Τρίτη 3 Ιουλίου 2018

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας (848-874)

τάδ᾽ αὐτόδηλα, προῦπτος ἀγγέλου λόγος·
διπλαῖ μέριμναι, διδύμα δ᾽ ἀνορέα·
850 κάκ᾽ αὐτοφόνα δίμοιρα τέλεα τάδε πάθη.
τί φῶ; τί δ᾽ ἄλλο γ᾽ ἢ πόνοι
πόνων δόμων ἐφέστιοι;
ἀλλὰ γόων, ὦ φίλαι, κατ᾽ οὖρον
855 ἐρέσσετ᾽ ἀμφὶ κρατὶ πόμπιμον χεροῖν
πίτυλον, ὃς αἰὲν δι᾽ Ἀχέροντ᾽ ἀμείβεται,
τὰν ἄστονον μελάγκροκον ναύστολον θεωρίδα,
τὰν ἀστιβῆ ᾽πόλλωνι, τὰν ἀνάλιον,
860 πάνδοκον εἰς ἀφανῆ τε χέρσον.

[ἀλλὰ γὰρ ἥκουσ᾽ αἵδ᾽ ἐπὶ πρᾶγος
πικρὸν Ἀντιγόνη τ᾽ ἠδ᾽ Ἰσμήνη,
θρῆνον ἀδελφοῖν· οὐκ ἀμφιβόλως
οἶμαί σφ᾽ ἐρατῶν ἐκ βαθυκόλπων
865 στηθέων ἥσειν ἄλγος ἐπάξιον.
ἡμᾶς δὲ δίκη πρότερον φήμης
τὸν δυσκέλαδόν θ᾽ ὕμνον Ἐρινύος
ἀχεῖν Ἀίδα τ᾽
870 ἐχθρὸν παιᾶν᾽ ἐπιμέλπειν.
ἰώ.
δυσαδελφόταται πασῶν ὁπόσαι
στρόφον ἐσθῆσιν περιβάλλονται,
κλαίω, στένομαι, καὶ δόλος οὐδεὶς
μὴ ᾽κ φρενὸς ὀρθῶς με λιγαίνειν.]

***
Όσα τ᾽ αυτιά μας άκουσαν
τα βλέπουν τώρα ζωντανά τα μάτια, ιδού τα·
οι δυο μας έγνοιες, συμφορές διπλές
των δυο αδερφών, που ένας τον άλλο σκότωσε,
850 διπλά σωστά σφαχτάρια ετούτα.
Και τί να πω;
τί άλλο, ή συμφορές στις συμφορές
τις άλλες των σπιτιών;
Μα με τον πρίμο αγέρα, φίλες, των θρήνων
στις κεφαλές σας λάμνετε γύρω
κουπιά τα χέρια σας για την πομπή,
που πάντ᾽ ανάμεσ᾽ απ᾽ τον Αχέροντα
τη βαριά βάρκα ξεπροβοδεί
με τα κατάμαυρα τα πανιά
ώς την ανήλιαγη, που δεν την πάτησε ποτέ ο Απόλλωνας,
860 την παντοδόχα σκότεινη οχτιά.

[Μα για χρέος πικρό να τις πὄρχουνται
η Αντιγόνη κι η Ισμήνη, να κλάψουνε
τους νεκρούς αδερφούς τωνε·
Δίχως άλλο απ᾽ τα ωραία, στοχάζομαι,
και βαθύκοπλα στήθια θα χύσουνε
της καρδιάς τωνε δίκιο τον πόνο.
Μα εμείς πρέπει, πριν πιάσουν το θρήνο τους,
το στριγγόφωνον ύμνο να σκούξομε
των Ερινύων κι από πάνω να ψάλομε
870 τον κακόσυρτο του Άδη παιάνα.
Ωχ οϊμέ!
Οϊμέ σεις αδερφές οι πιο δύστυχες
μέσα σ᾽ όλες εκείνες που δένουνε
ζώστρα γύρω στη μέση τους,
κλαίω στενάζω και μ᾽ όχι καμώματα
απ᾽ τα βάθη σπαράζω της ψυχής μου].

Πού να εξηγώ ποιος κατά βάθος είμαι

Πού να εξηγώ ποιος κατά βάθος είμαι εγώ, σε ένα κόσμο αδιάφορο και βουβό. Τι θησαυρούς κρύβω στα υπόγεια της ψυχής μου. Ποιες σκέψεις βασανίζουν τα άδυτα του μυαλού μου και ποιοι φόβοι φωλιάζουν στα έγκατα της ύπαρξής μου. Με πόσα κύματα έχω παλέψει μέχρι να φτάσει η ύπαρξη μου στην στεριά. Πόσοι ωκεανοί έχουν καταπιεί την ψυχή μου μέχρι να βρω μία ακτή να απλώσω το κορμί μου.

Πού να σου εξηγώ πως οι επιλογές της ζωής μου είναι δικός μου λογαριασμός. Τον έχω ξεπληρώσει με τόκο από τις πίκρες και τα βάσανά μου. Κράτησα για ρέστα τις χαρές και τις όμορφες στιγμές. Οι πληγές μου παράσημα ανδρείας στο στήθος μου, που κουβαλάω περήφανα. Τα χαμένα όνειρα μου ο φόρος τιμής στο βάθρο της ύπαρξης μου. Τα λάθη μου,  πτυχία κορνιζαρισμένα στον τοίχο της ψυχής μου. Τα μαθήματα ζωής μου, διπλώματα της σοφίας και της γνώσης μου στο σχολείο αυτού του κόσμου. Τα πάθη μου βραβεία καλής διαγωγής αποτυπωμένα στο μέσα μου. Και ο πόνος μου βραβείο ανδρείας και αντοχής.

Πού να εξηγώ σε ποια πέλαγα αρμενίζει η ψυχή μου και πόσες θάλασσες ταξίδεψαν την ύπαρξή μου.  Σε πόσες αγκαλιές ξοδεύτηκα στην αναζήτηση της Ιθάκης της καρδιάς μου. Πόσα κύματα λυσσομανούσαν στο κουφάρι μου και ποιοι ασκοί του Αιόλου το κυβερνούσαν. Πόσοι βράχοι έχουν κτυπήσει το κορμί μου και πόσες καταιγίδες παρέσυραν την ύπαρξη μου.  Σε πόσα αλήθεια έρημα νησιά, έψαχνα απεγνωσμένα όαση δροσιάς. Κι άλλα τόσα βρώμικα χέρια μου πρόσφεραν νερό, ποτίζοντας με δηλητήριο. Που να σου λέω πόσους ανθρώπους εμπιστεύτηκα και χάθηκαν. Και άλλοι τόσοι που αγαπούσα και με σταύρωσαν. Που να σου εξηγήσω πόσος πόνος χωράει σε μια καρδιά και πόση σημασία έχει μια ζεστή αγκαλιά.

Πώς να σου δώσω να καταλάβεις ποιοί φόβοι περπατούν στα σκοτάδια μου. Με ποιές ανασφάλειες παλεύω τα βράδια μου. Ποιες σκιές με συντροφεύουν τις ώρες που οι αδυναμίες μου με παιδεύουν. Πώς να σου πω η κακία των ανθρώπων με τρομάζει. Πως η υποκρισία τους με συνταράσσει. Οι κούφιες ιδεολογίες τους με αηδιάζουν και ο φανατισμός τους με οργιάζει. Οι αχαριστίες τους βαθιά κρυμμένες μέσα μου πληγές. Οι παθητικές τους συμπεριφορές, μου προκαλούν θλίψη και ενοχές. Πώς να σου εκμυστηρευτώ τα όσα σκέφτομαι και ονειρεύομαι σε ένα άθλιο παρών που ζω. Τα τόσα όμορφα συναισθήματα που πνίγω σε μία κοινωνία που βουλιάζει συνεχώς.

Δε θα δώσω εξηγήσεις για όσα αυτός ο κόσμος με έχει κρίνει. Δεν έχω να δώσω σε κανένα λογαριασμό για το ποιος είμαι και πώς επέλεξα να ζω. Ποιο δρόμο βαδίζω και τι ψάχνω να βρω.  Με ποιους πορεύομαι και ποιους αντιπαθώ. Ποιοί θέλω να με συντροφεύουν και ποιους επιλεκτικά αποφεύγω. Δε θα απολογηθώ για το χρόνο που επιλέγω να μένω “εκτός’’. Για τις ώρες που η μοναξιά με συντροφεύει ή κάποια παρέα με αλητεύει. Δε θα συμφωνήσω με ότι διαφωνώ και δε θα επικροτήσω το άδικο όπου το συναντώ. Δεν ψάχνω δικαίωση από τούτο τον κόσμο και ούτε επιδιώκω να δικαιωθώ. Η δική μου ζωή δεν είναι υπόλογη κανενός.

Από τον έρωτα στην αγάπη: Οι προκλήσεις που θέτει ο χρόνος σε κάθε ζευγάρι

Αγκαλιά. Φιλί. Σβήσιμό εικόνας. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, ένα εκστατικό σφιχταγκάλιασμα σηματοδοτεί το τέλος των περισσότερων αισθηματικών ταινιών και εκπομπών με ραντεβού στα τυφλά στην τηλεόραση. Μετά από αυτό, το συμπέρασμα είναι ότι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Αλλά αυτό είναι φαντασία, φυσικά.

Μπορεί να μας αρέσει να ονειρευόμαστε ότι οι σχέσεις σταθεροποιούνται στην πιο χαρούμενη φάση τους, αλλά ξέρουμε την πικρή αλήθεια. Οι σχέσεις δεν είναι στατικές ενώσεις, παγωμένες στον χρόνο. Είναι ζωντανοί οργανισμοί που ανασαίνουν και αντιδρούν στο πέρασμα του χρόνου, στον εξωτερικό κόσμο και στη δική τους εσωτερική δύναμη.

Οι σχέσεις δοκιμάζονται συνεχώς. Ξέρουμε όλοι καλά τις δυσκολίες που περνούν τα ζευγάρια είτε τυχαία, όπως π.χ. εξαιτίας μιας αρρώστιας, είτε μη, π.χ. εξαιτίας μίας απιστίας. Αλλά αναγνωρίζουμε λιγότερο καλά τη βαθιά πρόκληση που παρουσιάζουν ακόμη και τα πιο επιθυμητά και καλοδεχούμενα συμβάντα. Αυτό που μας διδάσκει η νέα επιστήμη είναι ότι οι μακροχρόνιες σχέσεις περνούν διακριτές περιόδους – μία αρχική φάση και τρία μεγάλα επόμενα στάδια – και ότι στην καθεμία υπάρχουν κρίσιμες μεταβάσεις που κλονίζουν κάθε ζευγάρι, ακόμη και τα πιο ασφαλή και ήρεμα.

Το πρελούδιο σε κάθε σχέση είναι αυτό που αποκαλώ «Φάση της Μαγείας», στην οποία δύο άτομα ξετρελαίνονται όλο και περισσότερο και παθαίνουν εμμονή ο ένας με τον άλλο. Όταν οι δύο τους περάσουν σε μία πιο ρητή εξάρτηση και δέσμευση, μπαίνουν στο πρώτο στάδιο μίας σχέσης, που αποκαλώ «Τυπικό δεσμό». Αυτό συνήθως συμβαίνει έπειτα από ένα ή δύο χρόνια που τα άτομα είναι μαζί. Το δεύτερο στάδιο, η «Γονική Φροντίδα», επικεντρώνεται γύρω από την εμφάνιση του πρώτου παιδιού του ζευγαριού. Είναι μία περίοδος ιδιαίτερης δοκιμασίας για τις γυναίκες, πολλές από τις οποίες γίνονται βαθιά δυστυχισμένες ή ακόμη παθαίνουν κλινική κατάθλιψη. Ένα ζευγάρι περνάει στο τρίτο στάδιο, την «Ώριμη Αγάπη», συνήθως όταν το τελευταίο τους παιδί ετοιμάζεται να φύγει από το σπίτι. Ένας άλλος παράγοντας στρες, η συνταξιοδότηση του ενός από τους συντρόφους, μπορεί να συμβεί την ίδια περίοδο ή και αργότερα.

Αυτές είναι σημαντικές μεταβάσεις. Η ζωή των συντρόφων αλλάζει δραστικά και απρόβλεπτα, καθώς εμφανίζονται νέες προκλήσεις και διαφορετικές ανάγκες έρχονται στο προσκήνιο. Το στρωτό, γνωστό μονοπάτι γίνεται ξαφνικά απότομο και άγνωστο. Οι εραστές μπορεί να βιώνουν έντονη χαρά, περηφάνια και ενθουσιασμό, αλλά την ίδια στιγμή έρχονται αντιμέτωποι με πολύ στρες και αβεβαιότητα. Ένα ζευγάρι παραπαίει σε τέτοιες περιόδους. Η συνηθισμένη εξήγηση είναι ότι η γενική ένταση αυτών των μεταβάσεων στη ζωή έχει αποδεχθεί ότι είναι πολύ μεγάλη. Αλλά εδώ λειτουργούν από κοινού πολλοί περισσότεροι παράγοντες απ’ όσους νομίζαμε παλαιότερα.

