστε να τις αναπτύξουν. Ο Άλμπερτ Μπαντούρα, ψυχολόγος του Στάνφορντ που διενήργησε πολλές σχετικές με την αυτοαποτελεσματικότητα έρευνες, συνοψίζει πολύ ορθά: «Οι πεποιθήσεις των ατόμων για τις ικανότητές τους ασκούν βαθιά επίδραση σ’ αυτές τις ικανότητες. Η ικανότητα δεν είναι μια σταθερή ιδιότητα. Υπάρχει τεράστια ποικιλία στον τρόπο δράσης. Οι άνθρωποι που έχουν την αίσθηση της αυτοαποτελεσματικότητας συνέρχονται από τις αποτυχίες. Προσεγγίζουν τα πράγματα με στόχο να τα αντιμετωπίσουν και όχι να στενοχωρηθούν με το τι μπορεί να πάει στραβά.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Και ποιους λες πλούσιους και ποιους φτωχούς Ευθύδημε;

Υπήρχε όμως ένας Έλληνας που του άρεσε να κάνει ερωτήσεις. Καλοπροαίρετος, συνεπής και λογικός. Καταλάβατε ήδη ότι μιλάμε για τον Σωκράτη.

Στις «Αναμνήσεις του Σωκράτη» του Ξενοφώντα υπάρχει ένα καταπληκτικό κεφάλαιο «Συζήτηση με τον Ευθύδημο για την Ανάγκη Μάθησης» ερωτήσεις που ο Σωκράτης έθεσε στον νεαρό πολιτικό Ευθύδημο για τη δικαιοσύνη και την ευημερία.

«Πες μου: είναι δίκαιο να λες ψέματα, να εξαπατάς, να κλέβεις, να αρπάζεις ανθρώπους και να τους πουλάς για σκλάβους;»

– “Φυσικά και είναι άδικο!”

– «Λοιπόν, αν ο διοικητής, αφού αποκρούσει την επίθεση των εχθρών, αιχμαλωτίσει τους αιχμαλώτους και τους πουλήσει για σκλάβους, θα είναι και αυτό άδικο;».

– «Όχι, ίσως είναι δίκαιο».

– «Και αν λεηλατεί και λεηλατεί τη γη τους;»

– «Επίσης δίκαιο».

– “Και αν τους ξεγελάσει με στρατιωτικά κόλπα;”

– «Ισχύει κι αυτό. Ναι, ίσως σας είπα ανακριβώς: τα ψέματα, η εξαπάτηση και η κλοπή είναι δίκαια για τους εχθρούς, αλλά άδικα για τους φίλους».

-“Εκπληκτικά! Τώρα κι εγώ φαίνεται να αρχίζω να καταλαβαίνω. Αλλά πες μου αυτό, Ευθύδημε, αν ένας διοικητής δει ότι οι στρατιώτες του είναι σε κατάθλιψη και τους πει ψέματα ότι τους πλησιάζουν σύμμαχοι, και αυτό θα τους φτιάξει τη διάθεση, θα είναι άδικο ένα τέτοιο ψέμα;»

– «Όχι, ίσως είναι δίκαιο».

– “Και αν ένας γιος χρειάζεται φάρμακο, αλλά δεν θέλει να το πάρει, και ο πατέρας τον ξεγελάσει με φαγητό και ο γιος αναρρώσει, – θα ήταν άδικη μια τέτοια εξαπάτηση;”

– «Όχι, επίσης δίκαιο».

– «Κι αν κάποιος, βλέποντας έναν φίλο σε απόγνωση και φοβούμενος ότι θα βάλει τα χέρια πάνω του, κλέψει ή του αφαιρέσει το σπαθί και το στιλέτο, – τι να πει κανείς για τέτοια κλοπή;»

«Και αυτό είναι αλήθεια. Ναι Σωκράτη αποδεικνύεται ότι σου είπα πάλι ανακριβώς. ήταν απαραίτητο να πούμε: ψέματα, δόλος και κλοπή – αυτό είναι δίκαιο σε σχέση με τους εχθρούς, αλλά σε σχέση με τους φίλους είναι δίκαιο όταν γίνεται για το καλό τους και άδικο όταν γίνεται για το κακό τους».

«Πολύ καλά, Ευθύδημε. Τώρα βλέπω ότι για να μπορέσω να αναγνωρίσω τη δικαιοσύνη, πρέπει να μάθω να αναγνωρίζω το καλό και το κακό. Αλλά το ξέρεις, φυσικά;»

– «Νομίζω ότι ξέρω, Σωκράτη, αν και για κάποιο λόγο δεν είμαι τόσο σίγουρος πια γι’ αυτό».

– “Οπότε, τι είναι;”

– «Λοιπόν, για παράδειγμα, η υγεία είναι καλή και η ασθένεια είναι κακή. Το φαγητό ή το ποτό που οδηγεί στην υγεία είναι καλό, και εκείνα που οδηγούν σε αρρώστια είναι κακά».