Αυτές οι αλλαγές της σχέσης είναι στην πραγματικότητα δυνάμει κρίσεις του δεσμού, στις οποίες η ανάγκη μας για σύνδεση και η φύση του δεσμού μας είναι τα κεντρικά ζητήματα. Η συναισθηματική ισορροπία του ζευγαριού ταλαντεύεται. Η πίστη και η εμπιστοσύνη του ενός για τον άλλο συχνά αμφισβητούνται. Σε τέτοιες περιόδους, ο δεσμός πρέπει να αναδιαμορφωθεί και να ανανεωθεί, διαφορετικά μπορεί να σπάσει κάτω από το βάρος της καινούργιας πραγματικότητας και των προσδοκιών του κάθε συντρόφου, που έχουν αλλάξει. Όσο περισσότερο καταλαβαίνουμε τα στάδια αυτά και τα σημεία αλλαγής, καθώς και τις ανάγκες της σχέσης που προκύπτουν από αυτά, τόσο περισσότερα εφόδια έχουμε για να τα αντιμετωπίσουμε.

Να αγαπάς και να αγκαλιάζεις, όλα σου τα συναισθήματα

Πόσοι αντέχουν να νιώσουν τα δυσάρεστα συναισθήματα σε όλη τους την έκταση χωρίς να σπεύσουν να ανακουφίσουν τον εαυτό τους ή τους ανθρώπους γύρω τους που μπορεί να τα βιώνουν; Λίγοι άνθρωποι καλωσορίζουν τα πιο δύσκολα και αρνητικά φορτισμένα συναισθήματα ως μηνύματα που κάτι καλό κρύβουν για εκείνους. Πολλές φορές η πρώτη μας αντίδραση είναι τρόμος και μετά με αγωνία ψάχνουμε να βρούμε τη λύση, ώστε να μην πονάμε. Πόσο εύκολο είναι όμως να βρεις πάντα τη λύση και το χαμόγελο να επιστρέψει και πάλι γρήγορα στο πρόσωπο σου;

Όταν από την πατρική οικογένεια υπάρχει αυτό το μοτίβο αντίδρασης στα δύσκολα συναισθήματα, τότε εύκολα κάποιος το υιοθετεί και στην ενήλικη ζωή. Στην ουσία αυτό που λείπει, είναι η δυσκολία των γονιών να αντέξουν το συναίσθημα του παιδιού, με αποτέλεσμα να το υποτιμούν, να το εκλογικεύουν ή να ψάχνουν για γρήγορη ανακούφιση, μέσω υλικών πραγμάτων ή μέσω φαγητού, η οποία λειτουργεί αντισταθμιστικά. Καμία από τις παραπάνω πρακτικές δεν φαίνεται να βοηθάει τα παιδιά, με αποτέλεσμα να μην μαθαίνουν ουσιαστικά να διαχειρίζονται την όποια ματαίωση μπορεί να βιώνουν από επιθυμίες που δεν ικανοποιήθηκαν και συνεπώς να φοβούνται τα ίδια τους τα συναισθήματα.

Τα παραπάνω, αν η πατρική οικογένεια δεν αναγνωρίσει εγκαίρως και δεν αλλάξει, έχουν ως αποτέλεσμα στην ενήλικη ζωή τα άτομα αυτά να διαχειρίζονται με τον ίδιο τρόπο τα συναισθήματα και την ματαίωση. Εστιάζοντας στην δυσάρεστη πλευρά των συναισθημάτων επιδιώκουν με κάθε τρόπο και μέσο να τα διώξουν, καθώς μόνο βάρος, ένταση και πεσμένη διάθεση τους φέρνουν. Αυτή είναι όμως η μία μόνο όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη, την οποία δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν, είναι η θετική νοηματοδότηση των δυσάρεστων συναισθημάτων.

Ο θυμός, η αγωνία, ο φόβος, η απογοήτευση, η λύπη και όλα τα άλλα δυσάρεστα συναισθήματα, έχουν έρθει για να μας πουν ότι κάτι δεν πάει καλά. Κάτι μας πληγώνει, κάτι μας ενοχλεί, κάποιος κίνδυνος υπάρχει ή κάποιος καταπατά τα όρια μας. Αν δεν βιώναμε αυτά τα δύσκολα συναισθήματα πώς θα ξέραμε ότι κάτι πρέπει να αλλάξουμε; Την απουσία συναισθημάτων θα έπρεπε να φοβόμαστε και όχι τον πλούτο τους. Αν δεν νιώθεις κανένα συναίσθημα, αυτό ίσως ισοδυναμεί με το ότι έχεις παγώσει και έχεις αποσυνδεθεί από αυτά. Και όταν κάποιος παγώνει και αποσυνδέεται, εκτίθεται σε μεγαλύτερο κίνδυνο. Η απουσία του πόνου μας αφήνει εκτεθειμένους σε γεγονότα και ανθρώπους που δεν μας σέβονται και δεν θα μας φροντίσουν.

Να τα αγαπάς και να τα αγκαλιάζεις όλα σου τα συναισθήματα. Αν προσπαθήσεις να δεις τι καλό έχουν έρθει να σου πουν για σένα, τότε ο φόβος σου για αυτά θα μειωθεί στο ελάχιστο και θα καταφέρεις να καταλάβεις το πόσο προστατευτικά και σε καμία περίπτωση απειλητικά δρουν.

Εκεί που μπορείς να δείχνεις την αδύναμη πλευρά σου

Υπάρχει, άραγε, πιο τρομακτικό συναίσθημα απ’ το να ρίχνεις τα τείχη σου και να παραδίδεσαι ολοκληρωτικά σε κάποιον άλλον, σ’ εκείνον που θες ν’ αποκαλείς το άλλο σου μισό; Αναμφίβολα είναι ριψοκίνδυνο, αλλά μόνο όταν έχεις ξεγυμνώσει κάθε πτυχή του εαυτού σου κι έχεις αφήσει στην άκρη τη μάσκα που καλύπτει την κάθε σου ατέλεια, μπορείς να εκτιμήσεις στ’ αλήθεια το άτομο δίπλα σου.

Οι αντιδράσεις του θα είναι μια προοικονομία της εξέλιξης της σχέσης σας. Ένα πράγμα είναι σίγουρο, εκείνος που θα διαβάσει το μέσα σου και θα σε δει στις χειρότερες στιγμές αδυναμίας σου χωρίς να δειλιάσει, χωρίς να σ’ εκμεταλλευτεί, θα είναι κι ο κατάλληλος.

Είναι ρίσκο. Φοβάσαι να μοιραστείς τα πάντα. Είναι πολύ πιο ψυχοφθόρο, μα συνάμα πιο ασφαλές να παρουσιάζεις ένα τέλειο προφίλ. Είσαι εσύ σε μια καλύτερη εκδοχή σου. Χωρίς ανασφάλειες, χωρίς αδυναμίες. Καμιά φορά, ίσως, σου ξεφεύγουν μερικές λέξεις, αλλά τις μαζεύεις γρήγορα. Κλείνεσαι και πάλι πίσω απ’ τα τείχη σου, πίσω απ’ τη φυλακή που έχτισαν οι απογοητεύσεις απ’ τις προηγούμενες φορές που έκανες το λάθος να δείξεις παραπάνω εμπιστοσύνη απ’ όσο έπρεπε. Είναι η ασπίδα σου, λες. Δε θα ανοιχτείς ξανά σε άνθρωπο. Δε θα αντέξεις την απογοήτευση.

Ίσως έχεις δίκιο. Οι πληγές, ειδικά όταν είναι φρέσκες, πονάνε περισσότερο. Ο χρόνος που χρειάστηκε για να αναρρώσεις ήταν μακρύς κι επίπονος. Το λάθος σου, όμως, είναι να γενικεύεις. Γενικεύεις καταστάσεις και ανθρώπους, συνθήκες και στιγμές. Επειδή κάποιος μπέρδεψε το θάρρος σου να ανοιχτείς με αδυναμία, επειδή κάποιος είδε τις ατέλειές σου κι έτρεξε να κρυφτεί απ’ δειλία του, δε σημαίνει πως κάθε φορά που τα τείχη σου πέφτουν, θα γίνεσαι αντικείμενο εκμετάλλευσης. Ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός. Μπορεί να συνάντησες πολλούς λιπόψυχους στο δρόμο σου, αλλά στην πορεία είναι βέβαιο πως κάποιος γενναίος κι οπλισμένος με υπομονή δε θα κάνει πίσω καθώς ξεδιπλώνεις στρώση-στρώση το χαρακτήρα σου.

Το κόλπο είναι να λαχταράς τόσο πολύ την ειλικρινή αγάπη, εκείνη που αφήνει την ψυχή και το μυαλό σου σε πλήρη αταξία, ώστε η πρόθεση να προστατέψεις τον εαυτό σου απ’ τον ενδεχόμενο πόνο να έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Γιατί, άλλωστε, κανένας δεν μπορεί να σου εγγυηθεί ότι δε θα πληγωθείς, αυτό, ωστόσο, που θα χάσεις αναμφίβολα υψώνοντας τείχη είναι η ευκαιρία να αγαπηθείς απόλυτα, ψυχή τε και σώματι.

Ναι, είναι λογικό να φοβάσαι. Το να είσαι ευάλωτος φαντάζει τρομακτικό. Είναι, όμως, απ’ τις γενναιότερες πράξεις ενός ανθρώπου. Εξιλεωτικό κι απελευθερωτικό το να εμπιστεύεσαι απόλυτα τις πιο ενδόμυχες σκέψεις σου, το να αποκαλύπτεις τις αδυναμίες σου και να επιτρέπεις στον εαυτό σου να αφήνεται χωρίς όρια, είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσεις αν θες να μάθεις να αγαπάς.

Το να γίνεσαι ευάλωτος θέλει σίγουρα χρόνο. Είναι μια πράξη ήσυχη, αμυδρά αντιληπτή τη στιγμή που συμβαίνει. Είναι τότε που ξεστόμισες το μεγαλύτερο φόβο σου ή εκείνο το βράδυ που λύγισες υπό το βάρος ενός μυστικού και το ψιθύρισες, χωρίς λεπτό να αναρωτηθείς για εμπιστοσύνη, οι μέρες που οι σκέψεις σου έγιναν λέξεις και πλημμύρισαν ένα σιωπηλό δωμάτιο. Όλα κομμάτια μιας υπόγειας δύναμης που σε ωθεί να βγεις απ’ το κελί των σκέψεών σου και να απελευθερώσεις τον εαυτό σου. Ναι, εκείνο τον πληγωμένο εαυτό, με όλες τις αδυναμίες και τα σημάδια.

Και τότε, τη στιγμή που θα σταθείς αληθινός μπροστά στον άνθρωπο εκείνο, άδειος από καχυποψία κι αμφιβολίες, γεμάτος από εμπιστοσύνη κι αγάπη, τότε ο δεσμός σας θα έχει ολοκληρωθεί. Συναισθηματικά γυμνός, οι πληγές σου θα διακρίνονται ολοκάθαρες. Κάθε πληγή και μια σκληρή ιστορία. Είναι οι ατέλειές σου που σε ανάγκασαν να προφυλάσσεσαι, να θεωρείς την οικειότητα και την εμπιστοσύνη το τρωτό σου σημείο.

Άφησε εκείνο το άτομο που κατάφερε να προσπελάσει τα τείχη σου να τις θαυμάσει και να σε αγαπήσει για κάθε μικρό σημάδι. Εκεί θα βρεις την πεμπτουσία της αγάπης.

Δεν είναι ο κόσμος που σε απογοητεύει αλλά οι προσδοκίες σου από αυτόν

Οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται πληγωμένοι, απογοητευμένοι και προδομένοι από την κοινωνία, τους συνανθρώπους τους, τον κόσμο. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια, είναι μια παραμόρφωση.
 
Οι άνθρωποι αυτοί είναι πληγωμένοι από τις δικές τους προσδοκίες για τον κόσμο και όχι από αυτόν. Οτιδήποτε κι αν συμβαίνει στον κόσμο είναι αληθινό, αυτό όμως που αυτοί σκέφτονται ότι θα έπρεπε να συμβαίνει στον κόσμο δεν είναι αληθινό. Δεν απογοητεύεσαι δηλαδή από τον κόσμο αλλά από τις δικές σου προβολές γι’ αυτόν, στην απόσταση που δημιουργείται μέσα στο μυαλό σου ανάμεσα σε «αυτό που είναι» και αυτό «που θα έπρεπε να είναι» δημιουργείται η σύγκρουση.
 
Γνωρίζεις για παράδειγμα έναν άνθρωπο και λες «Τι υπέροχος άνθρωπος». Και μετά από λίγο καιρό λες « Μα πόσο ανόητος, πόσο διεφθαρμένος άνθρωπος ήταν» «Αγαπάς» κάποιον γι’ αυτό που νομίζεις ότι είναι, για την εικόνα που εσύ έχεις φτιάξει γι αυτόν.
 
Νομίζεις ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος άλλαξε ξαφνικά; Ήταν οι δικές σου προσδοκίες και προβολές γι αυτόν που σε απογοήτευσαν, όχι αυτός ο ίδιος. Άρα, αυτό που έχει πραγματική αξία να παρατηρήσουμε είναι ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο και τους άλλους. Και αυτός ο τρόπος καθορίζεται από τις αξίες μας και όσα έχουμε μάθει.
 
Από το τι πραγματικά γνωρίζουμε για τον κόσμο και τους άλλους. Οι αξίες μας διαμορφώνονται κυρίως μέσα στο περιβάλλον που ζούμε. Αν ζούμε σ ένα κόσμο εχθρικό και ανασφαλή, έναν κόσμο ανταγωνιστικό και βίαιο οι αξίες μας θα έχουν διαμορφωθεί ανάλογα, το ίδιο και οι προσδοκίες και οι προβολές μας για τον κόσμο αυτό.
 
Υπάρχουν χιλιάδες θεωρίες σχετικές με το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος μα όλες αυτές οι θεωρίες δεν έχουν λύσει ποτέ κανένα πρόβλημα ουσιαστικά. Οι άνθρωποι συνήθως ακολουθούν αυτές τις θεωρίες και χάνονται, χάνουν τον «στόχο» τους.
 
Ακολουθούν γοητευμένοι τη θεωρία της Μη Βίας και της ειρήνης, για παράδειγμα, εξακολουθώντας να είναι βίαιοι στη ζωή τους. Όταν ένας συνάνθρωπός σου πεινάει δεν έχει καμία αξία να του περιγράφεις πως είναι ένα πιάτο με φαγητό.
 
Η κοινωνία μας δεν είναι προσανατολισμένη στο να λύνει προβλήματα. Η κοινωνία μας κινείται με βάση ένα πολύ περιορισμένο κίνητρο, το προσωπικό όφελος, το κέρδος και με ένα τέτοιο κίνητρο, μια τέτοια ψεύτικη αξία δεν θα λύσει ποτέ κανένα πρόβλημα.
 
Είναι ανοησία να πιστεύει κανείς ότι μπορεί το μέρος να ευτυχεί όταν το όλον δυστυχεί. Όλα είναι ένα στον κόσμο μας και καλό θα ήτανε να το επανεξετάσουμε σοβαρά αυτό αν πραγματικά ενδιαφερόμαστε να αλλάξει ριζικά εικόνα αυτός ο κόσμος.
 
Για να λύσεις ένα πρόβλημα χρειάζεσαι να έχεις τη μέθοδο και τα «εργαλεία» να το κάνεις. Ο κόσμος μας σήμερα, μας δίνει ένα πλήθος από εναλλακτικούς τρόπους και μεθόδους για να λύσουμε τα προβλήματά μας, οι γνώσεις μας γι αυτόν και τα «εργαλεία» που διαθέτουμε είναι εξαιρετικά.
 
Το βιοτικό επίπεδο όλων των ανθρώπων της γης θα μπορούσε να είναι πολύ υψηλό. Και τούτο δεν είναι μια ακόμα προσδοκία ή προβολή γιατί βασίζεται σε πραγματικά και υπαρκτά δεδομένα. Δυστυχώς όμως, όπως προαναφέρθηκε, ο κόσμος μας δεν είναι προσανατολισμένος στο να λύνει προβλήματα.
 
Οι άνθρωποι δεν είναι αποφασισμένοι βαθειά και ριζικά να αλλάξουν. Όλοι οι εναλλακτικοί τρόποι, οι γνώσεις μας και τα «εργαλεία» που διαθέτουμε σήμερα σπαταλούνται για τα περιορισμένα οφέλη της παγκόσμιας ολιγαρχίας που εξουσιάζει τον κόσμο μας. Ένας άλλος, πιο δίκαιος και ασφαλής κόσμος, υπάρχει μονάχα στις προσδοκίες και τα όνειρά τους και με αυτό τον τρόπο τίποτα δεν αλλάζει ουσιαστικά!
 
Κανείς δεν ξέρει πραγματικά το πόσο ακόμα χρειάζονται οι άνθρωποι να δυστυχήσουν και να υποφέρουν για να αποφασίσουν να αλλάξουν ριζικά.

Το τίμημα της καλοσύνης είναι συνήθως η υπέρμετρη αχαριστία

Η αρετή της αγάπης και της καλοσύνης. Τη σπουδαιότητα του να κυριεύουν την ψυχή μας τα όμορφα συναισθήματα, μακριά από κακίες και μικροπρέπειες. Μεγαλώνοντας, όμως, “βγαίνοντας” από τη “θαλπωρή” και την ασφάλεια των γονέων, γνωρίζοντας κι αντιμετωπίζοντας ανθρώπους, συνειδητοποίησα ότι δεν έχουμε όλοι μας γαλουχηθεί με τον ίδιο τρόπο. Η “απειλή” του να σε κατασπαράξει η αχαριστία δεν είναι υπερβολή αλλά μια πραγματικότητα.
 
Και το χειρότερο είναι ότι η αχαριστία, δυστυχώς, δε σταματά στη μη αναγνώριση της προσφοράς σου. Καραδοκούν υποχθόνιοι τρόποι για την εξόντωσή σου…  
“Τον αχάριστο άνθρωπο όταν τον καθίσεις στον ώμο σου, θα προσπαθήσει ν’ ανέβει στο κεφάλι σου” Σαίξπηρ
Η αλήθεια είναι ότι η ανθρώπινη μικρότητα τρομάζει αντικρίζοντας στο πρόσωπό της στον καθρέφτη της καλοσύνης.
 
Δεν είναι και λίγα τα κορυφαία παραδείγματα στην ιστορία όπου η δεσπόζει η ανθρώπινη αχαριστία και προδοσία… Περιπτώσεις; Σωκράτη, δίκαιου Αριστείδη…
 
Η Γαλλίδα συγγραφέας, Άννα Στάελ, έλεγε ότι η συκοφαντία είναι “η δύναμη των δειλών”
 
Η αχαριστία μαζί με τη συκοφαντία, είναι ένα δίδυμο που στοχεύει στη σπίλωση των ενάρετων. Κύριος σκοπός είναι ο υποβιβασμός των “καθαρών”, αγνών ανθρώπων… Είναι απογοητευτικό ότι εν έτει 2018, παρά την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης, τις ηλεκτρονικές προόδους, τις διαστημικές κατακτήσεις, ο κώδικας ηθικής παραμένει διαβρωμένος από υποκριτικές συμπεριφορές.
 
Οι άνθρωποι φοβούνται τη γυμνή αλήθεια και με κάθε τρόπο υψώνουν τείχη γύρω από την πραγματικότητα. Τρομάζουν να αντικρίσουν τον αληθινό τους εαυτό. Η συμπεριφορά τους, ο τρόπος που λειτουργούν, σκέφτονται κι εκφράζονται δεν πηγάζει από τα αισθήματα της καρδιάς τους…
 
Μπορεί να δέχονται την προσφορά της καλοσύνης, αλλά αυτό συμβαίνει όσο εξυπηρετούνται τα συμφέροντά τους… Με την πρώτη ευκαιρία είναι έτοιμοι να “κόψουν το χέρι” εκείνου που τους ευεργέτησε και να τον εξουθενώσουν…
 
Με τη δική μου “ρομαντική” επιθυμία για έναν καλύτερο κόσμο, ένα ανθρώπινο αύριο, σε ανάλογες περιπτώσεις χαιρεκακίας, συχνά απογοητεύομαι…  Το ζήτημα όμως είναι, τα “αγκάθια” της αχαριστίας να μην τραυματίζουν τις καλές προθέσεις και να αντιμετωπίζονται με ανωτερότητα και αξιοπρέπεια…
“Αν κρατάς καλά το λογικό σου όταν τριγύρω σου όλοι τα’χουν χαμένα και σ’εσέ της ταραχής τους ρίχνουν την αιτία…” Κίπλινγκ στο “Αν”…
Aν, λοιπόν, καταφέρνεις να σηκώνεσαι κάθε φορά που κάποιοι σε ρίχνουν, κρατώντας το κεφάλι ψηλά στις αποτυχίες, τότε θα κερδίσεις ό,τι πιο πολύτιμο έχεις… Αυτό που κανένας δεν μπορεί να στο δώσει αλλά και κανένας δεν μπορεί να στο πάρει… Τον αυτοσεβασμό σου… Κι αυτό είναι το “κλειδί” της ευτυχίας για εμένα..

Οι ξεχωριστοί άνθρωποι που νοιάζονται να δουν πέρα κι απ’ όσα λες

Πολλές φορές αναρωτήθηκα αν το να είσαι ευαίσθητος, είναι ευλογία ή κατάρα.

Η αλήθεια είναι ότι όσοι φέρουν τη στάμπα του «ευαίσθητου», είναι απ’ τους πιο πικραμένους και πληγωμένους του κόσμου.

Είναι αυτοί που αν και πληρώνουν πολύ ακριβά το τίμημα όχι μόνο επιλέγουν να πνίγονται στη θάλασσα των συναισθημάτων τους, αλλά αμετανόητοι βουτούν όλο και πιο βαθιά της!

Η ύφανση της ψυχής τους είναι απ’ το πιο ακριβό μετάξι, εύθραυστη κι αθωράκιστη μαζί και τα μάτια τους ντυμένα με τους πιο καθάριους ουρανούς.

Φορούν τη ψυχή τους στο πρόσωπο και ορμούν στον πόλεμο της ζωής με αυτοθυσία χωρίς καμιά ασπίδα προστασίας!

Δίνουν ολότελα τη ψυχή τους σε όσους αγαπούν, ακόμη κι αν ξέρουν ότι μπορεί να την πάρουν πίσω σε χιλιάδες κομμάτια…

Είναι αυτοί οι χαρισματικοί και ξεχωριστοί άνθρωποι που νοιάζονται να δουν πέρα κι απ’ όσα λες, εισχωρούν πολύ βαθύτερα να βρουν κι όσα δε φαίνονται, κι έχουν την ικανότητα να ξεχωρίζουν όλες τις «αποχρώσεις» του κάθε συναισθήματος που βιώνεις.

Μ΄ ένα βλέμμα τους «σκανάρουν» τα εσώψυχά σου διεισδύοντας στα άδυτα της ψυχής σου αποκρυπτογραφώντας κάθε πόνο ανείπωτο και κάθε κρυφή ουλή…

Χωρίς ενδοιασμό σ’ ανοίγουν την αγκαλιά τους να αγκυροβολήσεις μέσα της, σαν σε απάνεμο λιμάνι στην τρικυμία.

Αυτοί θα τρέξουν πρώτοι, αν «πέσεις» και θα σε τραβήξουν δυνατά ώσπου να σηκωθείς κι ακόμη κι αν χρειαστεί να κυλιστούν μαζί σου στα πατώματα..

Οι άνθρωποι αυτοί δε θα σε εγκαταλείψουν ποτέ στη μοίρα σου.

Δε θα κουραστούν να βάζουν «πλάτη», να νικήσεις εμπόδια και προβλήματα, ώσπου να σε δουν να χαμογελάς ξανά.

Θα σου σταθούν σε κάθε δύσκολη στιγμή σου, γιατί γι’ αυτούς, αυτή είναι η μόνη επιλογή!

Θα συμπάσχουν μαζί σου σε ότι περνάς, θα βυθίζονται στην θλίψη σου, θα συμμερίζονται την απογοήτευσή σου, θα θυμώνουν με όσα σε πληγώνουν!

Θα «υιοθετήσουν» τα βάσανά σου και θα ηρεμήσουν μόνο όταν θα νιώσουν ότι τα ξεπέρασες κι είσαι καλά!

Έχουν έναν μοναδικό τρόπο να σμιλεύουν τον πόνο σου μ’ ένα χάδι και απαλύνουν τη καρδιά σου με την ουσιαστική παρουσία τους.

Μένουν δίπλα σου αδιαπραγμάτευτα. Πονούν και χαίρονται μαζί σου Αληθινά!

Τέτοιοι άνθρωποι είναι πραγματικοί θησαυροί να τους έχεις στη ζωή σου.

Γιατί δε διστάζουν ξενιτέψουν τη ψυχή τους κάθε που πονάς, ώσπου να σου βρουν απάγκιο.

Κι ας έχουν οι ίδιοι πληγές και βαθιές ρωγμές από φιλίες κι έρωτες που επένδυσαν την ευαίσθητη ψυχή τους και πληρώθηκαν με προδοσία!

Κι ας μοιάζουν τα δάκρυά τους κρυσταλλωμένοι σταλαγμίτες που οι «μύτες» τους δεν αμβλύνονται ποτέ.

Είναι αυτοί οι όμορφοι άνθρωποι που μοιάζουν με κιθάρες μετέωρες στο σύμπαν, που αν όμως καταφέρεις κι αγγίξεις τις «χορδές» τους θα ντύσουν τις στιγμές σου με πανέμορφες μελωδίες που δε θα ξεχάσεις ποτέ!

Αυτοί οι ευαίσθητοι κι ωραίοι άνθρωποι, που συνειδητά εγκλωβίζονται στις φυλακές του συναισθηματικού τους κόσμου, και καρτερικά εκτίουν την ποινή που τους απονέμεται μετά από κάθε στραπάτσο.

Οι ίδιοι, -συχνά- νιώθουν καταραμένοι, μα στο βάθος τους ξέρουν πως εν τέλει, είναι ευλογία να έχεις ευαίσθητη ψυχή και πως είναι αδύνατον ν’ αλλάξουν!