– «Πολύ καλά, κατάλαβα για φαγητό και ποτό. αλλά τότε, ίσως, είναι πιο σωστό να πούμε ότι αντίστοιχα με την υγεία έτσι με τον ίδιο τρόπο: οτιδήποτε οδηγεί στο καλό, τότε είναι καλό, και οτιδήποτε οδηγεί στο κακό, τότε είναι κακό;».

– «Τι λες, Σωκράτη; Πότε μπορεί η υγεία να είναι για κακό;».

-«Για παράδειγμα, ένας ανίερος πόλεμος ξεκίνησε και, φυσικά, τελείωσε με ήττα. Οι υγιείς πήγαν στον πόλεμο και πέθαναν, αλλά οι άρρωστοι έμειναν στο σπίτι και επέζησαν. τι ήταν η υγεία εδώ – καλή ή κακή;».

-«Ναι, βλέπω, Σωκράτη, ότι το παράδειγμά μου είναι ατυχές. Αλλά, ίσως, μπορούμε να πούμε ότι το μυαλό είναι μια ευλογία!».

– «Μα είναι πάντα; Εδώ ο Πέρσης βασιλιάς ζητά συχνά έξυπνους και επιδέξιους τεχνίτες από τις ελληνικές πόλεις στην αυλή του, τους κρατά μαζί του και δεν τους αφήνει σπίτι τους. Είναι καλό το μυαλό τους;»

– “Τότε – ομορφιά, δύναμη, πλούτος, δόξα!”

-«Αλλά οι όμορφοι σκλάβοι δέχονται επιθέσεις πιο συχνά από σκλάβους, επειδή οι όμορφοι σκλάβοι είναι πιο πολύτιμοι. Οι δυνατοί συχνά αναλαμβάνουν ένα έργο που ξεπερνά τις δυνάμεις τους και μπαίνουν σε μπελάδες. Οι πλούσιοι περιποιούνται τον εαυτό τους, γίνονται θύματα ίντριγκας και χάνονται. Η δόξα πάντα προκαλεί φθόνο, και από αυτό, επίσης, υπάρχει πολύ κακό».

-«Λοιπόν, αν είναι έτσι», είπε ο Ευθύδημος με θλίψη, «δεν ξέρω καν για τι να προσευχηθώ στους θεούς».

– “Μην ανησυχείς! Σημαίνει απλώς ότι ακόμα δεν ξέρετε τι θέλετε να πείτε στους ανθρώπους. Αλλά ξέρεις εσύ τους ανθρώπους;».

«Νομίζω ότι ξέρω, Σωκράτη».

– “Από ποιον είναι φτιαγμένος ο λαός;”

– «Από φτωχούς και πλούσιους».

– “Και ποιους λες πλούσιους και φτωχούς;”

– «Φτωχοί είναι εκείνοι που δεν έχουν αρκετά για να ζήσουν, και πλούσιοι είναι εκείνοι που έχουν τα πάντα σε αφθονία και σε περίσσεια».

– «Μα δεν συμβαίνει ο φτωχός να ξέρει να τα πάει καλά με τα μικρά του μέσα, ενώ ο πλούσιος να μην έχει αρκετά πλούτη;»

– «Μάλιστα, συμβαίνει! Υπάρχουν ακόμη και τύραννοι που δεν τους φτάνει ολόκληρο το ταμείο τους και χρειάζονται παράνομους εκβιασμούς».

– “Και λοιπόν; Δεν πρέπει να κατατάξουμε αυτούς τους τυράννους στους φτωχούς και τους οικονομικούς φτωχούς στους πλούσιους;».

– «Όχι, καλύτερα όχι, Σωκράτη. Βλέπω ότι εδώ, όπως αποδεικνύεται, δεν ξέρω τίποτα».

-“Μην απελπίζεστε! Θα σκεφτείτε τους ανθρώπους, αλλά φυσικά έχετε σκεφτεί τον εαυτό σας και τους μελλοντικούς συνομιλητές σας, και πολλές φορές. Πες μου λοιπόν το εξής: υπάρχουν τόσο κακοί ρήτορες που εξαπατούν τον λαό εις βάρος του. Κάποιοι το κάνουν άθελά τους και κάποιοι έστω και επίτηδες. Ποια είναι καλύτερα και ποια είναι χειρότερα;»

-«Νομίζω, Σωκράτη, ότι οι σκόπιμοι απατεώνες είναι πολύ χειρότεροι και πιο άδικοι από τους ακούσιους».

– «Πες μου: αν ο ένας διαβάζει και γράφει με λάθη επίτηδες, και ο άλλος όχι επίτηδες, τότε ποιος είναι πιο εγγράμματος;»

– «Μάλλον αυτός που το κάνει επίτηδες: άλλωστε αν θέλει μπορεί να γράφει χωρίς λάθη».

– «Μα δεν βγαίνει από αυτό ότι ένας σκόπιμος απατεώνας είναι καλύτερος και πιο δίκαιος από έναν ακούσιο: στο κάτω-κάτω, αν θέλει, μπορεί να μιλήσει με τον κόσμο χωρίς να εξαπατήσει!».