Γιατί η ευαισθησία είναι ένα χάρισμα γραμμένο ανεξίτηλα στο κάθε κύτταρο της υπάρξής τους και «προίκα» τους για μια ζωή!

Συνειδητοποίησε πρώτα ποιος θέλεις να είσαι. Ύστερα κάνε αυτά που πρέπει να κάνεις

Ο άνθρωπος διαμορφώνεται με τον χρόνο και περνάει μεγάλο μέρος της ζωής του σαν «work in progress», εν εξελίξει.

Για να γίνουμε αυτό που θέλουμε κι αυτό που μπορούμε, πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε μιαν εικόνα του ιδανικού μας εαυτού: ποιος άνθρωπος θέλω να είμαι; Ποιο επάγγελμα θέλω να εξασκώ; Ποια είναι τα προσωπικά μου ιδεώδη; Προϋπόθεση είναι η αυτογνωσία, η συνειδητοποίηση της ταυτότητας και των ορίων μας. Δεν πρέπει ούτε να έχουμε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας ούτε να τον περιφρονούμε. Παρατηρείται συχνά το παράξενο φαινόμενο να μην είμαστε ποτέ ικανοποιημένοι από την τύχη μας («Αχ, εγώ ο άτυχος, τι θα μπορούσα να έχω κάνει αν μου είχαν δοθεί περισσότερες και καλύτερες ευκαιρίες…»), αλλά να μην επιθυμούμε περισσότερη σοφία ή εξυπνάδα. Πολλοί άνθρωποι θα ήθελαν να είναι ωραιότεροι ή πλουσιότεροι, λίγοι όμως ομολογούν ότι θα ήθελαν να είναι εξυπνότεροι, παρότι η εξυπνάδα είναι η ικανότητα να διακρίνουμε αμέσως τι πρέπει να κάνουμε σε κάθε περίσταση. Έχουμε την τάση να αποδίδουμε στη μοίρα τις αποτυχίες μας, ενώ αποδίδουμε τις επιτυχίες μας στην προσωπική μας αξία και προσπάθεια.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να φτάσουμε στην αυτογνωσία -ο πόνος, η απώλεια, ο έρωτας- και στη συνέχεια να κάνουμε όσα «πρέπει» να κάνουμε. Μέσα μας υπάρχουν κάμποσοι άνθρωποι, έχουμε έναν «καλό» κι έναν «κακό» εαυτό, δυνάμεις φανερές και δυνάμεις κρυμμένες, ταλέντα, δεξιότητες, όνειρα και αυταπάτες, ψευδείς εικόνες και ιδέες…

Καμιά φορά λέμε: «Πρέπει να βρω τον εαυτό μου». Στην πραγματικότητα, τον εαυτό μας δεν τον βρίσκουμε, τον επινοούμε, τον δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι, τον σμιλεύουμε. Όρισε λοιπόν στον εαυτό σου έναν χαρακτήρα και έναν τρόπο ζωής που θα τον διατηρείς και θα τον υποστηρίζεις είτε είσαι μόνος σου είτε είσαι μαζί με άλλους.

Η βάση της φιλοσοφίας και το στοίχημα της φιλοσοφίας είναι η αυτογνωσία. Πράγματι, για τους Στωικούς τα εξωτερικά γεγονότα κανονίζονται από τη μοίρα, επομένως δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε. Ωστόσο, παραμένουμε υπεύθυνοι για τις ενέργειές μας.

Αν και ο όρος «ειμαρμένη» που χρησιμοποιούν οι «Στωικοί παραπέμπει στην έννοια του πεπραγμένου και της μοίρας, δεν πρέπει να συγχέεται με τη μοιρολατρία. Σύμφωνα με τον Χρύσιππο, η μοίρα είναι η φυσική και αιώνια ευταξία του συνόλου. Και μολονότι είναι αναπόδραστη και όλες οι δυνατότητες που έχει ένα γεγονός να εξελιχθεί είναι δεδομένες, έχουμε περιθώριο να κάνουμε επιλογές: το ποια από τις προκαθορισμένες δυνατότητες θα επιλέξουμε ανήκει στη δική μας δικαιοδοσία.

Αυτοί που έχουν το κουράγιο να προχωρούν

Είναι μεγάλος πειρασμός να μην προχωρούμε, να μένουμε εκεί που βρισκόμαστε, να πισωδρομούμε, με άλλα λόγια να βασιζόμαστε σ’ αυτά που έχουμε, γιατί ότι έχουμε το γνωρίζουμε. Μπορούμε να στηριχτούμε σ’ αυτό, να αισθανθούμε ασφαλείς μέσα του. Φοβόμαστε, κι έτσι αποφεύγουμε να κάνουμε ένα βήμα προς το άγνωστο, το αβέβαιο. Γιατί πραγματικά, αν το βήμα μπορεί να μη μας φανεί ριψοκίνδυνο αφού το κάνουμε, πριν το κάνουμε οι προοπτικές μας φαίνονται πολύ ριψοκίνδυνες, και κατά συνέπεια τρομακτικές. Μόνο το παλιό, το δοκιμασμένο δίνει την αίσθηση της ασφάλειας· ή έτσι τουλάχιστον φαίνεται. Κάθε καινούργιο βήμα έχει μέσα του τον κίνδυνο της αποτυχίας, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι άνθρωποι φοβούνται τόσο πολύ την ελευθερία.

Βέβαια, σε κάθε στάδιο της ζωής μας το παλιό και το συνηθισμένο είναι διαφορετικά. Όταν είμαστε βρέφη, έχουμε μόνο το σώμα μας και το στήθος της μητέρας μας (αρχικά μη διαφοροποιημένα). Έπειτα αρχίζουμε να προσανατολιζόμαστε προς τον κόσμο, ξεκινώντας τη διαδικασία που χρειάζεται για να βρούμε μια θέση και για τον εαυτό μας μέσα σ’ αυτόν. Αρχίζουμε να θέλουμε να έχουμε πράγματα· έχουμε τη μητέρα μας, τον πατέρα, τ’ αδέρφια, τα παιχνίδια. Αργότερα, αποκτάμε γνώσεις, δουλειά, κοινωνική θέση, σύζυγο, παιδιά, και τότε έχουμε ένα είδος μετα-ζωής, όταν πια αποκτάμε ένα τάφο, μια ασφάλεια ζωής και κάνουμε τη «διαθήκη» μας.

Παρόλη όμως την ασφάλεια του έχειν, οι άνθρωποι συνήθως θαυμάζουν εκείνους που ανοίγουν καινούργια μονοπάτια, που έχουν το κουράγιο να προχωρούν. Στη μυθολογία, αυτός ο τρόπος ύπαρξης αντιπροσωπεύεται συμβολικά από τον ήρωα. Ήρωες είναι εκείνοι που έχουν το θάρρος ν’ αφήσουν ό,τι έχουν – τη γη τους, την οικογένειά τους, την περιουσία τους – και να φύγουν, όχι χωρίς φόβο αλλά και χωρίς να υποκύπτουν στο φόβο τους. Στη βουδιστική παράδοση, ο Βούδας είναι ο ήρωας που αφήνει όλη του την περιουσία, όλη τη σιγουριά που υπάρχει στην ινδουιστική θεολογία – τη θέση του, την οικογένειά του – και προχωράει σε μια ζωή πέρα από δεσμεύσεις. Η δράση του όμως βγαίνει μέσα από την πληρότητα που του δίνει η αγάπη του για όλα τα ανθρώπινα πλάσματα. Οι Έλληνες έχουν κοσμικούς ήρωες, που σκοπός τους είναι η ικανοποίηση της αλαζονείας τους, η κυριαρχία. Παρόλα αυτά, όμοια με τους πνευματικούς ήρωες, ο Ηρακλής και ο Οδυσσέας προχωρούν χωρίς να δειλιάζουν μπροστά στους κινδύνους που τους περιμένουν. Οι ήρωες των παραμυθιών λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο: φεύγουν, τραβάνε μπροστά και υπομένουν την ανασφάλεια.

Θαυμάζουμε αυτούς τους ήρωες, γιατί βαθιά μέσα μας αισθανόμαστε ότι θα θέλαμε να είμαστε σαν κι αυτούς – αν βέβαια μπορούσαμε. Αλλά με το φόβο που έχουμε, πιστεύουμε ότι δε μπορούμε να γίνουμε έτσι, μόνο οι ήρωες μπορούν. Οι ήρωες γίνονται είδωλα. Προβάλλουμε σ’ αυτούς τη δική μας ικανότητα κίνησης, και μετά μένουμε εκεί που ήμασταν – «γιατί δεν είμαστε ήρωες».

Όλη αυτή η ανάλυση ίσως φαίνεται να υπονοεί ότι το να είσαι ήρωας είναι επιθυμητό, είναι όμως ταυτόχρονα ανόητο και ενάντια στο συμφέρον σου. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα. Τα άτομα τα επιφυλακτικά, τα κτητικά άτομα απολαμβάνουν την ασφάλεια, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ ανασφαλή. Εξαρτιόνται από αυτά που έχουν: χρήματα, κύρος, το εγώ τους – δηλαδή από πράγματα που είναι έξω απ’ αυτούς. Τι θα γίνουν όμως αν χάσουν ό,τι έχουν; Γιατί, πραγματικά, οτιδήποτε κι αν έχει κανείς μπορεί να χαθεί. Είναι πιθανό ότι η περιουσία μπορεί να χαθεί – και μαζί της τόσο η θέση όσο και οι φίλοι – και σε κάθε στιγμή ο καθένας μπορεί, και αργά ή γρήγορα θα υποχρεωθεί, να χάσει τη ζωή του.

Αν είμαι ό,τι έχω κι αν ό,τι έχω χαθεί, τότε ποιος είμαι; Τίποτ’ άλλο, από μια νικημένη, άδεια, αξιολύπητη μαρτυρία ενός λαθεμένου τρόπου ζωής. Επειδή μπορεί να χάσω ό,τι έχω, είμαι αναγκαστικά συνεχώς ανήσυχος ότι θα χάσω αυτά που έχω. Φοβάμαι τους κλέφτες, τις οικονομικές αλλαγές, τις επαναστάσεις, τις αρρώστιες, το θάνατο· φοβάμαι ακόμα την αγάπη, την ελευθερία, την ανάπτυξη, την αλλαγή, το άγνωστο. Έτσι είμαι συνέχεια ανήσυχος, υποφέροντας από χρόνια υποχονδρία, που δε συνεπάγεται μόνο την απώλεια της υγείας μου αλλά και οποιουδήποτε άλλου αποκτήματός μου. Γίνομαι άνθρωπος αμυντικός, σκληρός, καχύποπτος, μοναχικός, που παρασύρομαι από την ανάγκη να έχω όλο και περισσότερα για να νιώθω μεγαλύτερη ασφάλεια. Ο Ίψεν έχει δώσει μια ωραία περιγραφή αυτού του εγωκεντρικού ανθρώπου στον Πέερ Γκύντ. Ο ήρωας είναι γεμάτος μόνο από τον εαυτό του. Μέσα στον απέραντο εγωισμό του πιστεύει ότι αυτός είναι ο εαυτός του, γιατί αυτός είναι ένα «σύμπλεγμα από επιθυμίες». Στο τέλος της ζωής του αναγνωρίζει ότι, επειδή όλη του η ύπαρξη ήταν χτισμένη πάνω στην ιδιοκτησία του, δεν κατάφερε ποτέ να είναι ο εαυτός του. Ένιωθε ότι ήταν ένα κρεμμύδι χωρίς ψίχα, ένας μισοτελειωμένος άνθρωπος που ποτέ δεν υπήρξε ο εαυτός του.

Η αγωνία και η ανασφάλεια που προκαλείται από τον κίνδυνο να χάσει κανείς ό,τι έχει, δεν υπάρχει στους ανθρώπους που προσπαθούν να είναι. Αν είμαι αυτός που είμαι και όχι αυτό που έχω, τότε κανένας δε μπορεί να μου στερήσει ή να με απειλήσει για την ασφάλεια και την αίσθηση της ταυτότητάς μου. Το κέντρο μου είναι μέσα μου, η δυνατότητά μου να υπάρχω και να εκφράζω τις βασικές μου δυνάμεις είναι κομμάτι της δομής του χαρακτήρα μου και εξαρτάται από εμένα. Αυτό βέβαια αληθεύει σε φυσιολογικές συνθήκες ζωής, όχι σε περιπτώσεις αρρώστιας, αναπηρίας, βασανισμού ή άλλες συνθήκες ισχυρών εξωτερικών περιορισμών.