– «Μη, Σωκράτη, μη μου το λες αυτό, βλέπω τώρα και χωρίς εσένα ότι δεν ξέρω τίποτα και καλύτερα να κάτσω να σιωπήσω!».

Η εποποιία του υλισμού

Αν πιστέψουμε τον ίδιο, ο Ρωμαίος Λουκρήτιος, ο οποίος έζησε τον 1ο αιώνα π.Χ., δεν είχε άλλο σκοπό, γράφοντας το De rerum natura, παρά να αποδώσει σε στίχους την κάπως στεγνή ελληνική σοφία του Έλληνα Επίκουρου: το ποιητικό μέλι θα εξευγένιζε το πικρό φιλοσοφικό ποτήρι.

Πράγματι, βρίσκουμε, διατρέχοντας τους 7 400 στίχους, τις περισσότερες από τις σημαντικές θέσεις της επικουρικής παράδοσης. Ωστόσο το άφθονο, ζωντανό, πολύχρωμο κείμενο ξεφεύγει κατά πολύ από το διδακτικό αυτό πλαίσιο. Οι ήχοι ξεσπούν, οι εικόνες ταράζουν· το ποίημα ζει τη δική του ζωή, εξερευνά νέες τονικότητες. Το De natura rerum είναι ταυτόχρονα μία φιλοσοφική πραγματεία και ένα επικό θέαμα. Μεταφρασμένο σε πρόζα ή σε στίχους, το πυροτέχνημα αυτό διατηρεί και σήμερα μια εκπληκτική δύναμη.

Αλλά ο ισχυρός ποιητικός μηχανισμός του Λουκρήτιου νοείται ως πολεμική μηχανή, υπενθυμίζοντας και απεικονίζοντας μερικές ενοχλητικές αλήθειες: ο κόσμος (δεν) είναι (παρά) ύλη· το κάθε πράγμα, το σώμα όπως και η ψυχή, είναι το προϊόν μιας συνάντησης ατόμων, που μέλλει να διαλυθεί· η ζωή πρέπει να τείνει προς την ευχαρίστηση και την ειρήνη ·ο άνθρωπος πρέπει να φυλάγεται από την δεισιδαιμονία, να απελευθερώνεται από τους φόβους που ενσταλάζει και συντηρεί η θρησκεία. Βάζοντας έτσι σε μια τάξη το σώμα και τα πάθη, διώχνοντας τους θεούς, ο Λουκρήτιος φαίνεται αποφασισμένος να επωμιστεί το σκάνδαλο.

Σύμφωνα με τον σπουδαίο ιταλό φιλόλογο Luciano Canfora, ο οποίος προσπάθησε, βασιζόμενος σε πενιχρά στοιχεία, να ανασυνθέσει τη ζωή του ποιητή, το ανατρεπτικό αυτό περιεχόμενο του De natura rerum προκάλεσε γρήγορα την εχθρική αντίδραση του ρωμαϊκού κατεστημένου. Το ποίημα εμφανίστηκε ως μια “ενοχλητική παρουσία” στην εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου, και ακόμη περισσότερο στον χριστιανικό κόσμο του τέλους της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα. Σύμφωνα με τον Canfora, έτσι εξηγείται η αφάνεια στην οποία περιέπεσε ο Λουκρήτιος, παράλληλα με τους συκοφαντικούς θρύλους που συνδέθηκαν με το όνομά του (ο Άγιος Ιερώνυμος τον περιγράφει, πέντε περίπου αιώνες αργότερα, ως έναν δαιμονισμένο που κατέληξε στην αυτοκτονία).

Πριν από μερικά χρόνια, στο Quattrocento (εκδ. Flammarion, 2013), ένα βιβλίο που σημείωσε μεγάλη επιτυχία, ο Stephen Greenblatt εξιστόρησε την ανακάλυψη του χειρογράφου από τον Ιταλό ουμανιστή Poggio Bracciolini το 1417. Για τον Greenblatt, η ανάδυση αυτού του “πλήρους κιτ νεωτερικότητας”, με επίκεντρο τον άνθρωπο, τη φύση, τη δυναμική των ατόμων και της επιθυμίας, τη δυνατότητα της γνώσης και της εφεύρεσης, πρέπει να υπήρξε το προοίμιο της μεγάλης πνευματικής επανάστασης της Αναγέννησης.

Η επανακυκλοφόρηση του κειμένου του Λουκρήτιου, θα έθετε τα θεμέλια μιας υλιστικής και αθεϊστικής νεωτερικότητας και θα τροφοδοτούσε πνεύματα τόσο σημαντικά όσο οι Michel de Montaigne, Giordano Bruno, William Shakespeare και Thomas Hobbes.