Ενώ το έχειν βασίζεται σε κάποιο πράγμα που φθείρεται με τη χρήση, το είναι αναπτύσσεται με την εξάσκηση. (Η «φλεγόμενη βάτος» που δεν καίγεται είναι ο βιβλικός συμβολισμός γι’ αυτό το παράδοξο). Οι δυνάμεις της λογικής, της αγάπης, της καλλιτεχνικής και πνευματικής δημιουργίας, όλες οι βασικές δυνάμεις αναπτύσσονται μέσα από τη διαδικασία της έκφρασής τους. Ό,τι ξοδεύεται δεν πάει χαμένο, αντίθετα ό,τι φυλάγεται είναι χαμένο. Όταν προσπαθώ να είμαι, η μόνη απειλή για την ασφάλειά μου βρίσκεται μέσα μου: στην έλλειψη πίστης στη ζωή και στις δημιουργικές μου ικανότητες, στις τάσεις πισωδρόμησης, στην εσωτερική μαλθακότητα και στην προθυμία ν’ αφήσω τους άλλους ν’ αναλάβουν τη ζωή μου. Αλλά αυτοί οι κίνδυνοι εξαφανίζονται, δεν είναι συστατικά του είναι, ενώ ο κίνδυνος της απώλειας είναι έμφυτος στο έχειν.

Πρώτα πρέπει να ανοίξουμε τα μάτια μας και να δούμε τα πράγματα όπως είναι πραγματικά

Μπορούμε να πετύχουμε τα πάντα, αλλά πρώτα πρέπει να βρούμε το θάρρος να ανοίξουμε τα μάτια μας, να χρησιμοποιήσουμε την αλήθεια και να δούμε τα πράγματα όπως είναι πραγματικά. Οι άνθρωποι είναι τυφλοί, γιατί δεν θέλουν να δουν. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα.

Μια κοπέλα γνωρίζει έναν άντρα και νιώθει αμέσως έντονη έλξη. Οι ορμόνες της αυξάνονται και τον θέλει. Όλες οι φίλες της βλέπουν ποιος είναι πραγματικά. Παίρνει ναρκωτικά, δεν δουλεύει, έχει όλα τα χαρακτηριστικά που κάνουν μια γυναίκα να υποφέρει. Αλλά εκείνη τι βλέπει; Αυτό που θέλει να δει. Βλέπει ότι είναι ψηλός, όμορφος, δυνατός, γοητευτικός. Δημιουργεί μια εικόνα του και αγνοεί ό,τι δεν θέλει να δει. Λέει ψέματα στον εαυτό της. Θέλει να πιστέψει πραγματικά ότι η σχέση θα πετύχει. Οι φίλες της της λένε: «Αφού παίρνει ναρκωτικά, είναι αλκοολικός και δεν έχει δουλειά». Εκείνη τους απαντά: «Ναι, αλλά η αγάπη μου θα τον κάνει να αλλάξει».

Φυσικά, η μητέρα της τον σιχαίνεται, το ίδιο και ο πατέρας της. Οι γονείς της ανησυχούν για κείνη, γιατί βλέπουν την κατεύθυνση που έχει πάρει. Της λένε: «Δεν είναι ο κατάλληλος άντρας για σένα». Η κοπέλα τούς απαντά: «Μη μου λέτε τι να κάνω». Κάνει το αντίθετο από αυτό που της λένε οι γονείς της ακολουθώντας τις σεξουαλικές της ορμές και λέει ψέματα στον εαυτό της προσπαθώντας να δικαιολογήσει τις επιλογές της. «Δική μου είναι η ζωή και θα κάνω ό,τι θέλω».

Μήνες αργότερα, η σχέση την προσγειώνει στην πραγματικότητα. Η αλήθεια αρχίζει να αποκαλύπτεται και κατηγορεί τον άντρα για όλα όσα αρνιόταν μέχρι τότε να δει. Δεν υπάρχει σεβασμός, υπάρχει κακοποίηση, αλλά τώρα η περηφάνια της είναι σημαντικότερη. Πώς μπορεί να γυρίσει σπίτι, όταν οι γονείς της είχαν δίκιο; Αυτό θα τους πρόσφερε ικανοποίηση. Πόσο θα της πάρει να διδαχτεί το μάθημα που πρέπει; Πόσο αγαπάει τον εαυτό της; Ποιο είναι το όριο της αυτοκακοποίησής της;

Υποφέρουμε γιατί αρνούμαστε να δούμε κάτι που βρίσκεται μπροστά στα μάτια μας. Ακόμη και όταν συναντάμε κάποιον που προσποιείται προβάλλοντας τον καλύτερο εαυτό του, ακόμη και με το ψεύτικο προσωπείο, δεν μπορεί να κρύψει την έλλειψη αγάπης και σεβασμού που έχει. Όμως, εμείς αρνούμαστε να τη δούμε και δεν ακούμε κουβέντα. Γι’ αυτό ένας αρχαίος προφήτης είπε κάποτε: «Δεν υπάρχει χειρότερος τυφλός από αυτόν που δεν επιθυμεί να δει. Δεν υπάρχει χειρότερος κουφός από αυτόν που δεν επιθυμεί να ακούσει. Και δεν υπάρχει χειρότερος παράφρων από εκείνον που δεν επιθυμεί να κατανοήσει”.

Πράγματι, είμαστε τυφλοί και το πληρώνουμε. Αν, όμως ανοίξουμε τα μάτια μας και δούμε τη ζωή όπως είναι, μπορούμε να αποφύγουμε πολύ συναισθηματικό πόνο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ρισκάρουμε. Είμαστε ζωντανοί και πρέπει να ρισκάρουμε. Κι αν αποτύχουμε; Και τι έγινε; Ποιος νοιάζεται; Δεν έχει σημασία. Μαθαίνουμε και προχωράμε παρακάτω.

Επιστήμονες φωτογράφισαν τη γέννηση εξωπλανήτη για πρώτη φορά στην ιστορία

Ευρωπαίοι επιστήμονες ανακάλυψαν και φωτογράφισαν για πρώτη φορά τη γέννηση ενός εξωπλανήτη. Πρόκειται για ένα αέριο γίγαντα πλανήτη, με μάζα μερικές φορές μεγαλύτερη του Δία, που κινείται μέσα σε ένα πρωτοπλανητικό δίσκο, ένα διαστημικό «μαιευτήριο» γύρω από το άστρο PDS 70, σε απόσταση 370 ετών φωτός από τη Γη.

Είναι ο πρώτος επιβεβαιωμένος εξωπλανήτης που ανακαλύπτεται σε τόσο πρώιμο στάδιο της ζωής του. Έχουν μέχρι σήμερα ανακαλυφθεί περίπου 3.800 εξωπλανήτες διαφόρων μεγεθών, αλλά κανένας τόσο...μωρό. Ο εξωπλανήτης ακόμη μεγαλώνει, προσελκύοντας υλικά από τον περιβάλλοντα πρωτοπλανητικό δίσκο.

Η παρατήρηση του νεογέννητου εξωπλανήτη PDS 70b έγινε με το όργανο SPHERE του Πολύ Μεγάλου Τηλεσκοπίου (VLT) του Ευρωπαϊκού Νοτίου Αστεροσκοπείου (ESO) στη Χιλή. Οι αστρονόμοι, με επικεφαλής τη Μίριαμ Κέπλερ του γερμανικού Ινστιτούτου Αστρονομίας Μαξ Πλανκ στη Χαϊδελβέργη, έκαναν δύο σχετικές δημοσιεύσεις στο περιοδικό αστρονομίας και αστροφυσικής "Astronomy and Astrophysics".

Το μητρικό άστρο PDS 70, γνωστό και ως Τ του Ταύρου, είναι ένας νεαρός νάνος που έχει ηλικία μόνο 5,4 εκατομμυρίων ετών. Περιβάλλεται από ένα μεγάλο δίσκο αερίων και σκόνης, που έχει πλάτος περίπου 130 αστρονομικών μονάδων (μια τέτοια μονάδα ισοδυναμεί με την απόσταση Γης-Ήλιου).

Ο εν λόγω εξωπλανήτης, που φαίνεται να περιβάλλεται από νέφη, χρειάζεται περίπου 120 γήινα χρόνια για να κάνει μια πλήρη περιφορά (το «έτος» του) γύρω από το άστρο του, από το οποίο απέχει γύρω στα τρία δισεκατομμύρια χιλιόμετρα (περίπου όσο η απόσταση Ουρανού-Ηλιου). H θερμοκρασία της επιφάνειάς του εκτιμάται σε σχεδόν 1.000 βαθμούς Κελσίου, πολύ υψηλότερη από κάθε πλανήτη του δικού μας ηλιακού συστήματος.

Έρευνα δείχνει ότι η εκτίμηση (της σημασίας) ενός προβλήματος μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγή της προσέγγισής του

Σύμφωνα με διάφορες μετρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των ρυθμών φτωχοποίησης και βίας, η πρόοδος είναι μια παγκόσμια πραγματικότητα. Γιατί, τότε, τόσοι πολλοί από εμάς πιστεύουμε διαφορετικά; Η απάντηση, λέει ο ερευνητής του Harvard, Daniel Gilbert, μπορεί να βρίσκεται στην «επαγόμενη από την εκτίμηση αλλαγή άποψης» («prevalence-induced concept change»).

Σε μια σειρά μελέτες, ο Daniel Gilbert, καθηγητής ψυχολογίας, ο μεταδιδακτορικός του σπουδαστής David Levari και αρκετοί άλλοι ερευνητές δείχνουν ότι καθώς η εκτίμηση (της σημασίας) ενός προβλήματος υποβαθμίζεται, οι άνθρωποι κλίνουν να επαναπροσδιορίσουν το πρόβλημα. Καθώς το πρόβλημα γίνεται μικρότερο, οι νοηματοδοτήσεις του προβλήματος αλλάζουν, διευρύνονται, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της προόδου που συντελείται. Η έρευνα περιγράφεται σε δημοσίευση στο Science της 29ης Ιουνίου.

«Οι μελέτες μας δείχνουν ότι οι άνθρωποι κρίνουν κάθε νέα περίπτωση μιας έννοιας στο πλαίσιο των προηγουμένων περιπτώσεων», ανέφερε ο Gilbert. «Έτσι καθώς μειώνουμε την εκτίμηση (της σημασίας) ενός προβλήματος, όπως για παράδειγμα η διάκριση, κρίνουμε κάθε νέα συμπεριφορά στο βελτιωμένο πλαίσιο που έχουμε δημιουργήσει. Ένας άλλος τρόπος να το πούμε αυτό είναι ότι η επίλυση προβλημάτων μας κάνει να επεκτείνουμε τους ορισμούς μας για αυτά. Όταν τα προβλήματα γίνονται σπάνια, υπολογίζουμε περισσότερα πράγματα ως πρόβλημα. Οι μελέτες μας δείχνουν ότι όταν ο κόσμος πάει καλύτερα, γινόμαστε αυστηρότεροι κριτές του και αυτό μπορεί να μας οδηγήσει σε λανθασμένο συμπέρασμα ότι στην πραγματικότητα δεν έχει γίνει καθόλου καλύτερος. Η πρόοδος μοιάζει να τείνει να κρύβει τον εαυτό της».

Το φαινόμενο δεν είναι περιορισμένο στα μεγάλα, φαινομενικά δυσεπίλυτα κοινωνικά θέματα, είπε ο Gilbert. Σε διάφορα πειράματα που περιγράφονται στη μελέτη, το φαινόμενο αναδύονταν ακόμη και όταν ζητείτο από τους συμμετέχοντες απλώς ερώτηση να ψάξουν για μπλε σημεία. «Είχαμε εθελοντές που κοιτούσαν σε χιλιάδες σημεία σε μια οθόνη υπολογιστή ένα τη φορά και αποφάσιζαν αν το καθένα ήταν μπλε ή όχι», ανέφερε ο Gilbert. «Μειώσαμε το ποσοστό των μπλε σημείων και αυτό που βρήκαμε ήταν ότι οι συμμετέχοντες άρχισαν να ταξινομούν ως μπλε σημεία αυτά που είχαν προηγουμένως ταξινομηθεί ως μωβ».

Ακόμη και όταν οι συμμετέχοντες προειδοποιήθηκαν για την τάση και ακόμη όταν τους προσφέρθηκαν χρήματα για να το αποφύγουν, συνέχιζαν να αλλάζουν τους ορισμούς τους για το μπλε. Ένα άλλο πείραμα, αυτό της χρήσης φυσιογνωμιών, έδειξε παρόμοια αποτελέσματα. Όταν το ποσοστό των απειλητικών φυσιογνωμιών μειώθηκε, οι συμμετέχοντες άρχισαν να προσδιορίζουν ουδέτερες φυσιογνωμίες ως απειλητικές.

Η πλέον κοινωνικά σχετική, ίσως, από τις μελέτες που περιγράφονται στη δημοσίευση, σημείωσε ο Gilbert, περιελάμβανε συμμετέχοντες που δρούσαν ως μέλη μιας θεσμικής επιτροπής ελέγχου, για να ελέγξουν την ερευνητική μεθοδολογία για να βεβαιώσουν ότι οι επιστημονικές μελέτες ήταν ηθικές. «Ζητήσαμε τους συμμετέχοντες να ελέγξουν για μελέτες που ποίκιλαν από πάρα πολύ ηθικές μέχρι πάρα πολύ ανήθικες», ανέφερε. «Με το πέρασμα του χρόνου, μειώναμε το ποσοστό των ανήθικων μελετών και ως συνήθως, όταν το κάναμε αυτό, οι συμμετέχοντές μας άρχισαν να προσδιορίζουν αβλαβείς μελέτες ως ανήθικες».