Ενοχλημένος από την κάπως χολυγουντιανή αυτή ιστορία, ο φιλοσόφος Pierre Vesperini αφιέρωσε με τη σειρά του ένα ολόκληρο βιβλίο, που χαρακτηρίζεται από οξυδέρκεια και ευρυμάθεια, για να καταρρίψει την αφήγηση του Greenblatt.
  • Ο Λουκρήτιος; Περισσότερο δεξιοτέχνης στιχοποιός παρά ένθερμος οπαδός του Επίκουρου. Δούλευε για έναν φιλόδοξο αφεντικό που ήθελε να ωφεληθεί από το κύρος της ελληνικής φιλοσοφίας.
  • Το ποίημα; Δεν πρόκειται για φιλοσοφικό μανιφέστο, αλλά για ένα όμορφο σύνθετο αντικείμενο, μια σειρά από ετερογενή λαμπερά χωρία.
  • Ο αντίκτυπος του κειμένου; Πουθενά, μας διαβεβαιώνει ο Vesperini, δεν απαγορεύτηκε.
  • Ο Λουκρήτιος δεν εξαφανίστηκε ποτέ: διαβάστηκε, αντιγράφηκε, μελετήθηκε καθόλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, χωρίς να υπερεκτιμηθεί η ανατρεπτικότητά του. Όσο για τον Pogge, ήταν ένας ουμανιστής με υψηλές γνωριμίες, που απείχε πολύ από το να είναι ριζοσπάστης.
Ούτε πραγματική απόκρυψη του έργου, ούτε μεγάλη λουκρητιανή επανάσταση επομένως; ‘Ισως. Αλλά το 1516, εκατό χρόνια μετά την ανακάλυψη του Pogge, μια σύνοδος καταδίκαζε εκ νέου το De natura rerum ως “ένα έκφυλο και επικίνδυνο έργο, στο οποίο γίνεται προσπάθεια με κάθε τρόπο να αποδείχθεί η θνησιμότητα της ψυχής”. Στις αρχές του δέκατου έβδομου αιώνα, όσοι υποστήριζαν, με τον τρόπο του Λουκρητίου, ατομιστικές, νατουραλιστικές ή υλιστικές θέσεις διέτρεχαν ακόμη μεγάλο κίνδυνο. Όπως συνέβη με τον Bruno, που εκτελέστηκε στη Ρώμη το 1600, ή με τον Giulio Cesare Vanini, που ρίχτηκε στην πυρά στην Τουλούζη το 1619.

Δεκαεπτά αιώνες μετά τη συγγραφή του, οι ιδέες του De natura rerum μύριζαν ακόμη καμένο ξύλο.

Οι σύγχρονες θρησκείες είναι παιδιά του πλούτου

Για πολλές χιλιάδες χρόνια, η θρησκεία εστιαζόταν στην τελετουργία και τις βραχυπρόθεσμες ανταμοιβές. Αυτό άρχισε να αλλάξει γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ., κατά τη λεγόμενη «Αξιακή Εποχή», όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες θρησκείες που έδιναν έμφαση στο καλό και το κακό. Σύμφωνα με νέα μελέτη, το κλειδί για την εμφάνισή τους ήταν η αύξηση του πλούτου.

Πρέπει κανείς να έχει περισσότερα για να μπορέσει να επιθυμεί λιγότερα

Το σκεπτικό των ερευνητών που υπογράφουν τη δημοσίευση στο έγκριτο Current Biology είναι ότι οι βασικές αξίες των σημερινών μεγάλων θρησκειών, όπως η αυτοσυγκράτηση, ο ασκητισμός και ο ηθικός βίος, ήταν άπιαστες πολυτέλειες για τις πρώτες, φτωχές κοινωνίες.

Ο πλούτος, αντίθετα, επέτρεψε στους ανθρώπους να σκέφτονται περισσότερο το μέλλον, ακόμα και να απαρνούνται την ίδια την επίγεια ζωή, για χάρη μεταθανάτιων επιβραβεύσεων.

«Πρέπει κανείς να έχει περισσότερα για να έχει τη δυνατότητα να επιθυμεί λιγότερα» σχολιάζει στο δικτυακό τόπο του Science ο Νικολά Μπομάρ, ψυχολόγος του École Normale Supérieure στο Παρίσι και πρώτος συγγραφέας της μελέτης.

Όπως εξηγεί ο ερευνητής, οι θρησκείες δεν βασίζονταν πάντα στην ηθική. Για πολλές χιλιάδες χρόνια, βασίζονταν μόνο στην τελετουργία και τις βραχυπρόθεσμες επιβραβεύσεις. Αν για παράδειγμα θέλεις να βρέξει, απλά έπρεπε να κάνεις την κατάλληλη θυσία στους κατάλληλους θεούς.

Από το 500 μέχρι το 300 π.χ, η κατάσταση άλλαξε δραματικά σε όλη την Ευρασία -ήταν μια περίοδος που βαφτίστηκε «Αξιακή Εποχή» από τον γερμανό φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς, όρος που χρησιμοποιούν και οι ερευνητές. Θρησκείες που ξεπήδησαν εκείνη την εποχή από την Ελλάδα μέχρι την Ινδία και την Κίνα έδωσαν για πρώτη φορά ηθική διάσταση στον ανθρώπινο βίο. Ήταν θρησκείες όπως ο βουδισμός, ο στωικισμός και ο ζαϊνισμός, τις οποίες διαδέχθηκαν ο χριστιανισμός και το ισλάμ.