Η επαγόμενη από την εκτίμηση αλλαγή άποψης μερικές φορές είναι απόλυτα λογική, σημείωσε ο Gilbert, όπως στην περίπτωση της γιατρού των επειγόντων που προσπαθεί να ξεχωρίσει τους ασθενείς. «Αν ο χώρος των επειγόντων είναι πλήρης από θύματα πυροβολισμών και κάποιος έρχεται με σπασμένο χέρι, η γιατρός θα πει το άτομο να περιμένει», ανέφερε. «Όμως φανταστείτε μια Κυριακή που δεν υπάρχουν θύματα πυροβολισμών. Θα έπρεπε η γιατρός να κρατήσει τον ορισμό της για την «ανάγκη της άμεσης προσοχής» σταθερό και να πει στο άτομο με το σπασμένο χέρι να περιμένει έτσι και αλλιώς; Οπωσδήποτε όχι. Θα έπρεπε να αλλάξει τον ορισμό της με βάση το νέο αυτό πλαίσιο».

Σε άλλες περιπτώσεις, ωστόσο, η επαγόμενη από την εκτίμηση αλλαγή άποψης μπορεί να είναι πρόβλημα. «Κανείς δεν θεωρεί ότι ένας ακτινολόγος θα έπρεπε να αλλάξει τον ορισμό του τι συνιστά όγκο και να συνεχίζει να τους βρίσκει ακόμη και όταν έχουν φύγει», είπε ο Gilbert. «Είναι μια περίπτωση στην οποία πρέπει αληθινά να μπορείς να γνωρίζεις πότε το έργο σου έγινε. Θα έπρεπε να μπορείς να δεις ότι το ποσοστό των όγκων μηδενίστηκε και να σταματήσεις τη δραστηριότητα. Οι μελέτες μας δείχνουν ότι αυτό δεν είναι εύκολο πράγμα να γίνει».

Πέρα από τις προφανείς ερωτήσεις που αναδεικνύει η έρευνα σχετικά με τη λύση προβλημάτων, δείχνει επίσης τις προκλήσεις σε σχέση με το πώς συζητάμε, αντιπαρατιθέμεθα και αντιμετωπίζουμε τις κοινωνικές δυσκολίες.

«Η διεύρυνση του ορισμού ενός προβλήματος μπορεί να φανεί από ορισμένους ως απόδειξη της εκτός ελέγχου πολιτικής ορθότητας. Θα υποστηρίξουν ότι η μείωση της εκτίμησης του ποσοστού των διακρίσεων, για παράδειγμα, θα μας οδηγούσε να αρχίσουμε να καλούμε για συμπεριφορές που κάνουν διακρίσεις. Άλλοι θα δουν την διεύρυνση των εννοιών ως μια αύξηση της κοινωνικής ευαισθησίας, καθώς γινόμαστε γνώστες των προβλημάτων τα οποία αποτυγχάναμε να αναγνωρίσουμε προηγουμένως».

«Οι μελέτες μας δεν παίρνουν θέση σε αυτά», πρόσθεσε. «Υπάρχουν σαφώς φορές στη ζωή που οι ορισμοί μας θα πρέπει να κρατηθούν σταθεροί και σαφώς φορές που θα πρέπει να διευρυνθούν. Τα πειράματά μας απλά δείχνουν ότι όταν είμαστε σε προηγούμενη περίσταση, συχνά δρούμε σαν να είμαστε στην επόμενη».

Υπάρχει κάτι άλλο εκτός από το φως που ταξιδεύει με την ταχύτητα του φωτός;

Οτιδήποτε άμαζο σώμα θα ταξίδευε στο κενό στην σταθερή ταχύτητα, η οποία είναι γνωστή ως η ταχύτητα κενού του φωτός. Το ίδιο το φως αποτελείται από φωτόνια χωρίς μάζα, τα οποία κινούνται με αυτή την ταχύτητα στο κενό. Το μόνο άλλο πράγμα που ξέρουμε ότι είναι άμαζο και σταθερό όταν είναι ελεύθερο, θα είναι το βαρυτικό πεδίο (και τα κβάντα του, τα γκραβιτόνια.) Έτσι, όπως το φως (κύματα του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου που διαδίδονται), έτσι και η βαρυτική ακτινοβολία (διάδοση των κυμάτων του βαρυτικού πεδίου ) ταξιδεύει επίσης με την ταχύτητα κενού του φωτός. 
 
Τα νετρίνα δεν είναι άμαζα αλλά είναι πολύ ελαφρά. Η μάζα ηρεμίας τους είναι άγνωστη αλλά μικροσκοπική, έτσι ώστε τα περισσότερα νετρίνα που παράγονται σε πυρηνικές αλληλεπιδράσεις ταξιδεύουν με ταχύτητα πολύ κοντά στην ταχύτητα του φωτός στο κενό. 
 
Το 1987, ένα σουπερνόβα (SN1987A) στο Μεγάλο Νέφος του Μαγγελάνου, περίπου 170.000 έτη φωτός από εδώ, παρατηρήθηκε στο ορατό φως, αλλά και με τη μορφή των πολύ βραχύβιων νετρίνων που ανιχνεύθηκαν από πολλά παρατηρητήρια νετρίνων. Τα νετρίνα έφτασαν, στην πραγματικότητα, μερικές ώρες πριν από το φως. η καθυστέρηση αυτή οφείλεται στον χρόνο που χρειάζεται για να φθάσει το κρουστικό κύμα κατάρρευσης στην επιφάνεια του αστέρα που εκρήγνυται, ενώ τα νετρίνα εγκαταλείπουν την περιοχή κατάρρευσης ως επί το πλείστον ανεμπόδιστα.
 
Και τον Αύγουστο του 2017, παρατηρήθηκε επίσης το γεγονός των βαρυτικών κυμάτων GW170817,  σε πολλαπλά ηλεκτρομαγνητικά μήκη κύματος ταυτόχρονα, χωρίς σημαντική διαφορά στους χρόνους άφιξης των βαρυτικών και ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων μετά από απόσταση περίπου 130 εκατομμυρίων ετών φωτός.

Τέλος, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι όταν το φως ταξιδεύει σε ένα μέσο, ​​μπορεί να επιβραδυνθεί. Στο νερό, επιβραδύνεται περίπου στο 75% της ταχύτητας κενού του φωτός. Έτσι, δεν είναι ασυνήθιστο τα σωματίδια υψηλής ενέργειας να ταξιδεύουν πιο γρήγορα από το φως σε ένα τέτοιο μέσο. Εάν το σωματίδιο είναι φορτισμένο, παράγει ένα οπτικό κύμα κρούσης, το οποίο δεν είναι αντίθετο, κατ ‘αρχήν, με το ακουστικό κύμα κρούσης ενός υπερηχητικού αεροσκάφους.Αυτό το κρουστικό κύμα είναι συχνά με τη μορφή ορατού φωτός, όταν ονομάζεται ακτινοβολία Cherenkov.
 
Αυτή η ακτινοβολία μπορεί να παρατηρηθεί π.χ. σε πυρηνικούς σταθμούς σε δεξαμενές και χρησιμοποιείται επίσης ως μέσο για την ανίχνευση νετρίνων υψηλής ενέργειας σε πολύ μεγάλες δεξαμενές πολύ καθαρού νερού (εάν, σε μια σπάνια αλληλεπίδραση, ένα νετρίνο χτυπά ένα ηλεκτρόνιο με αρκετή κινητική ενέργεια, αυτό  το ηλεκτρόνιο θα προκαλέσει μια λάμψη ακτινοβολίας Cherenkov.)

Γιατί οι εξωγήινοι δεν φάνηκαν ακόμα και το παράδοξο του Φέρμι

Αποτελεί κοινή πεποίθηση της επιστημονικής κοινότητας, πως είναι αδύνατο να μην υπάρχει ζωή σε άλλους πλανήτες, δεδομένου του όγκου του ορατού σύμπαντος. Ο γαλαξίας μας μόνο, έχει 100 έως 200 δις άστρα, με τα περισσότερα να διαθέτουν πλανήτες. Στο σύμπαν, υπάρχουν τουλάχιστον 100 δις γαλαξίες. Τόση έκταση με τόσους γαλαξίες, άστρα και πλανήτες, είναι απίθανο να φιλοξενεί μόνο ένα πλανήτη με ζωή. Από την άλλη όμως, πολλοί παραξενεύονται που ακόμη δεν έχουμε εντοπίσει εξωγήινη ζωή. 
 
Επομένως, με βάση τις ανωτέρω θεωρίες, είτε οι εξωγήινοι είναι παντού τριγύρω μας και δε μπορούμε να τους δούμε, είτε έχουν έλθει και παρέλθει, όντας πλέον όλοι νεκροί, είτε η ζωή στο σύμπαν γενικότερα, δε συνηθίζει να εξελίσσεται πέρα από μικροβιακό επίπεδο. Και οι 2 θεωρίες έχουν φανατικούς υποστηρικτές στην επιστημονική κοινότητα. Αποτελεί πάντως κοινή άποψη πως το  μεγαλύτερο ίσως ερώτημα όλων των εποχών, θα απαντηθεί στο προσεχές μέλλον. 
 
Το παράδοξο του Φέρμι μιλά για την πιθανότητα να βρεθεί νοήμων εξωγήινη ζωή. Ο Ιταλός φυσικός Ενρίκο Φέρμι είχε υποστηρίξει τη δεκαετία του 1940 ότι «αν υπάρχουν τόσοι νοήμονες πολιτισμοί, πού είναι και γιατί δεν έχουμε βρει ίχνη από αυτούς;».
 
Ο Φέρμι είχε θέση μια εύλογη απορία για την ύπαρξη εξωγήινης ζωής. Αφού υπάρχουν δισεκατομμύρια άστρα στον Γαλαξία μας, πολλά μάλιστα μεγαλύτερα ηλικιακά από τον δικό μας, και γύρω από αυτά περιστρέφονται δισεκατομμύρια πλανήτες, στατιστικά ένας μεγάλος αριθμός από αυτά θα μπορούσε να έχει ζωή και πολιτισμούς με τεχνολογική εξέλιξη. Καθώς όλα αυτά επιβεβαιώνονται πως εμείς δεν μπορούμε να δούμε κανένα σημάδι αυτής της εξωγήινης ζωής;
 
Oι επιστήμονες έχουν εντοπίσει μέχρι σήμερα χιλιάδες εξωπλανήτες, ενώ μη επανδρωμένα διαστημόπλοια βρήκαν ίχνη νερού σε αρκετούς ακόμη πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Έτσι είναι λογικό το σύμπαν πιθανότατα να είναι γεμάτο κατοικήσιμων πλανητών, με συνέπεια πολλοί επιστήμονες να πιστεύουν πως το ίδιο ισχύει και με τις εξωγήινες μορφές ζωής
 
Γιατί όμως έως τώρα δεν έχει βρεθεί ούτε καν ένας μικροοργανισμός έξω από τη Γη; Σύμφωνα  με αστροβιολόγους η απάντηση είναι πως η ζωή που τυχόν αναπτύχθηκε σε άλλους «κόσμους» είχε μικρή διάρκεια, με συνέπεια να εξαφανισθεί σύντομα.
 
Στόχος των αστροβιολόγων ήταν να μελετήσουν τις συνθήκες υπό τις οποίες θα μπορούσαν να δημιουργηθούν έμβιοι οργανισμοί.
 
Έτσι, συνειδητοποίησαν ότι, κατά κανόνα, στους περισσότερους πλανήτες οι οργανισμοί που ενδεχομένως «φιλοξένησαν» δεν κατάφεραν να επιβιώσουν για πολύ, λόγω είτε της υπερβολικά υψηλής είτε της υπερβολικά χαμηλής θερμοκρασίας.
 
Γιατί, η ζωή είναι εξαιρετικά εύθραυστη στα πρώτα στάδια δημιουργίας της. Επομένως, πιστεύουμε πως σπάνια έχει καταφέρει να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να καταφέρει να επιβιώσει.
 
Με βάση τη μελέτη αστροβιολόγων, τα περισσότερα πλανητικά περιβάλλοντα είναι αρχικά ασταθή. Για να μπορέσει η ζωή να ευδοκιμήσει σε έναν πλανήτη, θα πρέπει οι πρώτοι μικροοργανισμοί που θα δημιουργηθούν να ρυθμίσουν τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, όπως των υδρατμών και του διοξειδίου του άνθρακα, ώστε να σταθεροποιηθεί η θερμοκρασία στην επιφάνεια.
 
Περίπου πριν από 4 δισεκατομμύρια χρόνια, ενδεχομένως μαζί με τη Γη να ήταν κατοικήσιμοι και η Αφροδίτη με τον Άρη.
 
Παρ’ όλα αυτά, 1 δισεκατομμύριο χρόνια αργότερα, το περιβάλλον της Αφροδίτης είχε μετατραπεί σε μια υπέρθερμη «κόλαση», ενώ αντίθετα οι θερμοκρασίες στον Άρη είχαν μειωθεί δραστικά.
 
Έτσι, αν τυχόν είχαν αναπτυχθεί μικρόβια στην Αφροδίτη και τον Άρη, δεν κατάφεραν να σταθεροποιήσουν το περιβάλλον στους δύο αυτούς πλανήτες. Σε αντίθεση με τη Γη, όπου η ζωή έπαιξε κομβικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος.
 
Η διερεύνηση της υπάρξεως ζωής αλλού καταλήγει συνήθως σε μια πικρή διαπίστωση: ότι είναι πιθανόν η ζωή αυτή, σε διάφορες μορφές αλλά και επίπεδα εξελίξεως, να αφθονεί στο Σύμπαν και σε πολλά σημεία του αχανούς να υπάρχει, όπως και στη Γη, νοημοσύνη. Με τη νοήμονα όμως αυτή ζωή είναι αδύνατον να επικοινωνήσουμε. Μοιάζει σαν να είμαστε οι κάτοικοι μιας οάσεως, σε μια έρημο απέραντη. Κι ενώ ξέρομε ότι κι αλλού υπάρχουν οάσεις και κόσμος, μήτε εμείς μήτε τα μηνύματά μας έχουν κάποιον τρόπο να διαπεράσουν την απέραντη ερημιά και τον Ήλιο.
 
Η απάντηση στο παράδοξο Φέρμι, όπως είναι γνωστό το παραπάνω ερώτημα, είναι πως οι μικροοργανισμοί που εμφανίζονται σε πλανήτες του σύμπαντος ενδέχεται κατά κανόνα να εξαφανίζονται πολύ σύντομα.

Ο ρόλος της δυστυχίας

Τι συμβαίνει λοιπόν με τη δυστυχία; Πρέπει να την υπομένουμε; Πρέπει να την ανεχόμαστε και να έχουμε στόχο να την ξεπεράσουμε; Πρέπει να την αποφεύγουμε σα συμφορά, ή μήπως να την πολεμάμε σαν εχθρό;
Η απάντηση είναι απλή και αδιαμφισβήτητη: δεν μπορούμε να αποφύγουμε τη δυστυχία, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο δεν μπορούμε να αποφύγουμε το αντίθετό της. Όσο ευχάριστη κι αν ήταν η μέρα μας, θα φτάσει ένα ακόμα δειλινό. Ο ήλιος πάντα δύει και η ζεστασιά του φεύγει. Καθώς η μέρα διαδέχεται τη νύχτα, έτσι και η νύχτα διαδέχεται τη μέρα, είτε μας αρέσει είτε όχι: μαθαίνουμε να ζούμε και με τα δύο, μαθαίνουμε να μη λαχταράμε τη συνεχόμενη ηλιοφάνεια ή να αποφεύγουμε το σκοτάδι.

Αυτό που μπορούμε, ωστόσο, να κάνουμε, είναι να έχουμε μία δεκτική συμπεριφορά απέναντι στα αρνητικά και να μάθουμε να εκτιμάμε τα πλεονεκτήματα που μας προσφέρει κάθε φάση της ζωής μας. Αυτό δε γίνεται μόνο με το να ενισχύουμε τα βράδια μας με λάμπες, με ζεστές κουβέρτες και με ασφαλή καταφύγια, αλλά και με το να αντιμετωπίζουμε την εξασθένιση του φωτός με ηρεμία και να μαθαίνουμε να εκτιμάμε το φως των αστεριών. Το να μη χρειάζεται να ζούμε μέσα στον τρόμο είναι ένας από τους βασικούς στόχους του να μάθουμε να ζούμε μία καλή ζωή.
 
Αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί, όπως το έχω εκφράσει και πριν, ως η καλλιέργεια της αγάπης στον τρόπο με τον οποίο υπάρχει κανείς μέσα στον κόσμο – εφόσον η αγάπη ορίζεται ως μία σοβαρή και μελετημένη δέσμευση. Θα μπορούσαμε να έχουμε χειρότερους στόχους από την αφοσίωση στην εύρεση της ομορφιάς και της αλήθειας σε όλες μας τις εμπειρίες – στη μέρα ή στη νύχτα, στο φως ή στο σκοτάδι. Και, σ’ αυτό, χρειαζόμαστε μία δόση ρεαλισμού και ταπεινοφροσύνης. Δεν υπάρχει λόγος να αναζητάμε τον ήλιο όταν λάμπουν τ’ αστέρια. Δεν υπάρχει λόγος να θέλουμε τον ήλιο, τ’ αστέρια ή το φεγγάρι όταν τα σύννεφα καλύπτουν τον ουρανό. Δεν υπάρχει λόγος να θρηνούμε τους γαλάζιους ουρανούς που χάνονται όταν έρχεται η βροχή. Η βροχή είναι καλή, ζωτική και απαραίτητη. Ενυδατώνει και γονιμοποιεί ξανά τα ποτάμια της ζωής. Η νύχτα μάς δίνει την ευκαιρία να νιώσουμε ασφαλείς και να κρυφτούμε, είναι ο χρόνος του ανεφοδιασμού και της ξεκούρασης. Δεν είναι απαραίτητες μόνο οι εποχές, αλλά και οι κύκλοι της νύχτας και της μέρας, και οι μεταβολές του κλίματος και του καιρού.

Πρέπει να μάθουμε να εκτιμάμε αυτά τα πράγματα και να τα αξιοποιούμε στο έπακρο. Πρέπει κάποιες φορές να μάθουμε να βρίσκουμε το δικό μας δρόμο στο φως του φεγγαριού, αλλά και να προστατευόμαστε από τον πολύ ήλιο. Και, αφού έχουμε δουλέψει και καταπιαστεί με τόσα πολλά πράγματα κάθε μέρα, να αφήσουμε τον εαυτό μας να κοιμηθεί και να μην αξιώνουμε συνεχή ερεθίσματα, για να μη γινόμαστε μεμψίμοιροι. Και, αφού έχουμε γευματίσει, να μην απαιτούμε και άλλα γλυκά και καλούδια, για να μη φάμε υπερβολικά και καταλήξουμε νωθροί και άχρηστοι. Το ταξίδι της ζωής μάς οδηγεί σε διάφορους, συχνά δύσβατους δρόμους, και πρέπει να ανακαλύψουμε τους καλύτερους τρόπους για να απολαύσουμε την πανοραμική τους θέα, γιατί υπάρχουν πολλά περισσότερα να δούμε απ’ όσα επιτρέπουμε συνήθως στον εαυτό μας. Συχνά, είναι σε στιγμές μεγάλου πόνου και πίεσης που μας αποκαλύπτεται αυτή η άγνωστη ομορφιά. 

Ο Αριστοτέλης και τα θεμέλια της σταθερής ευτυχίας

Η παράμετρος που θέτει ο Αριστοτέλης για την κατάκτηση ή όχι της ευτυχίας είναι ο χρόνος. Δε φτάνει να νιώσει κανείς ευτυχία για να πούμε ότι είναι ευτυχισμένος. Πρέπει η ευτυχία να έχει σταθερότητα, να έχει δηλαδή διάρκεια: «Ένα, πράγματι, μόνο χελιδόνι δεν κάνει την άνοιξη, ούτε και μια μόνο μέρα· έτσι ακριβώς δε φτάνει να κάνει ευτυχισμένο και ευδαίμονα τον άνθρωπο μια μόνο μέρα ή μια μικρή περίοδος χρόνου». (1098a 7, 21-23).
 
Οι περιστασιακές στιγμές ευφορίας δεν πρέπει να συγχέονται με την ευτυχία, καθώς, σε τελική ανάλυση, δεν την εξασφαλίζουν. Η ευτυχία, ως έννοια βαθύτερη από κάθε παροδική χαρά, δεν μπορεί παρά να συνδέεται με την καθημερινότητα. Αυτό που λέμε ευτυχισμένη ζωή αφορά την εκπλήρωση εκείνων των προϋποθέσεων, που δίνουν στον άνθρωπο ικανοποίηση από την ίδια την κανονικότητά τους. Ένας τέτοιος άνθρωπος δε χρειάζεται κάποιο μεγάλο γεγονός για να νιώσει χαρά (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάτι τέτοιο δε θα ήταν ευπρόσδεκτο ή ότι δε θα είναι σε θέση να το εκτιμήσει), αφού η ίδια η ζωή του είναι η πηγή της χαράς. Κι εδώ δε γίνεται λόγος για το ακλόνητο της αταραξίας, που μπορεί να έχει ακόμη και θρησκευτικό υπόβαθρο, αλλά για την εύρεση της ισορροπίας που εναρμονίζει τον εαυτό με το περιβάλλον.
 
Οι προσπάθειες του ανθρώπου να βρει ευτυχία μέσω των πρόσκαιρων απολαύσεων είναι καταδικασμένες σε αποτυχία, αφού το εφήμερο (για να μην πούμε το στιγμιαίο) είναι αδύνατο να προσφέρει τη σταθερότητα. Το δυστυχισμένο παιδί δεν μπορεί να γίνει ευτυχισμένο, ακόμη κι αν του προσφερθεί το μεγαλύτερο παγωτό του κόσμου. Ομοίως, ένα παιδί που λαμβάνει καθημερινά το ίδιο εξαίσιο παγωτό, δεν είναι βέβαιο ότι ευτυχεί. Η προσωρινή χαρά έχει αξία μόνο όταν συνδυάζεται με εκείνες τις συνθήκες που εξασφαλίζουν την ευτυχία, αλλιώς είναι περιστασιακή ανακούφιση. Κι αυτή ακριβώς είναι η σύγχυση του ανθρώπου, που αντιλαμβάνεται τις εφήμερες ηδονές σαν κλειδί για την ευδαιμονία. Η θεοποίηση του χρήματος, που μετατρέπει τα πάντα σε κατανάλωση, καταδεικνύει ακριβώς αυτό. Η ευτυχία όμως, δεν είναι καταναλωτικό αγαθό κι ως εκ τούτου δεν αγοράζεται.
 
Βεβαίως, ο Αριστοτέλης δεν υποτιμά καθόλου τα υλικά αγαθά. Η επάρκειά τους κρίνεται απαραίτητη για να οδηγηθεί κανείς την ευτυχία. Γι’ αυτό και κάνει λόγο για αυτάρκεια. Δεν είναι όμως αυτοσκοπός, είναι το μέσο. Με άλλα λόγια, η υλική επάρκεια δε σηματοδοτεί την εξασφάλιση της ευτυχίας, αλλά την κάλυψη των αναγκών, δηλαδή την  προϋπόθεση, ώστε να μπορέσει κανείς να φτάσει στην ευτυχία, η οποία εν τέλει αφορά την ψυχή: «Με τα αγαθά, λοιπόν, να έχουν χωριστεί σε τρεις κατηγορίες, δηλαδή στα λεγόμενα εξωτερικά, σ’ αυτά που σχετίζονται με την ψυχή και σ’ αυτά που σχετίζονται με το σώμα, ονομάζουμε όλοι κατεξοχήν αγαθά – αγαθά στην κυριολεξία – αυτά που σχετίζονται με την ψυχή». (1098b 8, 15-17).
 
Ευτυχία χωρίς ψυχική συμμετοχή δεν μπορεί να υπάρξει. Κι όταν λέμε ψυχική συμμετοχή εννοούμε τη σύμπλευση της λογικής με το συναίσθημα. Η άρνηση της λογικής για χάρη μιας παρόρμησης, αν γίνεται επανειλημμένα (σε βαθμό που να θεωρείται μια μόνιμη κατάσταση), δεν καταδεικνύει τη συναισθηματική ολοκλήρωση αλλά το πάθος. Από την άλλη, η καταπίεση των συναισθημάτων στο όνομα της λογικής αποτελεί μια άλλη μορφή παραλόγου, καθώς δεν υπάρχει τίποτε λογικότερο από το να ικανοποιεί κανείς τα συναισθήματά του. Αυτός είναι ο λόγος που η ψυχή πρέπει να ενεργήσει επιφέροντας την απαραίτητη ισορροπία με την ικανοποίηση των συναισθημάτων και τη χαλιναγώγηση των παθών.
 
Η εξισορρόπηση αυτών είναι που θα κάνει τον άνθρωπο να προβαίνει στις σωστές ενέργειες εξασφαλίζοντας την ευζωία, επιφέροντας δηλαδή την προσωπική ολοκλήρωση: «το τέλος το ταυτίζουμε με κάποιες πράξεις και κάποιες ενέργειες· γιατί έτσι το τέλος παίρνει θέση μεταξύ των αγαθών που σχετίζονται με την ψυχή και όχι μεταξύ των εξωτερικών αγαθών. Με τον ορισμό μας συνάδει και η πίστη ότι ο ευδαίμων άνθρωπος ζει καλά και πράττει καλά – δεν το είπαμε πράγματι κάπως έτσι, ότι η ευδαιμονία είναι ευζωία και ευ-πραξία;» (1098b 8,22-25).
 
Όμως, η χαλιναγώγηση των παθών δεν είναι παρά η πραγμάτωση της αρετής. Το πάθος για το χρήμα, ο άκρατος εγωισμός, η δίψα για εξουσία, η εμμονή στις ηδονές που η εκπλήρωσή τους προϋποθέτει την καταπίεση του άλλου, είναι τα κίνητρα που αντιμάχονται στην αρετή. Η παράδοση του ανθρώπου σ’ αυτά είναι η κατάλυση της ψυχικής ισορροπίας, αφού η συναισθηματική παρόρμηση της πρόσκαιρης ικανοποίησης υπερβαίνει τη σταθερότητα της ψυχικής γαλήνης που απαιτεί η ευτυχία. Σε τελική ανάλυση, όλα αυτά δεν είναι παρά η υπερβολή που διαλύει τη μεσότητα. Και η υπερβολή δε συμπλέει με τη λογική. Ούτε είναι γνώρισμα του σώφρονα ανθρώπου.
 