Προηγούμενες ψυχολογικές μελέτες είχαν δείξει πως, όταν οι άνθρωποι ζουν με λίγους πόρους, η στρατηγική που εφαρμόζουν αφορά την ανταμοιβή στο εδώ και τώρα. Η αποταμίευση πόρων δεν έχει κανένα νόημα αν κανείς πασχίζει να βρει αρκετή τροφή για σήμερα. Όταν όμως οι πόροι επαρκούν, το να προνοεί κανείς για το μέλλον αρχίζει να έχει νόημα.

«Η ευμάρεια άλλαξε την ψυχολογία των ανθρώπων και αυτό, με τη σειρά του, άλλαξε τη θρησκεία τους» λέει ο Μπομάρ.

Η ερευνητική ομάδα του εξέτασε ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για μια μεγάλη ποικιλία πολιτισμών και προσδιόρισε πότε εμφανίστηκαν οι πρώτες ηθικοπλαστικές θρησκείες. Η ανάλυση επέτρεψε τη δημιουργία ενός μαθηματικού μοντέλου που δίνει την πιθανότητα εμφάνισης τέτοιων θρησκειών σε διάφορες κοινωνίες -πλούσιες ή φτωχές, μικρές ή μεγάλες, απλές ή περίπλοκες.

Το μοντέλο έδειξε ότι ένας από τους καλύτερους προγνωστικούς δείκτες για την εμφάνιση ηθοπλαστικών θρησκειών ήταν ο αριθμός των θερμίδων που έχει καθημερινά στη διάθεσή του ο μέσος άνθρωπος, υπό τη μορφή τροφίμων, καυσίμων και άλλων πόρων.

Σε πολιτισμούς που η κατά κεφαλήν διαθέσιμη ενέργεια ήταν κάτω από 20.000 kilocalories την ημέρα, η απουσία ηθικών θρησκειών ήταν ο κανόνας. Πάνω από αυτό το όριο, οι ηθικές θρησκείες ήταν πολύ πιο πιθανές.

Η μελέτη «είναι μακράν η σημαντικότερη εξέλιξη που έχω δει εδώ και καιρό» σχολίασε ο Ρίτσαρντ Σόσις, ανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου του Κονέκτικατ που μελετά την εξέλιξη των θρησκειών, αλλά δεν συμμετείχε στην έρευνα.

Διαφορετική γνώμη έχει ωστόσο Έντουαρντ Σλίνγκερλαντ του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας, μελετητής των αρχαίων θρησκειών της Κίνας. Είναι υποστηρικτής μιας διαφορετικής θεωρίας, σύμφωνα με την οποία ο κρίσιμος παράγοντας για την εμφάνιση ηθικών θρησκειών είναι το μέγεθος και η πολυπλοκότητα κάθε κοινωνίας. Σύμφωνα με το σκεπτικό του, οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να συνεργάζονται με όλο και περισσότερο ανθρώπους, και η πίστη σε έναν ηθικό θεό βελτιώνει αυτή τη συνεργασία.

Ο Σλίνγκερλαντ παραδέχεται ωστόσο ότι η θεωρία του πάσχει από έλλειψη στατιστικών δεδομένων. Πιστεύει εξάλλου ότι η τελευταία έρευνα θα ενθαρρύνει τη μελέτη των θρησκειών με αυστηρά επιστημονικούς όρους.

ΔΕΣ: Πως απέκτησαν περιουσία η Εκκλησία και τα μοναστήρια

Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας

ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ, ΥΠΕΡ ΚΤΗΣΙΦΩΝΤΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

ΔΗΜ 18.215–221

Η εύνοια των Θηβαίων προς τους Αθηναίους – Η προσφορά του Δημοσθένη

Ο Δημοσθένης επέμεινε ότι ο αγώνας εναντίον του Φιλίππου ήταν επιβεβλημένος και για έναν ακόμη λόγο (βλ. σχετικά και ΔΗΜ 18.188–194): οι Αθηναίοι ενήργησαν ως ευεργέτες και προστάτες των υπόλοιπων Ελλήνων, όπως είχαν κατ' επανάληψη πράξει στο παρελθόν οι πρόγονοί τους, τα κατορθώματα των οποίων υπενθύμισε σε μια σύντομη παρέκβασή του. Περνώντας στην εξιστόρηση όσων συνέβησαν κατά την αποστολή μακεδονικής αντιπροσωπίας στη Θήβα, επισήμανε ότι οι Μακεδόνες προσπάθησαν να εκβιάσουν τους Θηβαίους, για να πετύχουν τη συνδρομή τους στα σχέδιά τους εναντίον των Αθηναίων.

[215] Μετὰ ταῦτα τοίνυν ἐκάλουν ὑμᾶς καὶ μετεπέμποντο.
ἐξῇτε, ἐβοηθεῖτε, ἵνα τἀν μέσῳ παραλείπω, οὕτως οἰκείως
ὑμᾶς ἐδέχοντο ὥστ’ ἔξω τῶν ὁπλιτῶν καὶ τῶν ἱππέων
ὄντων εἰς τὰς οἰκίας καὶ τὸ ἄστυ δέχεσθαι τὴν στρατιὰν
ἐπὶ παῖδας καὶ γυναῖκας καὶ τὰ τιμιώτατα. καίτοι τρί’ ἐν
ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ πᾶσιν ἀνθρώποις ἔδειξαν ἐγκώμια Θηβαῖοι
καθ’ ὑμῶν τὰ κάλλιστα, ἓν μὲν ἀνδρείας, ἕτερον δὲ δικαιο-
σύνης, τρίτον δὲ σωφροσύνης. καὶ γὰρ τὸν ἀγῶνα μεθ’
ὑμῶν μᾶλλον ἢ πρὸς ὑμᾶς ἑλόμενοι ποιήσασθαι καὶ ἀμεί-
νους εἶναι καὶ δικαιότερ’ ἀξιοῦν ὑμᾶς ἔκριναν Φιλίππου·
καὶ τὰ παρ’ αὐτοῖς καὶ παρὰ πᾶσι δ’ ἐν πλείστῃ φυλακῇ,
παῖδας καὶ γυναῖκας, ἐφ’ ὑμῖν ποιήσαντες σωφροσύνης
πίστιν περὶ ὑμῶν ἔχοντες ἔδειξαν. [216] ἐν οἷς πᾶσιν, ἄνδρες
Ἀθηναῖοι, κατά γ’ ὑμᾶς ὀρθῶς ἐφάνησαν ἐγνωκότες. οὔτε
γὰρ εἰς τὴν πόλιν εἰσελθόντος τοῦ στρατοπέδου οὐδεὶς
οὐδὲν οὐδ’ ἀδίκως ὑμῖν ἐνεκάλεσεν· οὕτω σώφρονας παρέ-
σχεθ’ ὑμᾶς αὐτούς· δίς τε συμπαραταξάμενοι τὰς πρώτας
μάχας, τήν τ’ ἐπὶ τοῦ ποταμοῦ καὶ τὴν χειμερινήν, οὐκ
ἀμέμπτους μόνον ὑμᾶς αὐτοὺς ἀλλὰ καὶ θαυμαστοὺς ἐδεί-
ξατε τῷ κόσμῳ, ταῖς παρασκευαῖς, τῇ προθυμίᾳ. ἐφ’ οἷς
παρὰ μὲν τῶν ἄλλων ὑμῖν ἐγίγνοντ’ ἔπαινοι, παρὰ δ’ ὑμῶν
θυσίαι καὶ πομπαὶ τοῖς θεοῖς. [217] καὶ ἔγωγ’ ἡδέως ἂν ἐροίμην
Αἰσχίνην, ὅτε ταῦτ’ ἐπράττετο καὶ ζήλου καὶ χαρᾶς καὶ
ἐπαίνων ἡ πόλις ἦν μεστή, πότερον συνέθυε καὶ συνευ-
φραίνετο τοῖς πολλοῖς, ἢ λυπούμενος καὶ στένων καὶ δυσ-
μεναίνων τοῖς κοινοῖς ἀγαθοῖς οἴκοι καθῆτο. εἰ μὲν γὰρ
παρῆν καὶ μετὰ τῶν ἄλλων ἐξητάζετο, πῶς οὐ δεινὰ ποιεῖ,
μᾶλλον δ’ οὐδ’ ὅσια, εἰ ὧν ὡς ἀρίστων αὐτὸς τοὺς θεοὺς
ἐποιήσατο μάρτυρας, ταῦθ’ ὡς οὐκ ἄριστα νῦν ὑμᾶς ἀξιοῖ
ψηφίσασθαι τοὺς ὀμωμοκότας τοὺς θεούς; εἰ δὲ μὴ παρῆν,
πῶς οὐκ ἀπολωλέναι πολλάκις ἐστὶ δίκαιος, εἰ ἐφ’ οἷς
ἔχαιρον οἱ ἄλλοι, ταῦτ’ ἐλυπεῖθ’ ὁρῶν; 

Λέγε δὴ καὶ ταῦτα τὰ ψηφίσματά μοι.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ ΘΥΣΙΩΝ.

[218] Οὐκοῦν ἡμεῖς μὲν ἐν θυσίαις ἦμεν τότε, Θηβαῖοι δ’ ἐν
τῷ δι’ ἡμᾶς σεσῶσθαι νομίζειν, καὶ περιειστήκει τοῖς βοη-
θείας δεήσεσθαι δοκοῦσιν ἀφ’ ὧν ἔπραττον οὗτοι, αὐτοὺς
βοηθεῖν ἑτέροις ἐξ ὧν ἐπείσθητ’ ἐμοί. ἀλλὰ μὴν οἵας τότ’
ἀφίει φωνὰς ὁ Φίλιππος καὶ ἐν οἵαις ἦν ταραχαῖς ἐπὶ
τούτοις, ἐκ τῶν ἐπιστολῶν τῶν ἐκείνου μαθήσεσθε ὧν εἰς
Πελοπόννησον ἔπεμπεν. καί μοι λέγε ταύτας λαβών, ἵν’
εἰδῆτε, ἡ ἐμὴ συνέχεια καὶ πλάνοι καὶ ταλαιπωρίαι καὶ τὰ
πολλὰ ψηφίσματα, ἃ νῦν οὗτος διέσυρε, τί ἀπειργάσατο.

[219] Καίτοι πολλοὶ παρ’ ὑμῖν, ἄνδρες Ἀθηναῖοι, γεγόνασι
ῥήτορες ἔνδοξοι καὶ μεγάλοι πρὸ ἐμοῦ, Καλλίστρατος ἐκεῖνος,
Ἀριστοφῶν, Κέφαλος, Θρασύβουλος, ἕτεροι μυρίοι· ἀλλ’
ὅμως οὐδεὶς πώποτε τούτων διὰ παντὸς ἔδωκεν ἑαυτὸν εἰς
οὐδὲν τῇ πόλει, ἀλλ’ ὁ μὲν γράφων οὐκ ἂν ἐπρέσβευσεν,
ὁ δὲ πρεσβεύων οὐκ ἂν ἔγραψεν. ὑπέλειπε γὰρ αὐτῶν
ἕκαστος ἑαυτῷ ἅμα μὲν ῥᾳστώνην, ἅμα δ’ εἴ τι γένοιτ’
ἀναφοράν. [220] τί οὖν; εἴποι τις ἄν, σὺ τοσοῦθ’ ὑπερῆρας
ῥώμῃ καὶ τόλμῃ ὥστε πάντα ποιεῖν αὐτός; οὐ ταῦτα λέγω,
ἀλλ’ οὕτως ἐπεπείσμην μέγαν εἶναι τὸν κατειληφότα κίν-
δυνον τὴν πόλιν ὥστ’ οὐκ ἐδόκει μοι χώραν οὐδὲ πρόνοιαν
οὐδεμίαν τῆς ἰδίας ἀσφαλείας διδόναι, ἀλλ’ ἀγαπητὸν εἶναι,
εἰ μηδὲν παραλιπών τις ἃ δεῖ πράξειεν. [221] ἐπεπείσμην δ’
ὑπὲρ ἐμαυτοῦ, τυχὸν μὲν ἀναισθητῶν, ὅμως δ’ ἐπεπείσμην,
μήτε γράφοντ’ ἂν ἐμοῦ γράψαι [βέλτιον] μηδένα μήτε
πράττοντα πρᾶξαι μήτε πρεσβεύοντα πρεσβεῦσαι προθυ-
μότερον μηδὲ δικαιότερον. διὰ ταῦτ’ ἐν πᾶσιν ἐμαυτὸν
ἔταττον. Λέγε τὰς ἐπιστολὰς τὰς τοῦ Φιλίππου.

***
[215] Επί πλέον, μετά ταύτα σας εκάλουν, και έστειλαν και σας έφερον. Σεις εξεστρατεύσατε, εβοηθήτε. Παραλείπων δε τα εν τω μεταξύ, τόσον οικείως σας υπεδέχοντο, ώστε, εν ω οι οπλίται (αυτών) και οι ιππείς, ήσαν έξω της πόλεως, εδέχθησαν τον στρατόν εις τας οικίας των και εις την πόλιν, εν μέσω των τέκνων, των γυναικών των και των πλέον πολυτίμων πραγμάτων. Τω όντι, την ημέραν εκείνην οι Θηβαίοι έκαμαν γνωστόν εις όλους, ότι σας απένειμαν τρία βραβεία, τα καλλίτερα, έν της ανδρείας, το έτερον της δικαιοσύνης και το τρίτον της σωφροσύνης.

Διότι, προτιμήσαντες οι Θηβαίοι να πολεμήσουν μάλλον παρά το πλευρόν σας, παρά εναντίον σας, έκριναν, ότι σεις είσθε και γενναιότεροι του Φιλίππου, και επιζητείτε δικαιότερα πράγματα, εμπιστευθέντες δε εις σας, όσα και αυτοί, αλλά και πάντες οι άνθρωποι φυλάττουν μετά μεγάλης προσοχής, τα τέκνα, τας γυναίκας, απέδειξαν, ότι έχουν εμπιστοσύνην εις την σωφροσύνην σας. [216] Εις όλα αυτά, πολίται Αθηναίοι, εφάνησαν βεβαίως ορθώς σκεπτόμενοι, τουλάχιστον όσον αφορά σας. Διότι, ούτε, όταν ο στρατός εισήλθεν εις την πόλιν, σας κατηγόρησε κανείς διά κάτι, έστω και αδίκως, τόσον σώφρονες ανεδείχθητε· και δις παραταχθέντες παρά το πλευρόν των, κατά τας πρώτας μάχας, την επί του ποταμού και την χειμερινήν, όχι μόνον ανεδείχθητε άμεμπτοι, αλλά και αξιοθαύμαστοι διά την τάξιν, διά την προπαρασκευήν, και διά την ορμήν. Διά ταύτα, παρά μεν των άλλων ελαμβάνετε επαίνους, από σας δε εγένοντο θυσίαι και τελεταί προς τους θεούς.

[217] Και εγώ, τουλάχιστον, ευχαρίστως θα ηρώτων τον Αισχίνην, όταν εγένοντο όλα αυτά, και η πόλις ήτο γεμάτη από ενθουσιασμόν, χαράν και επαίνους, ποίον εκ των δύο, συνεθυσίαζε και συνευφραίνετο μετά των πολλών, ή παρέμεινεν εις την οικίαν του λυπούμενος, αναστενάζων, και οργιζόμενος διά την κοινήν ευτυχίαν; Διότι εάν μεν ήτο παρών, και ενεφανίζετο μεταξύ των άλλων, τότε διατί δεν διαπράττει φοβερά, μάλλον δε ανόσια, όταν εκείνα, διά τα οποία αυτός έκαμε μάρτυρας τους θεούς, ότι είναι άριστα, αυτά τώρα κρίνει δίκαιον, να τα κρίνετε ως μη άριστα, σεις, οι οποίοι ωρκίσθητε εις τους θεούς; Εάν δε, δεν ήτο παρών, πώς δεν είναι δίκαιον να θανατωθή πολλάκις, εάν ελυπείτο βλέπων εκείνα, διά τα οποία οι άλλοι έχαιρον.

Ανάγνωσέ μου και αυτά τα ψηφίσματα.

Ψηφίσματα θυσιών

[218] Ημείς μεν λοιπόν ετελούμεν τότε θυσίας, οι δε Θηβαίοι επίστευον ότι είχον σωθή από ημάς. Και συνέβη, σεις, οίτινες ενομίζατε, λόγω των πράξεων τούτων, ότι θα χρειασθήτε βοήθειαν, σεις οι ίδιοι να βοηθήτε άλλους, διότι επείσθητε εις εμέ. Και βεβαίως, τι φωνές έβαλε τότε ο Φίλιππος, και εις ποίαν ταραχήν ευρίσκετο εξ αιτίας τούτων, θα μάθετε εκ των επιστολών εκείνων, τας οποίας έστειλεν εις την Πελοπόννησον.

Λάβε και ανάγνωσέ μου ταύτας, ίνα πληροφορηθήτε, τι κατώρθωσεν η επιμονή μου, και αι περιπλανήσεις, και αι ταλαιπωρίαι, και τα πολλά ψηφίσματα, τα οποία ούτος διέσυρεν.

[219] Και βεβαίως, μεταξύ σας, πολίται Αθηναίοι, υπήρξαν πολλοί ένδοξοι και σπουδαίοι ρήτορες, εκείνος ο Καλλίστρατος, ο Αριστοφών, ο Κέφαλος, ο Θρασύβουλος, πλείστοι άλλοι· αλλά όμως, κανείς εξ αυτών έως τώρα, δεν αφιέρωσε εξ ολοκλήρου τον εαυτόν του, εις την υπηρεσίαν της πόλεως, αλλ' εκείνος μεν, ο οποίος επρότεινε μίαν πρεσβείαν, αυτός δεν ελάμβανε μέρος εις αυτήν, εκείνος δε, όστις εστέλλετο ως πρέσβυς, αυτός δεν την είχε προτείνη. Ούτω έκαστος εξ αυτών, εξησφάλιζε συγχρόνως διά τον εαυτόν του, το μεν κάποιαν άνεσιν, το δέ, αν συνέβαινε κάτι, κάποιαν δικαιολογίαν. [220] Τι δηλαδή, θα ημπορούσε να είπη κανείς, συ τόσον υπερέχεις κατά την ρώμην, κατά την τόλμην, ώστε μόνος σου, κάνεις τα πάντα; Δεν λέγω αυτό, αλλά τόσον είχον πεισθή, ότι ήτο μεγάλος ο απειλήσας την πόλιν κίνδυνος, ώστε δεν μου εφαίνετο ορθόν, να δίδη τις καμμίαν σημασίαν, ουδέ να προνοή, διά την ιδίαν αυτού ασφάλειαν, αλλά να είναι ευχαριστημένος, εάν θα έπραττε τα δέοντα, χωρίς να παραλείπη τίποτε. [221] Είχον δε πεισθή διά τον εαυτόν μου, πλανόμενος ίσως, είχον όμως πεισθή, ότι ουδείς προτείνων γραπτώς ψήφισμα θα επρότεινε ωφελιμώτερον από εμέ, ούτε ο ενεργών τι, θα ενήργει, ούτε ο αποστελλόμενος ως πρέσβυς θα επρέσβευεν, με μεγαλειτέραν προθυμίαν και ικανότητα από εμέ.

Διά τους λόγους αυτούς έτασσον τον εαυτόν μου εις όλας τας θέσεις. Ανάγνωσε τας επιστολάς του Φιλίππου.