Σχεδόν μαθηματικά οι άνθρωποι που υποκύπτουν σε τέτοια πάθη δεν ευτυχούν. Η γνώση της απόρριψης από τους άλλους, ακόμη κι αν κανείς δεν το εκφράζει ανοιχτά, η καχυποψία, η αρρωστημένη ανταγωνιστικότητα, το επιφανειακό των σχέσεων, ο φθόνος για τις επιτυχίες του άλλου, η τάση επίδειξης, η άρνηση της αυτογνωσίας και η τελική ανασφάλεια (που μοιραία επέρχεται) καταλύουν κάθε έννοια ισορροπίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η ευτυχία αντικαθίσταται από την απατηλή ανακούφιση των υλικών απολαύσεων. Όμως, η αντικατάσταση δεν είναι αποκατάσταση – πολύ περισσότερο εκπλήρωση.
 
Για να φτάσουμε και πάλι στο συμπέρασμα ότι η ψυχή πρέπει να ενεργήσει, ώστε  να τεθούν οι σωστές προτεραιότητες, προκειμένου να νιώθει κανείς χαρά με τα πράγματα που αξίζουν στ’ αλήθεια: «Όπως στην Ολυμπία το στεφάνι της νίκης το κερδίζουν όχι οι πιο όμορφοι και οι πιο ρωμαλέοι αλλά αυτοί που συμμετέχουν στους αγώνες (γιατί κάποιοι από αυτούς είναι που αναδεικνύονται νικητές), έτσι και τα ωραία και τα καλά της ζωής τα κερδίζουν αυτοί που ενεργούν σωστά». (1099a 8, 4-8).
 
Και ενεργούν σωστά όσοι κινούνται σύμφωνα με τις υποδείξεις της αρετής: «Με αυτούς λοιπόν που ταυτίζουν την ευδαιμονία με την αρετή ή με κάποια αρετή ο ορισμός μας βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία· στην αρετή έχει, πράγματι, την αρχή της η ενάρετη ενέργεια». (1098b 8, 35-38).
 
Αφού καταδειχθεί ότι η σωστή πράξη είναι αυτή που διέπεται από την αρετή, αυτό που μένει είναι η διασφάλιση της ταυτόχρονης συναισθηματικής ικανοποίησης, για την επίτευξη της πληρότητας που θα επέλθει από τη σύζευξη λογικής και συναισθήματος. Και η συναισθηματική ικανοποίηση σχετίζεται με την εκπλήρωση αυτών που αγαπάει ο καθένας: «στον κάθε άνθρωπο ευχάριστο είναι αυτό που αγαπάει: το άλογο σ’ αυτόν που αγαπάει τα άλογα, το θέαμα σ’ αυτόν που αγαπάει τα θεάματα· με τον ίδιο τρόπο οι δίκαιες πράξεις σ’ αυτόν που αγαπάει τη δικαιοσύνη, και, γενικά, οι ενάρετες πράξεις σ’ αυτόν που αγαπάει την αρετή». (1099a 8, 10-13). Κι ο Αριστοτέλης θα συμπληρώσει καταδεικνύοντας την προβληματική που αποπροσανατολίζει τους περισσότερους ανθρώπους: «Στην πλειονότητα των ανθρώπων τα ευχάριστα γι’ αυτούς πράγματα βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους για το λόγο ότι δεν είναι ευχάριστα από τη φύση τους». (1099a 8, 13-14).
 
Και βέβαια, ευχάριστα από τη φύση τους είναι αυτά που υπηρετούν την αρετή. Κάθε προσπάθεια αποσύνδεσης του ευχάριστου από την αρετή δεν είναι παρά η σύγχυση ανάμεσα στην πράξη και τα αποτελέσματά της. Γιατί η διάπραξη ενός αδικήματος είναι αδύνατο να θεωρείται ευχάριστη. Ευχάριστα μπορεί να είναι τα αποτελέσματα μετά από αυτήν, επειδή προφανώς θα επιτευχθούν οικονομικά ή οποιαδήποτε άλλα οφέλη. Με άλλα λόγια, το ότι μπορεί κάποιος να νιώσει ευχαρίστηση από τα αποτελέσματα μιας αδικίας δε σημαίνει ότι είναι ευχάριστη η καθαυτή διάπραξή της. Αυτός που νιώθει ευχαρίστηση πράττοντας το κακό, αυτός δηλαδή που το κάνει γιατί αντλεί ηδονή κάνοντάς το είναι προφανώς διαταραγμένος.
 
Ο Αριστοτέλης θέτει το ζήτημα αντίστροφα: «σ’ αυτά που είπαμε πρέπει να προσθέσουμε και τούτο: ο άνθρωπος που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις ωραίες πράξεις δεν είναι καν ένας καλός άνθρωπος. Ποιος θα ονόμαζε δίκαιο έναν άνθρωπο που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις δίκαιες πράξεις, ή ελευθέριο έναν άνθρωπο που δε βρίσκει ευχαρίστηση στις ελευθέριες πράξεις, κοκ;» (1099a 8, 19-23).
 
Με άλλα λόγια, για τον Αριστοτέλη το συναίσθημα της ευχαρίστησης είναι απολύτως καθοριστικό για το χαρακτήρα των ανθρώπων. Δε φτάνει κάποιος να μην διαπράττει αδικίες για να είναι δίκαιος. Πρέπει να νιώθει χαρά από τις δίκαιες πράξεις. Θα έλεγε κανείς ότι τα συναισθήματα είναι καθοριστικότερα από τις συμπεριφορές. Αυτός που δε νιώθει ευχαρίστηση από τις αρχές του δικαίου δεν είναι δίκαιος ασχέτως αν τελικά τις τηρεί. Ο καλός άνθρωπος νιώθει χαρά από τις ωραίες πράξεις. Αν δεν το κάνει, δεν είναι καλός. Τελικά το τι είναι κάποιος καταδεικνύεται περισσότερο απ’ αυτά που νιώθει παρά απ’ αυτά που κάνει.
 
Το συναίσθημα είναι το επιστέγασμα της διαμόρφωσης του καθενός. Εφόσον η χαρά προέρχεται απ’ αυτά που αγαπάμε, τότε είναι προφανές ότι αυτά που αγαπάμε θα τα επιδιώκουμε κι αυτά που δεν αγαπάμε όχι. Με δυο λόγια, αυτός που δε νιώθει χαρά από τις δίκαιες πράξεις, είναι αυτός που εν τέλει δεν αγαπά τις δίκαιες πράξεις. Κι επειδή τελικά το συναίσθημα είναι το κριτήριο που θα διαμορφώσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτός που δεν αγαπά τις δίκαιες πράξεις, όσο κι αν συγκρατείται υπακούοντας στα όριά τους, όταν του δοθεί η ευκαιρία θα παραβιάσει το πνεύμα τους.
 
Η αρετή δεν μπορεί να επιβληθεί με το ζόρι. Πρέπει κανείς να τη θέλει. Πρέπει, δηλαδή, να νιώθει χαρά πραγματώνοντάς την: «Αν έτσι έχει το πράγμα, τότε οι πράξεις της αρετής θα πρέπει, σκέφτομαι, να είναι ευχάριστες καθεαυτές, μαζί όμως και καλές και ωραίες· έχουν μάλιστα την καθεμιά από τις ιδιότητες αυτές στον ύψιστο βαθμό, αν και είναι αλήθεια ότι ο ενάρετος άνθρωπος είναι καλός κριτής γι’ αυτές τις ιδιότητες – πραγματικά, η κρίση του είναι αυτή που περιγράψαμε». (1099a 8, 24-27).
 
Η επίκληση της ορθής κρίσης είναι μία ακόμη αναφορά στη λογική. Ο ενάρετος άνθρωπος, ως κάτοχος της ορθής κρίσης, συμπεριφέρεται λογικά και χαίρεται μ’ αυτά που αρμόζουν στην αρετή. Πετυχαίνει δηλαδή της σύμπλευση λογικής και συναισθήματος στην κατεύθυνση της αρετής. Κι αυτός είναι ο λόγος που θα κατακτήσει την ευδαιμονία: «Στους ανθρώπους που αγαπούν το ωραίο ευχάριστα είναι αυτά που είναι ευχάριστα από τη φύση τους· τέτοιες είναι οι πράξεις της αρετής· έτσι και σ’ αυτούς τους ανθρώπους είναι ευχάριστες και είναι και καθεαυτές ευχάριστες. Δεν τη χρειάζεται λοιπόν η ζωή αυτών των ανθρώπων την ευχαρίστηση σαν ένα είδος πρόσθετου κοσμήματος· αντίθετα, την έχει μέσα της». (1099a 8, 15-19).
 
Ο ενάρετος άνθρωπος βιώνοντας την απόλυτη ισορροπία έχει τη χαρά μέσα του. Και δεν υπάρχει σταθερότερη συνθήκη από αυτή. Οι κοινωνίες που απαξιώνουν την αρετή στο όνομα της πρόσκαιρης επιδίωξης έχουν οριστικά χάσει τον προσανατολισμό τους. Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον τα σχετικά με την αρετή φαντάζουν αφέλειες. Κι αυτή είναι η επισφράγιση της αποτυχίας. Αυτό που μένει είναι ο ωφελιμισμός, η ατομικότητα και η χρησιμοθηρική οπτική για τα πάντα. Τα κοινωνικά πρότυπα αυτού του είδους είναι η εσφαλμένη κατεύθυνση που βαφτίζεται πνεύμα των καιρών. Η συνύπαρξη καθίσταται ολοένα και πιο προβληματική. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι πολύ δύσκολο να μιλάμε για ευτυχία.
 
Παρακολουθώντας την πορεία της ανθρωπότητας είναι μάλλον αδύνατο να βρει κανείς την επικράτηση της αρετής, με τον τρόπο τουλάχιστον που την εννοεί ο Αριστοτέλης. Η βία, το κυνήγι του πλούτου, το συμφέρον και η μάχη της εξουσίας ήταν πάντοτε οι βασικότερες επιδιώξεις του ανθρώπου. Οι νόμοι της ιστορίας ήταν και παραμένουν σκληροί. Το ζήτημα της συνύπαρξης φαίνεται ακόμη μετέωρο. Κι αυτό είναι το μεγάλο στοίχημα του ανθρώπου που παραμένει ανεκπλήρωτο. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή είναι η ουσία του πολιτισμού. Να εξανθρωπίσει τον άνθρωπο, δηλαδή να πετύχει την πραγμάτωση της αρετής.
 
Ο άνθρωπος όσο και να λέει ότι παλεύει για το δίκαιο ή την ελευθερία ή την ισότητα ή τα δικαιώματα των συνανθρώπων του κλπ, δε φαίνεται να το εννοεί. Ο Αριστοτέλης θα έλεγε ότι δεν τα αγαπάει πραγματικά. Δεν βρίσκει αληθινή χαρά σ’ αυτά. Σε τελική ανάλυση δεν έχει καταλάβει ότι η ευτυχία είναι υπόθεση συλλογική. Θεωρεί ότι η ευτυχία των άλλων είναι αδιάφορη, ίσως και αντίπαλη με τη δική του. Όμως η κατάκτηση της αρετής ως απαρέγκλιτη προϋπόθεση της ευτυχίας αποδεικνύει το αντίθετο, αφού η αρετή ολοκληρώνει τον εαυτό μέσα από το σεβασμό του άλλου. Ο δίκαιος δε θέλει να  αδικείται ούτε ο ίδιος ούτε και οι άλλοι. Κι αυτός είναι ο ορισμός της κοινωνικής ισορροπίας. Η ατομική οπτική δεν μπορεί παρά να δράσει συγκρουσιακά. Να αναδείξει τον κακώς εννοούμενο ανταγωνισμό. Να επιλέγει την πολεμική από τη σύμπραξη. Προφανώς ο άνθρωπος χρειάζεται κι άλλο χρόνο. Ας είμαστε αισιόδοξοι.
 
Αυτό που μένει είναι το τελικό συμπέρασμα του Αριστοτέλη για την ευτυχία: «Συμπέρασμα: Η ευδαιμονία είναι το υπέρτατο αγαθό, και μαζί ό,τι πιο ωραίο και ό,τι πιο ευχάριστο: οι τρεις αυτές ιδιότητες δεν πρέπει να χωρίζονται με τον τρόπο που αυτό γίνεται στην επιγραφή της Δήλου:
 
Το δικαιότερο είναι το πιο όμορφο, η υγεία το καλύτερο·
Το πιο ευχάριστο απ’ όλα νά ‘χει κανείς ό,τι αγαπά·
 
Ο λόγος είναι ότι όλες αυτές οι ιδιότητες συνυπάρχουν στις άριστες ενέργειες – αυτές, ή μία από αυτές, η καλύτερη, λέμε πως είναι η ευδαιμονία». (1099a 8, 27-34).
 
Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια