Πέμπτη 22 Οκτωβρίου 2015

Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, Πότε γεννήθηκε και πότε πρωτογράφτηκε η ελληνική γλώσσα

Ποιοι και πότε πρωτοέγραψαν ελληνικά

Ας αρχίσουμε από το πιο εύκολο ερώτημα αυτού του κεφαλαίου. Πότε πρωτογράφτηκε η ελληνική γλώσσα;

Η γραφή πρωτοεμφανίζεται στην ΕΛΛΑΔΑ, ΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΗΛΑΔΗ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ!

Οι αμφιβολίες για την μη προτεραιότητα των Φοινίκων έναντι των Ελλήνων στην ανακάλυψη της γραφής έγιναν βεβαιότητα, όταν ο καθηγητής Πωλ Φωρ, διεθνής αυθεντία της Προϊστορικής Αρχαιολογίας, δημοσίευσε στο αμερικάνικο αρχαιολογικό περιοδικό, εκδόσεως του Πανεπιστημίου της Ινδιάνας, Nestor (έτος 16ον, 1989, σελ.2288) ανακοίνωση, στην οποία παραθέτει και αποκρυπτογραφεί πινακίδες ελληνικής Γραμμικής Γραφής, που βρέθηκαν σε ανασκαφές στο κυκλώπειο τείχος των Πιλικάτων της Ιθάκης και χρονολογήθηκαν με σύγχρονες μεθόδους στο 2700 π.Χ. Γλώσσα των πινακίδων είναι η Ελληνική και η αποκρυπτογράφηση του Φωρ απέδωσε φωνητικά το συλλαβικό κείμενο ως εξής: Α]RE-DA-TI. DA-MI-U-A-. A-TE-NA-KA-NA-RE(ija)-TE. Η φωνητική αυτή απόδοση μεταφράζεται, κατά τον Γάλλο καθηγητή πάντοτε :«Ιδού τι εγώ η Αρεδάτις δίδω εις την άνασσαν, την θεάν Ρέαν:100 αίγας, 10 πρόβατα, 3 χοίρους». Ετσι ο Φωρ απέδειξε, ότι οι Ελληνες έγραφαν και μιλούσαν ελληνικά τουλάχιστον 1400 χρόνια πριν από την εμφάνιση των Φοινίκων και της γραφής τους στην ιστορία.

Αλλά οι αρχαιολογικές ανασκαφές στον ελληνικό χώρο τα τελευταία χρόνια απέδωσαν και άλλες πολλές και μεγάλες εκπλήξεις: Οι Έλληνες έγραφαν όχι μόνο τις συλλαβικές Γραμμική Α και Β Γραφές τους αλλά και ένα είδος γραφής πανομοιότυπης με εκείνη του Αλφαβήτου τουλάχιστον από το 6000 π.Χ. Πράγματι στο Δισπηλιό, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μέσα στα νερά της λίμνης της Καστοριάς, ο καθηγητής Γ. Χουρμουζιάδης ανεκάλυψε ενεπίγραφη πινακίδα με γραφή σχεδόν όμοια με την αλφαβητική, η οποία χρονολογήθηκε με τις σύγχρονες μεθόδους του ραδιενεργού άνθρακα (C14) και της οπτικής θερμοφωταύγειας στο 5250 π.Χ.

Τα επόμενα γραπτά κείμενα της ελληνικής χρονολογούνται στον 14ο-13ο αιώνα π.Χ. Προέρχονται από τα αρχεία των μεγάλων κέντρων (παλατιών, διοικητικών κέντρων) του μυκηναϊκού πολιτισμού: Μυκήνες, Πύλος, Τίρυνθα, Θήβα, αλλά και από τα αρχεία της Κρήτης (Κνωσός, Χανιά), όπου επεκτάθηκε ο μυκηναϊκός πολιτισμός. Ο μυκηναϊκός κόσμος, που εκτεινόταν σε όλη την κεντρική και τη νότια Ελλάδα, αλλά και σε μερικά νησιά, ήταν οργανωμένος σε μικρά κράτη που διοικούνταν από ανακτορικά κέντρα (παλάτια), όπου είχαν την έδρα τους οι βασιλιάδες και η αριστοκρατία που κυβερνούσαν τα κράτη αυτά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι Μυκήνες με τα «κυκλώπεια» τείχη τους, την Πύλη των Λεόντων και τους θολωτούς τάφους όπου θάβονταν οι βασιλιάδες. Απόηχο αυτού του κόσμου βρίσκουμε στα τραγούδια του Ομήρου, τα ομηρικά έπη .

Στα μυκηναϊκά παλάτια είχε λοιπόν την έδρα της η κρατική διοικητική μηχανή η οποία διαχειριζόταν τον πλούτο που τη συντηρούσε και της έδινε τη δύναμή της: αγαθά, καλλιέργειες, ανταλλαγές, άνθρωποι (αξιωματούχοι, τεχνίτες, δούλοι). Αυτός ο σύνθετος διοικητικός μηχανισμός είχε (για τους ίδιους λόγους που συζητήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο) την ανάγκη ενός συστήματος καταγραφής και διατήρησης της πληροφορίας. Η ανάγκη δηλαδή για ένα σύστημα γραφής προέκυψε, γιατί η κοινωνική ζωή ήταν πια αρκετά σύνθετη, ώστε να μην εξυπηρετείται από τον προφορικό (και μόνο) λόγο.

Έτσι λοιπόν οι μυκηναίοι άρχοντες αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν ένα σύστημα γραφής κυρίως για τις λογιστικές ανάγκες των βασιλείων τους. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε από τους ειδικούς (για λόγους που θα δούμε παρακάτω) γραμμική Β και είναι συλλαβικό. Κάθε σημάδι δηλαδή αντιστοιχεί, όπως λέγαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, σε μία συλλαβή. Υπάρχουν ενενήντα τέτοια συλλαβικά σημεία καθώς επίσης και εκατό περίπου εικονογράμματα ή ιδεογράμματα. Τα σημεία αυτά, μαζί με άλλα που δηλώνουν αριθμούς, χρησιμοποιούνται για να σημάνουν τα πράγματα (κρασί, λάδι, ανθρώπους, τόπους κλπ.) που καταγράφονται και απαριθμούνται στα κείμενα. Τα κείμενα δηλαδή έχουν, όπως είπαμε, λογιστικό χαρακτήρα. Εξυπηρετούν τις λογιστικές ανάγκες ενός σύνθετου διοικητικού μηχανισμού, όπως ακριβώς και στις περιπτώσεις των ανατολικών πολιτισμών που συζητήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Είναι γραμμένα πάνω σε πινακίδες από πηλό . Οι πινακίδες αυτές πλάθονταν από ωμό πηλό, ενισχύονταν εξωτερικά με αχυρένιο πλέγμα και στέγνωναν στον ήλιο. Πινακίδες από πηλό χρησιμοποιούνταν, όπως είδαμε, και στους παλαιότερους ανατολικούς πολιτισμούς. Η διαφορά είναι ότι, ενώ εκεί ψήνονταν, στον μυκηναϊκό κόσμο δεν ψήνονταν αλλά απλά στέγνωναν στον ήλιο και στη συνέχεια αποθηκεύονταν σε ξύλινα κιβώτια ή καλάθια και τοποθετούνταν σε ράφια, όπως γίνεται σήμερα στα αρχεία των δημόσιων υπηρεσιών.

Οι πινακίδες αυτές δεν θα είχαν φτάσει ως εμάς, αν δεν είχε μεσολαβήσει ένα γεγονός που βοήθησε να διατηρηθούν: στις αρχές του 14ου και στην πορεία του 13ου αιώνα π.Χ. τα μυκηναϊκά παλάτια καταστρέφονται. Δεν ξέρουμε ποιοι ήταν οι λόγοι που οδήγησαν σε αυτές τις καταστροφές. Οι φωτιές όμως στις οποίες παραδόθηκαν τα μυκηναϊκά ανάκτορα έψησαν τις ωμές πινακίδες που ήταν αποθηκευμένες στα αρχεία των παλατιών και έτσι βοήθησαν στη διατήρηση και την ανεύρεσή τους στις ανασκαφές. Ο πηλός σίγουρα δεν θα ήταν το μόνο υλικό πάνω στο οποίο γράφονταν τα κείμενα της γραμμικής Β. Είναι πολύ πιθανόν να χρησιμοποιούσαν δέρματα πάνω στα οποία έγραφαν ή και, πάπυρο. Τα υλικά αυτά όμως δεν αντέχουν στον χρόνο και έτσι δεν έφτασαν ως εμάς.

Γραμμική Β: τα πρώτα ελληνικά κείμενα

Τα πρώτα δείγματα της γραμμικής Β βρέθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, στις ανασκαφές που έκανε ο άγγλος αρχαιολόγος Arthur Evans στην Κρήτη. Έπρεπε, ωστόσο, να περιμένουμε έως τις αρχές της δεκαετίας του 1950 για να αποκρυπτογραφηθεί η γραμμική Β. Αυτό το κατάφερε ένας άγγλος ερασιτέχνης, ο αρχιτέκτονας Michael Ventris, ο οποίος στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου είχε ειδικευτεί στο «σπάσιμο» των μυστικών κωδίκων της πολεμικής μηχανής των Γερμανών. Με τη βοήθεια του ειδικού στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας John Chadwick του Πανεπιστημίου του Cambridge έδειξε πειστικά ότι η γραμμική Β «έκρυβε» κείμενα στην ελληνική γλώσσα: ήταν το πρώτο σύστημα γραφής που χρησιμοποιήθηκε για να γραφτεί η ελληνική γλώσσα.

Στην αποκρυπτογράφηση βοήθησε ένα σύστημα γραφής συγγενικό με τη γραμμική Β, το κυπριακό συλλαβάριο, για το οποίο θα μιλήσουμε σε λίγο. Με το σύστημα αυτό γράφτηκε για πρώτη φορά η ελληνική γλώσσα όπως μιλιόταν στην Κύπρο (κυπριακή διάλεκτος). Με βάση τις ομοιότητες των σημείων του κυπριακού συλλαβαρίου με τα σημεία της γραμμικής Β, έγιναν υποθέσεις για τις συλλαβές στις οποίες αντιστοιχούν τα σημεία της γραμμικής Β. Οι σειρές των σημείων στη γραμμική Β χωρίζονται από κάθετες γραμμές. Αυτό δηλώνει ότι οι ομάδες των σημείων που διαχωρίζονται με αυτό τον τρόπο αντιστοιχούν σε λέξεις. Όταν βρίσκουμε την ίδια σειρά σημείων να επαναλαμβάνεται με κάποιες αλλαγές στο τέλος της, τότε μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχουμε να κάνουμε με ένα ουσιαστικό σε διαφορετικές πτώσεις. Και για να καταλάβετε, ας δούμε ένα παράδειγμα: Αν βρούμε να επανέρχεται στις πινακίδες μια ακολουθία τριών σημείων, λ.χ. d<l, αλλά συχνά αυτή εμφανίζεται και με μια εκτενέστερη μορφή, d<lS, τότε μπορούμε εύλογα να υποθέσουμε ότι το τελευταίο σημείο αντιπροσωπεύει μια μορφή κατάληξης, όπως στη λέξη αλεπού, αλεπού-δες. Με τέτοιου είδους παρατηρήσεις ο Ventris κατέληξε στην αποκρυπτογράφηση της γραμμικής Β.

Μία από τις πρώτες λέξεις που διαβάστηκε και έπεισε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν η ελληνική ήταν ακριβώς η λέξη d<lS, που διαβάστηκε ως ti-ri-po-de. Το εικονόγραμμα ενός τρίποδα που τη συνόδευε έπεισε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η ανάγνωση ήταν ορθή και ότι πρόκειται για μια μορφή (σε κάποια πτώση και σε κάποιον αριθμό) της αρχαίας ελληνικής λέξης τρίπους 'τρίποδο (αγγείο)'. Τις λέξεις της συλλαβικής γραμμικής Β τις γράφουμε με λατινικούς χαρακτήρες για να τις ξεχωρίζουμε (για λόγους που θα δούμε αμέσως πιο κάτω) από τις λέξεις της «αλφαβητικής» ελληνικής, της ελληνικής δηλαδή όπως γράφεται σήμερα, με τα «σημάδια» (τα γράμματα) του αλφαβήτου. Οι παύλες, όπως στη λέξη ti-ri-po-de, μπαίνουν για να δηλώσουν τα συλλαβικά «σημάδια» που «στέκονται» για κάθε συλλαβή: στο ti αντιστοιχεί ένα συλλαβικό σημάδι, στο ri άλλο σημάδι κλπ.

Αλλά γιατί στη γραμμική Β ο πληθυντικός τρίποδες γράφεται ti-ri-po-de; Έτσι προφερόταν εκείνη την εποχή; Η απάντηση είναι όχι. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι η γραμμική Β (που, όπως είπαμε, είναι συλλαβικό σύστημα γραφής που αποτυπώνει συλλαβές, οι οποίες αποτελούνται από ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν) δεν έχει σημάδια για συμφωνικά συμπλέγματα, συμπλέγματα δηλαδή που αποτελούνται από σύμφωνα στη σειρά. Τα συμφωνικά συμπλέγματα (όπως το τρ του τρίπους λ.χ.) αναλύονται. Αυτό που γίνεται είναι ότι το συμφωνικό σύμπλεγμα παριστάνεται με δύο σημάδια, καθένα από τα οποία δηλώνει ένα από τα σύμφωνα μαζί με το φωνήεν που ακολουθεί. Έτσι, η ακολουθία τρι δηλώνεται με δύο συλλαβικά σημάδια: ti-ri. Η ακολουθία πτο, όπως στη λέξη πτόλις 'πόλη', αναλύεται (χωρίζεται) και δηλώνεται με δύο συλλαβικά σημάδια, και η πλήρης λέξη είναι po-to-li. Γιατί γίνεται αυτό; Γιατί η λέξη τρίποδες δεν σημαίνεται με τρία σημάδια (συλλαβικά) που αντιστοιχούν στις τρεις συλλαβές που τη συγκροτούν, τρί-πο-δες, και αντί γι' αυτό βρίσκουμε το ti-ri-po-de;

Η πιθανότερη πηγή από την οποία δανείστηκαν οι Μυκηναίοι το σύστημα γραφής τους, τη γραμμική Β, ήταν το σύστημα που χρησιμοποιούσε ο μινωικός πολιτισμός, ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην Κρήτη στη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας π.Χ., με κέντρα την Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλλια, τη Ζάκρο και άλλες θέσεις, όπου βρέθηκαν τα ανάκτορα και τα διοικητικά κέντρα της μινωικής Κρήτης. Οι Μινωίτες ανέπτυξαν πριν από τους Μυκηναίους ένα σύστημα γραφής (συλλαβικό και αυτό) για να εξυπηρετήσουν τις λογιστικές ανάγκες των διοικητικών μηχανισμών τους. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε από τους ειδικούς γραμμική Α. Γι' αυτό και το (χρονικά μεταγενέστερο) σύστημα των Μυκηναίων ονομάστηκε γραμμική Β. Η γραμμική Α, και θα μιλήσουμε γι' αυτήν σε λίγο, ήταν ο «πρόγονος» της γραμμικής Β. Αλλά ενώ η γραμμική Β αποκρυπτογραφήθηκε, η γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Από τα λίγα που μπορούμε να ξέρουμε είναι ότι η γλώσσα αυτή, η γλώσσα του μινωικού κόσμου, δεν ήταν ελληνική.

Το συλλαβικό σύστημα, λοιπόν, για την καταγραφή της άγνωστης μινωικής γλώσσας που είναι γραμμένη με τη γραμμική Α, το δανείστηκαν οι Μυκηναίοι για να καταγράψουν τη δική τους γλώσσα, την ελληνική. Φαίνεται όμως ότι κράτησαν από αυτό το παλιότερο σύστημα κάποια χαρακτηριστικά που ανήκαν στη γλώσσα που κατέγραψε, παρόλο που δεν «ταίριαζαν» στη δική τους γλώσσα, την ελληνική. Ένα τέτοιο χαρακτηριστικό ίσως ήταν η αποφυγή συμφωνικών συμπλεγμάτων που δίνει την παράξενη, για τα ελληνικά, καταγραφή της λέξης τρίποδες ως ti-ri-po-de. Φαίνεται δηλαδή ότι η γλώσσα των Μινωιτών απέφευγε τα συμφωνικά συμπλέγματα, «δούλευε» δηλαδή με συλλαβές που αποτελούνταν από φωνήεν + σύμφωνο ή σύμφωνο + φωνήεν, και όχι σύμφωνο + σύμφωνο + φωνήεν. Αυτό το χαρακτηριστικό (που δεν «ταιριάζει» στα ελληνικά) φαίνεται ότι το κράτησαν οι Μυκηναίοι και η γραμμική Β. Δεν προσάρμοσαν δηλαδή το σύστημα που δανείστηκαν στις ιδιαιτερότητες της ελληνικής. Γι' αυτό και εμφανίζεται αυτή η περίεργη «ορθογραφία».

Γραμμική Β: μια ελλειπτική γραφή

Αλλά η γραμμική Β εμφανίζει και άλλες ιδιαιτερότητες (ίσως για τον ίδιο λόγο) που την κάνουν ένα δύσκολο και ελλειπτικό σύστημα γραφής. Έτσι, δεν σημειώνονται σε αυτήν τα τελικά σύμφωνα. Η λέξη θυγάτηρ, π.χ., που σημαίνει στα αρχαία ελληνικά ό,τι και στα νέα, τη θυγατέρα, γράφεται στη γραμμική Β tu-ka-te, χωρίς σημάδι για το τελικό ρ. Εδώ θα προσέξετε ότι γίνεται και κάτι άλλο. Το θ (που στα αρχαία ελληνικά, όπως θα δούμε, προφερόταν ως [th]) δεν διακρίνεται από το τ, όπως το βρίσκουμε στη λέξη ti-ri-po-de. Έτσι, λοιπόν, τα σύμβολα ta, te, ti, to, tu μπορούν να διαβαστούν είτε ως θα, θε, θι, θο, θυ = [tha], [the], [thi], [tho], [thu] (θυμηθείτε ότι το υ παριστάνει το φωνήεν [u]), είτε ως τα, τε, τι, το, τυ = [ta], [te], [ti], [to], [tu]. Για να καταλάβετε τί σημαίνει αυτό σκεφτείτε τις δύο λέξεις της νέας ελληνικής τάμα και θάμα (π.χ. πράματα και θάματα 'θαύματα'). Οι δυο αυτές λέξεις διαφέρουν ως προς τα αρχικά τους σύμφωνα, και αυτή η διαφορά είναι που δημιουργεί τις διαφορετικές σημασίες τους (θυμηθείτε τί λέγαμε γι' αυτό το ζήτημα στο δεύτερο κεφάλαιο). Οι δυο αυτές λέξεις, αν τις γράφαμε με το σύστημα της γραμμικής Β, δεν θα διέφεραν καθόλου - θα γράφονταν με τον ίδιο τρόπο: ta-ma.

Καταλαβαίνετε το πρόβλημα που δημιουργεί μια τέτοια ασάφεια. Δεν μπορεί κανείς να είναι βέβαιος για ποια λέξη πρόκειται, εκτός αν βοηθά το υπόλοιπο κείμενο (αυτό που ονομάζουμε συμφραζόμενα). Και αυτό είναι ένα βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, καθώς προσπαθούμε να καταλάβουμε τα κείμενα αυτά. Για τους ίδιους τους Μυκηναίους αυτό δεν θα πρέπει να ήταν πρόβλημα. Η γραφή δεν είχε πλατιά διάδοση, όπως θα γίνει αργότερα με την αλφαβητική γραφή και έως τις μέρες μας. Ήταν κτήμα μιας περιορισμένης ομάδας ειδικών, των γραφέων, που κατέγραφαν ένα περιορισμένο φάσμα πληροφοριών (λογιστικούς καταλόγους προϊόντων, προσώπων κλπ.). Οι κατάλογοι αυτοί, με το περιορισμένο περιεχόμενο, δεν απευθύνονταν σε ένα ευρύ κοινό αλλά στη «γραφειοκρατία» των ανακτόρων. Έτσι, δεν υπήρχε πρόβλημα συνεννόησης και κατανόησης, παρά τις ασάφειες του συστήματος γραφής, όπως δεν υπάρχει σήμερα πρόβλημα κατανόησης για έναν επιχειρηματία που διαβάζει τα λογιστικά έγγραφα που του δίνει το λογιστήριό του. Ξέρει για ποιο πράγμα γίνεται λόγος και δεν τον εμποδίζει ο συντομογραφικός ή και ελλειπτικός τρόπος γραφής ενός λογιστικού εγγράφου. Για κάποιον όμως «απ' έξω», τα λογιστικά αυτά έγγραφα είναι «σκοτεινά» με έναν τρόπο που δεν διαφέρει πολύ από τα αντίστοιχα προβλήματα που δημιουργούν τα κείμενα της γραμμικής Β.

Αυτό λοιπόν που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι η ανάγκη για ένα σύστημα γραφής χωρίς υπερβολική ασάφεια και ελλειπτικότητα γεννιέται όταν διευρύνεται το είδος της πληροφορίας που καταγράφεται. Η διεύρυνση αυτή σημαίνει ότι οι αποδέκτες, αλλά και οι κάτοχοι της γνώσης της γραφής (του γραμματισμού, όπως λέμε), δεν περιορίζονται σε μια μικρή, προνομιούχα ομάδα ειδικών αλλά επεκτείνονται σε ευρύτατες ομάδες ανθρώπων. Η διεύρυνση στο είδος της πληροφορίας που καταγράφεται συμβαδίζει λοιπόν με τη διεύρυνση του κοινού που διαβάζει. Έτσι γεννιέται η ανάγκη για ένα σύστημα γραφής που απεικονίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια τον λόγο. Και αυτό βέβαια είναι το αλφαβητικό, για το οποίο έχουμε ήδη μιλήσει και θα μιλήσουμε αναλυτικότερα στο επόμενο κεφάλαιο.

Και άλλα «μπερδέματα» της γραμμικής Β

Αλλά ας συνεχίσουμε την περιγραφή του συστήματος της γραμμικής Β και των κανόνων του. Το αρχικό σ (το σ στην αρχή της λέξης) δεν δηλώνεται όταν ακολουθεί σύμφωνο. Έτσι, η λέξη σπέρμα γράφεται pe-ma. Αλλά, όπως δείχνει το παράδειγμα αυτό, δεν δηλώνεται και το σύμφωνο ρ. Το σύμφωνο αυτό, καθώς και τα σύμφωνα ν και λ, συνήθως δεν δηλώνονται όταν βρίσκονται στο τέλος συλλαβής, δηλαδή μπροστά από ένα άλλο σύμφωνο, ή στην αρχή συλλαβής όταν ακολουθεί σύμφωνο, όπως και στην περίπτωση του σ: pe-ma. Ας δούμε ένα ακόμη παράδειγμα. Η λέξη pa-ka-na συνήθως συνοδεύεται στις πινακίδες από το εικονόγραμμα ενός σπαθιού. Σημαίνει λοιπόν 'σπαθιά' και είναι λέξη που είναι γνωστή από τα υστερότερα ελληνικά κείμενα ως φάσγανον, πληθ. φάσγανα. Όπως βλέπετε, δεν δηλώνεται το σ: pa-ka-na. Επιπλέον, όπως δείχνει το παράδειγμα αυτό, η γραμμική Β δεν ξεχωρίζει το π, το φ και το β. Έτσι, το φ της λέξης pa-ka-na = φάσγανα γράφεται με τον ίδιο τρόπο όπως το π της λέξης pe-ma = σπέρμα.

Φαντάζεστε λοιπόν τις δυσκολίες που έχουμε να καταλάβουμε τί σημαίνει μια λέξη της γραμμικής Β, όταν δεν βοηθούν τα συμφραζόμενα. Για να δώσουμε και πάλι ένα τεχνητό παράδειγμα, οι δυο λέξεις της νέας ελληνικής φαγάνα και παγάνα 'ενέδρα' στη γραμμική Β θα γράφονταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο: pa-ka-na. Αλλά η λέξη pa-ka-na = φάσγανα δείχνει και κάτι άλλο. Η γραμμική Β δεν κάνει τη διάκριση κ, γ, χ. Έτσι η λέξη pa-ka-na = φάσγανα γράφεται με τον ίδιο τρόπο όπως η λέξη ko-to-na = κτοίνα 'περιουσία σε γη', παρόλο που στη μια περίπτωση έχουμε να κάνουμε με γ και στην άλλη με κ.

Μια ακόμη ιδιομορφία της γραμμικής Β είναι ότι δεν διαφοροποιούνται μεταξύ τους τα «υγρά» σύμφωνα ρ και λ. Έτσι, για να χρησιμοποιήσουμε και πάλι ένα τεχνητό παράδειγμα με βάση τα νέα ελληνικά, η λέξη re-o μπορεί να αντιστοιχεί είτε στη λέξη ρέω είτε στη λέξη λέω. Πώς αποφασίζει κανείς για ποια από τις δυο λέξεις πρόκειται; Για μας που προσπαθούμε να διαβάσουμε τα μυκηναϊκά κείμενα, αυτό είναι πολύ δύσκολο, εκτός αν βοηθούν τα συμφραζόμενα. Για τους ίδιους του Μυκηναίους της ανακτορικής γραφειοκρατίας αυτό δεν θα ήταν δύσκολο, για τους λόγους που εξηγήσαμε λίγο πριν.

Το σύστημα της γραμμικής Β δηλώνει τις διφθόγγους. Έτσι η λέξη οὐ, που σήμαινε 'δεν' στα αρχαία ελληνικά, γράφεται με δύο συλλαβογράμματα, το ένα για το ο και το άλλο για το υ: o-u· το ίδιο συμβαίνει και με τις διφθόγγους αυ και ευ, π.χ. e-u-me-de, δηλαδή το κύριο όνομα Εὐμήδης. Θυμηθείτε τί λέγαμε στο δεύτερο κεφάλαιο για το η στα αρχαία ελληνικά: δήλωνε ένα μακρό [e] = [ee]. Η γραμμική Β δεν είχε ειδικό σύμβολο για το μακρό [e], όπως και για τα άλλα μακρά φωνήεντα. Οι δίφθογγοι που είχαν ως δεύτερο στοιχείο τους το ι γράφονταν χωρίς το ι. Έτσι η λέξη ἒλαιον 'λάδι' γράφεται ως e-ra-wo, χωρίς το ι της διφθόγγου αι. Το τελευταίο συλλαβόγραμμα, που αντιστοιχεί στη συλλαβή wo, εμφανίζει έναν φθόγγο, το [w] , τον οποίο έχουμε ήδη συζητήσει στο δεύτερο κεφάλαιο. Ο φθόγγος αυτός χάθηκε σε πολλές διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής της επόμενης χιλιετίας, αλλά στα μυκηναϊκά διατηρείται.

Στα μυκηναϊκά διατηρείται επίσης μια κατηγορία φθόγγων που δεν εμφανίζονται (έχουν χαθεί) στα ελληνικά της επόμενης χιλιετίας. Οι φθόγγοι αυτοί λέγονται χειλοϋπερωικοί, γιατί σχηματίζονται από τα χείλη και το στρογγύλεμά τους, και το ανέβασμα της γλώσσας προς τον ουρανίσκο (υπερώα): qa, qe, qi, qo = [kwa].

Η ελληνική γλώσσα πρωτογράφτηκε λοιπόν με τη χρήση ενός συλλαβικού συστήματος, της γραμμικής Β. Το κίνητρο που οδήγησε στην υιοθέτηση αυτού του συστήματος (δανεισμένου από τον αρχαιότερο πολιτισμό της μινωικής Κρήτης) ήταν η εξυπηρέτηση των λογιστικών αναγκών των μυκηναϊκών παλατιών. Η ελλειπτικότητα και οι ατέλειες του συστήματος αυτού εξηγούνται τόσο από τον περιορισμένο στόχο του (κείμενα λογιστικού χαρακτήρα για τις εσωτερικές ανάγκες της μυκηναϊκής ανακτορικής γραφειοκρατίας) όσο και από την ατελή προσαρμογή του συστήματος αυτού (που επινοήθηκε για μια άλλη γλώσσα) στην ελληνική γλώσσα και στα χαρακτηριστικά της.

Το κυπριακό συλλαβάριο

Ένα παρόμοιο με τη γραμμική Β συλλαβικό σύστημα χρησιμοποιήθηκε και για την καταγραφή της ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο, της κυπριακής διαλέκτου (θα μιλήσουμε για τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής γλώσσας αργότερα). Τα πρώτα κείμενα αυτής της συλλαβικής γραφής της Κύπρου χρονολογούνται γύρω στο 800 π.Χ. Το σύστημα αυτό εξακολούθησε να χρησιμοποιείται ως τον 3ο αιώνα π.Χ. και για ένα διάστημα παράλληλα με την αλφαβητική γραφή. Μετά τον 3ο αιώνα π.Χ. επικρατεί ολοκληρωτικά η αλφαβητική γραφή.

Η ανακάλυψη ότι η κυπριακή συλλαβική γραφή καταγράφει την ελληνική γλώσσα έγινε από τον άγγλο George Smith στη δεκαετία 1870-1880. Σε αυτό βοήθησε το γεγονός ότι υπήρχαν επιγραφές που είχαν ταυτόχρονα το κείμενο στη συλλαβική γραφή, το ίδιο κείμενο στην ελληνική που χρησιμοποιεί το αλφάβητο και, τέλος, το ίδιο κείμενο στη φοινικική γραφή, τη γραφή δηλαδή που χρησιμοποιούσαν οι Φοίνικες (θα μιλήσουμε γι' αυτήν αργότερα), οι οποίοι κατοικούσαν σε αρκετές περιοχές της Κύπρου. Αυτή η συνύπαρξη είναι το «όνειρο» της κάθε αποκρυπτογράφησης, γιατί βοηθάει να συνδεθεί το άγνωστο με το γνωστό. Έτσι, άλλωστε, αποκρυπτογραφήθηκε η ιερογλυφική της Αιγύπτου, με βάση την περίφημη πινακίδα της Ροζέτας , όπου συνυπήρχε το ιερογλυφικό κείμενο με κείμενα σε γνωστές γραφές και γλώσσες (μία από αυτές ήταν η ελληνική).

Το κυπριακό συλλαβικό σύστημα, όπως λέγεται· αποτελείται από πενήντα πέντε συλλαβογράμματα, σημεία δηλαδή τα οποία, όπως και στη γραμμική Β, αντιστοιχούν σε συλλαβές. Ας δούμε μερικές ομοιότητες και διαφορές του κυπριακού συλλαβαρίου με τη γραμμική Β. Όπως και στη γραμμική Β, το συλλαβόγραμμα pa που δηλώνει τη συλλαβή [pa] δεν αντιστοιχεί μόνο σε αυτή την ακολουθία ήχων αλλά και στις ακολουθίες [ba] ( = βα· θυμηθείτε τί λέγαμε για την προφορά του β στα αρχαία ελληνικά) και [pha] (= φα). Έτσι η λέξη βασιλεύς γράφεται pa-si-re-u-se, με τον ίδιο τρόπο (όσον αφορά την πρώτη συλλαβή) όπως και η λέξη pa-i-te-se = παῖδες. Όπως δείχνει η τελευταία λέξη, το δ της λέξης παῖδες(το δ προφερόταν ως [d] στα αρχαία ελληνικά) γράφεται με t(te), με τον ίδιο τρόπο δηλαδή που δηλώνεται το άηχο οδοντικό [t]. Δεν διακρίνει δηλαδή το σύστημα, αντίθετα με τη γραμμική Β, το άηχο οδοντικό τ από το ηχηρό οδοντικό δ (= [d]).

Το ίδιο ισχύει, όπως στη γραμμική Β, και για τους φθόγγους κ, γ (= [g]), χ (= [kh]): ka-si-ke-ne-ta = κασιγνήτα 'αδελφή, ma-ka = μάχη. Όπως βλέπετε, το k δηλώνει τόσο το κ [k] όσο και το γ [g] και το χ [kh]. Η λέξη pa-si-re-u-se = βασιλεύς δείχνει μια διαφορά της κυπριακής συλλαβικής γραφής από τη μυκηναϊκή, τη γραμμική Β. Ενώ στη γραμμική Β δεν δηλώνονται τα τελικά σύμφωνα (tu-ka-te = θυγάτηρ), στο κυπριακό σύστημα τα τελικά σύμφωνα δηλώνονται με την «κατασκευή» μιας συλλαβής που αποτελείται από το τελικό σύμφωνο και το «νεκρό» φωνήεν e: pa-si-re-u-se, te-me-no-se = τέμενος. Δείτε μια τελευταία διαφορά. Η λέξη σπέρμα στη γραμμική Β αποδίδεται ως pe-ma. Δεν δηλώνεται ούτε το σ ούτε το ρ. Στο κυπριακό σύστημα η απόδοση είναι πληρέστερη. Τα σύμφωνα σ και ρ δηλώνονται αφού διαχωριστούν τα συμφωνικά συμπλέγματα σπ, ρμ: se-pe-re-ma, .

Ένα βελτιωμένο συλλαβικό σύστημα γραφής

Το κυπριακό συλλαβικό σύστημα γραφής, αν και δεν παύει να έχει τις αδυναμίες που επισημάναμε συζητώντας τη γραμμική Β, είναι σαφώς πληρέστερο, δηλαδή βελτιωμένο ως προς την καταγραφή της γλώσσας. Και αυτό δεν είναι άσχετο με το γεγονός ότι η χρήση του δεν περιορίζεται στην αποκλειστική καταγραφή πληροφοριών λογιστικού τύπου αλλά έχει ένα πολύ ευρύτερο φάσμα: δημόσιες επιγραφές πάνω σε λίθο, επιγραφές επιτύμβιες (πάνω σε τάφους), αναθηματικές (επιγραφές δηλαδή που καταγράφουν αφιερώσεις σε θεότητες) κλπ.

Όπως λέγαμε λίγο πιο πριν, η ανάγκη για ένα ακριβέστερο σύστημα καταγραφής της γλώσσας γεννιέται όταν οι πληροφορίες που καταγράφονται δεν είναι στενά λογιστικού τύπου (και επομένως αφορούν ένα περιορισμένο θέμα και ένα περιορισμένο κοινό) αλλά καλύπτουν ευρύτερες πλευρές και όψεις της κοινωνικής ζωής και, επομένως, έχουν ένα ευρύτερο κοινό αποδεκτών, δηλαδή αναγνωστών. Αυτό πιθανότατα εξηγεί γιατί το κυπριακό συλλαβάριο είναι, συγκριτικά με τη γραμμική Β, λιγότερο ελλειπτικό στην καταγραφή της γλώσσας. Και αυτή την αυξανόμενη ανάγκη της κοινωνίας για ένα ακριβέστερο σύστημα καταγραφής της γλώσσας που θα καλύπτει όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής και δεν θα απαιτεί για τη χρήση του και την ανάγνωσή του ειδικούς γραφείς και ειδικούς αναγνώστες (ο λογιστής, για να μιλήσουμε με ένα σύγχρονο παράδειγμα που έχουμε ήδη χρησιμοποιήσει, είναι ένας ειδικός γραφέας, και αυτός που διαβάζει το λογιστικό κείμενο είναι ένας ειδικός αναγνώστης), αυτή την ανάγκη θα την ικανοποιήσει ένα νέο σύστημα γραφής, το αλφαβητικό.

Η υιοθέτηση λοιπόν αυτού του νέου συστήματος γραφής (πληρέστερου και ακριβέστερου ως προς την απόδοση της γλώσσας) είχε ως κίνητρο το ίδιο κίνητρο που οδήγησε στη γέννηση της γραφής: τις ανάγκες της κοινωνίας. Αυτές οι ανάγκες αλλάζουν μέσα στον χρόνο. Η αλφαβητική γραφή έρχεται να ικανοποιήσει την ανάγκη για ένα ευρύτερο φάσμα πληροφόρησης, που δεν αφορά έναν κλειστό, προνομιούχο κύκλο ανθρώπων αλλά ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας. Αλλά σε αυτό θα ξαναγυρίσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Η γραμμική Β, το κυπριακό συλλαβάριο αλλά και η αλφαβητική γραφή, όπως θα δούμε αργότερα, είναι δάνεια από παλαιότερους πολιτισμούς. Η γραφή ήταν, από τις πρώτες αρχές της, ένα εργαλείο που ένωνε διαφορετικούς πολιτισμούς.

Η γραμμική Α

Ας γυρίσουμε για λίγο πίσω στον χρόνο και στην περιοχή απ' όπου οι Μυκηναίοι δανείστηκαν το συλλαβικό σύστημα γραφής. Η περιοχή αυτή ήταν η μινωική Κρήτη . Από τη μινωική Κρήτη προέρχεται η γραμμική Α , δηλαδή το σύστημα γραφής που δανείστηκαν και τροποποίησαν οι Μυκηναίοι δημιουργώντας το δικό τους σύστημα, τη γραμμική Β, για να καταγράψουν για πρώτη φορά την ελληνική γλώσσα. Τα πρώτα δείγματα αυτού του συστήματος γραφής πηγαίνουν πίσω στο 1800 π.Χ. και προέρχονται από το παλάτι της Φαιστού. Η γραφή αυτή χρησιμοποιείται μέχρι περίπου το 1400 π.Χ. και δείγματα της βρίσκουμε σε όλα τα κέντρα του μινωικού κόσμου της Κρήτης , με πιο σημαντικό την Κνωσό και το παλάτι της. Τα βρίσκουμε επίσης και σε περιοχές που ήταν σε επαφή με τον μινωικό κόσμο: τη Θήρα, τη Μήλο, την Κέα, τα Κύθηρα, τη Σαμοθράκη, ως και τη μακρινή Μίλητο της Μικράς Ασίας.

Το υλικό πάνω στο οποίο γράφονταν τα κείμενα ήταν ωμός πηλός, ξεραμένος στον ήλιο, σε σχήμα πινακίδας, όπως και στην περίπτωση της γραμμικής Β. Οι φωτιές που κατέστρεψαν τα μινωικά κέντρα (όπως έγινε και

με τα μυκηναϊκά) έψησαν τις πινακίδες και έτσι αυτές διατηρήθηκαν μέσα στον χρόνο και βρέθηκαν στις ανασκαφές. Εκτός από τις πήλινες πινακίδες βρίσκουμε επιγραφές της γραμμικής Α και σε λίθινα ή μεταλλικά αντικείμενα που φαίνεται να είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Βρέθηκαν επίσης επιγραφές σε γραμμική Α γραμμένες με μελάνι σουπιάς στο εσωτερικό κωνικών κυπέλλων, που και αυτά φαίνεται να είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα.

Η γραμμική Α μοιάζει να είναι, όπως και η γραμμική Β, ένα συλλαβικό σύστημα γραφής. Πώς το ξέρουμε, αφού, όπως είπαμε νωρίτερα, η γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί, η γλώσσα δηλαδή που γράφεται με το σύστημα αυτό είναι άγνωστη; Πέρα από τα εικονογράμματα ή ιδεογράμματα που απεικόνιζαν, όπως και στη γραμμική Β, πράγματα ή αντικείμενα, και πέρα από σημάδια που σίγουρα εκφράζουν αριθμούς, υπάρχουν εβδομήντα περίπου σημεία που επανέρχονται. Αν το σύστημα ήταν (ολόκληρο) εικονογραφικό/σημασιογραφικό, δηλαδή τα σημεία στέκονταν για πράγματα και σημασίες, τότε θα χρειάζονταν πολύ περισσότερα σημεία για να δηλωθεί η πληθώρα των πραγμάτων και των σημασιών. Θυμηθείτε τα χιλιάδες σημεία που έχει το κινέζικο σύστημα γραφής, που βασίζεται σε εικονογράμματα/ιδεογράμματα. Αν ήταν αλφαβητικό, τότε τα εκατό σημεία είναι υπερβολικά πολλά, εφόσον ένα τέτοιο σύστημα βασίζεται στην απεικόνιση του περιορισμένου αριθμού φθόγγων που συνδυάζονται για να σχηματίσουν τις λέξεις. Το ελληνικό αλφάβητο απεικονίζει τους φθόγγους με 24 γράμματα, και σε άλλα αντίστοιχα συστήματα τα γράμματα δεν είναι πολύ περισσότερα. Επομένως ο αριθμός των σημείων (100 περίπου) της γραμμικής Α (πέρα από τα εικονογράμματα/ιδεογράμματα και τα σημάδια που δηλώνουν αριθμούς) μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι το σύστημα αυτό ήταν συλλαβικό, κάθε σημείο δηλαδή απεικονίζει μια συλλαβή.

Οι ομοιότητες των συλλαβικών σημείων της γραμμικής Α με τα συλλαβικά σημεία της γραμμικής Β δημιουργούν τον έντονο πειρασμό να αποδοθούν στα σημεία της γραμμικής Α οι ίδιες φωνητικές αξίες με εκείνες των αντίστοιχών τους στη γραμμική Β. Αυτό είναι επιτρεπτό και σε αυτό βασίζονται όλες οι (αποτυχημένες έως τώρα) προσπάθειες εντοπισμού της γλώσσας που καταγράφει η γραμμική Β. Είναι, ωστόσο, ταυτόχρονα επικίνδυνο, γιατί δεν είναι αυτονόητο ότι ένα ίδιας μορφής συλλαβικό σημείο στη γραμμική Α και στη γραμμική Β θα έχει αναγκαστικά την ίδια ακριβώς φωνητική αξία (την ίδια προφορά). Για να γίνει κατανοητό αυτό, σκεφτείτε το γράμμα Χ στα ελληνικά και στα αγγλικά. Έχει την ίδια μορφή αλλά προφέρεται διαφορετικά: χαρά, fax.

Κρητική ιερογλυφική

Πριν από τη γραμμική Α, και για ένα διάστημα παράλληλα με αυτήν (περίπου 1900 π.Χ. μέχρι 1550 π.Χ.), χρησιμοποιούνταν στην Κρήτη ένα σύστημα γραφής που ονομάστηκε κρητική ιερογλυφική γραφή , επειδή θυμίζει την ιερογλυφική γραφή της Αιγύπτου. Οι παλαιότερες ιερογλυφικές επιγραφές βρίσκονται χαραγμένες σε πολύπλευρα πρίσματα και σφραγίδες. Χαράζονται επίσης πάνω σε πινακίδες από ωμό πηλό ή σε φυλλόσχημα τετράπλευρα ραβδάκια ή σε δισκία. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός σημείων που έχουν χαρακτήρα εικονογράμματος/ιδεογράμματος, απεικονίζουν δηλαδή αντικείμενα ή εκφράζουν έννοιες. Άλλα σημεία (περίπου 90) ενδεχομένως είχαν συλλαβικό χαρακτήρα, κατέγραφαν δηλαδή συλλαβές. Δεν ξέρουμε όπως και στην περίπτωση της γραμμικής Α, τη γλώσσα που καταγράφεται στις επιγραφές αυτές.

Ετεοκρητική

Η παλιά, άγνωστη γλώσσα (ή και γλώσσες) που καταγράφουν οι πινακίδες της γραμμικής Α, αλλά και της κρητικής ιερογλυφικής, φαίνεται ότι συνέχισε να μιλιέται σε κάποιες περιοχές της Κρήτης πολλούς αιώνες μετά το τέλος του μινωικού πολιτισμού και τη γενίκευση της χρήσης της ελληνικής γλώσσας στο νησί.

Στα τέλη του 19ου αιώνα και αργότερα στις αρχές του 20ού βρέθηκε στις αρχαίες κρητικές πόλεις Πραισό (στην ανατολική Κρήτη ) και Δρήρο (σημερινή Νεάπολη στην κεντρική Κρήτη) ένας μικρός αριθμός επιγραφών πάνω σε πέτρα. Οι επιγραφές αυτές χρονολογούνται στο διάστημα 650-200 π.Χ., είναι γραμμένες με ελληνικό αλφάβητο, , αλλά η γλώσσα τους δεν είναι ελληνική. Είναι πολύ πιθανόν ότι στις επιγραφές σώζεται η χαμένη αρχαία γλώσσα των Μινωιτών, ή μία από τις χαμένες γλώσσες των Μινωιτών.

Άλλωστε το δέκατο ένατο τραγούδι της Οδύσσειας (η δέκατη ένατη ραψωδία), μιλάει για τους πολλούς λαούς και τις πολλές γλώσσες που υπήρχαν στην Κρήτη και ανάμεσα σε αυτούς αναφέρει τους «βέρους», πραγματικούς Κρητικούς (Ετεόκρητες· ἐτεός σημαίνει 'αληθινός, πραγματικός). Οι επιγραφές αυτές πιθανότατα συνδέονται με αυτούς τους Ετεόκρητες και γι' αυτό ονομάζονται Ετεοκρητικές

Κυπρομινωικές γραφές, ετεοκυπριακή

Ας ξαναγυρίσουμε για λίγο στην Κύπρο. Και εκεί πριν από το κυπριακό συλλαβάριο με το οποίο καταγράφηκε η ελληνική γλώσσα στη μορφή που μιλιόταν στην Κύπρο (κυπριακή διάλεκτος), χρησιμοποιούνταν, ήδη από το 1600 π.Χ. και μέχρι το 1000 π.Χ., οι λεγόμενες κυπρομινωικές γραφές. Οι γραφές αυτές (πιθανότατα συλλαβικού τύπου, όπως η γραμμική Α και η γραμμική Β) καταγράφουν άγνωστες γλώσσες που μιλιούνταν στην Κύπρο. Ονομάζονται κυπρομινωικές γιατί μοιάζουν με τις γραμμικές γραφές (γραμμική Α) της Κρήτης. Όπως και στην Κρήτη, έτσι και στην Κύπρο σώζονται σε πολύ πιο πρόσφατη εποχή (6ος-4ος αιώνας π.Χ.) κάποιες επιγραφές που χρησιμοποιούν το κυπριακό συλλαβάριο για να καταγράψουν μία από τις παλιές αυτές άγνωστες γλώσσες. Οι επιγραφές αυτές προέρχονται από την πόλη Αμαθούντα , στις νότιες ακτές της Κύπρου, και ονομάζονται ετεοκυπριακές. Την ονομασία αυτή δεν την έφτιαξαν οι αρχαίοι αλλά οι νεότεροι ερευνητές με βάση την ονομασία Ετεόκρητες - ετεοκρητική, που συζητήσαμε πριν λίγο.

Θα ξαναγυρίσουμε σε λίγο σε αυτές τις χαμένες γλώσσες που προβάλλουν μέσα από την κρητική ιερογλυφική, τις κυπρομινωικές γραφές, τη γραμμική Α, τις ετεοκρητικές και τις ετεοκυπριακές επιγραφές. Ας κρατήσουμε για την ώρα αυτά που μας μαθαίνουν: ότι στον γλωσσικό χάρτη της αρχαιότητας τα γλωσσικά σύνορα δεν ήταν τόσο ξεκάθαρα όσο στις μέρες μας (αν και σήμερα η οικονομική μετανάστευση αλλάζει σιγά σιγά αυτή την εικόνα). Σε μικρές, σχετικά, γεωγραφικές περιοχές μιλιούνταν και συνυπήρχαν πολλές γλώσσες και σίγουρα αλληλοεπηρεάζονταν. Αυτό έχει σημασία για το επόμενο, δύσκολο, ζήτημα που θα εξετάσουμε.

Πότε γεννήθηκε η ελληνική γλώσσα;

Η ελληνική γλώσσα δεν γεννήθηκε βέβαια ταυτόχρονα με τα πρώτα γραπτά κείμενά της, τη γραμμική Β. Σίγουρα υπήρχε πολύ πιο πριν από την πρώτη καταγραφή της. Δεν μπορούμε να ξέρουμε πότε ακριβώς μπαίνει στην ιστορία ως ξεχωριστή γλώσσα. Ξέρουμε ωστόσο ότι ανήκει σε μια μεγάλη και πολύ παλιά γλωσσική οικογένεια . Γλωσσικές οικογένειες ονομάζουμε ομάδες γλωσσών που έχουν κοινή καταγωγή. Αν συγκρίνετε την αρχαία ελληνική λέξη πατήρ (που προφερόταν [patéer] με μακρό [e]), τη λατινική (τη γλώσσα από την οποία κατάγονται τα γαλλικά, τα ιταλικά, τα πορτογαλικά, τα ισπανικά) pater και την αρχαία ινδική pitar, θα παρατηρήσετε ότι μοιάζουν πολύ . Το ίδιο θα παρατηρήσετε αν συγκρίνετε τις λέξεις μήτηρ της αρχαίας ελληνικής (προφερόταν [méeteer], με μακρό [e]), mater της λατινικής και matar της αρχαίας ινδικής. Το ίδιο, τέλος, θα παρατηρήσετε αν συγκρίνετε τις λέξεις fero στα λατινικά, που σημαίνει 'φέρω', τη λέξη φέρω (που προφερόταν [phéroo], με μακρό [ο], δηλαδή το ω) της αρχαίας ελληνικής, και τη λέξη bharami της αρχαίας ινδικής, που σημαίνει και αυτή 'φέρω'.

Υπάρχουν πολλές τέτοιες ομοιότητες, και αυτό που δείχνουν είναι ότι οι διαφορετικές αυτές γλώσσες αποτελούν μια γλωσσική οικογένεια, «γεννήθηκαν» δηλαδή από τον ίδιο «πρόγονο», την ίδια γλώσσα. Αυτή την οικογένεια την ονομάζουμε ινδοευρωπαϊκή, γιατί περιλαμβάνει γλώσσες της Ευρώπης αλλά και της Ινδίας. Η ινδοευρωπαϊκή δεν είναι βέβαια η μόνη γλωσσική οικογένεια. Με την ίδια λογική με την οποία εντοπίστηκε η ύπαρξή της, εντοπίστηκαν και άλλες γλωσσικές οικογένειες , όπως η ουραλική, η αλταϊκή, η καυκασιανή και άλλες.

Ποιες είναι οι γλώσσες που ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια;

Πέρα από την αρχαία ελληνική, τη λατινική (από την οποία προέρχονται οι νεολατινικές γλώσσες, η γαλλική, η ιταλική, η ισπανική, η πορτογαλική) και την αρχαία ινδική (ή σανσκριτική), στην οικογένεια αυτή ανήκουν οι κελτικές γλώσσες (η γαλατική [η γλώσσα του Αστερίξ], η ιρλανδική, η βρετονική, η ουαλική), οι τευτονικές γλώσσες (η γοτθική [μια γλώσσα της Γερμανίας που δεν μιλιέται πια], η γερμανική, η ολλανδική, η αγγλική, οι σκανδιναβικές γλώσσες: νορβηγική, δανική, σουηδική), οι βαλτικές γλώσσες (λιθουανική, λετονική), οι σλαβικές γλώσσες (ρωσική, ουκρανική, πολωνική, τσεχική, σερβοκροατική, βουλγαρική), καθώς και αρχαίες ανατολικές γλώσσες όπως η χεττιτική, μια γλώσσα που έγινε γνωστή το 1915 με την αποκρυπτογράφηση των σφηνοειδών κειμένων της χεττιτικής πρωτεύουσας στο Μπογάζ-Κιόι, η τοχαρική που ανακαλύφθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, η αρχαία και η νέα ιρανική (δηλαδή η περσική), η αρμενική, η αλβανική.

Πώς προέκυψαν οι ξεχωριστές γλώσσες από αυτή την αρχική ενότητα, τον αρχικό γλωσσικό πρόγονο που υποδεικνύουν οι ομοιότητες που εμφανίζουν μεταξύ τους; Ο πιο απλός τρόπος να σκεφτεί κανείς αυτό το ζήτημα είναι με ένα σύγχρονο παράδειγμα. Σκεφτείτε έναν Έλληνα που φεύγει μετανάστης (και αυτό έγινε σε μεγάλη έκταση στο παρελθόν) σε μια ξένη χώρα (λ.χ. Γερμανία, Αυστραλία, Αμερική). Καθώς ζει πια σε ένα περιβάλλον όπου μιλιέται μια άλλη γλώσσα, την οποία είναι αναγκασμένος να μάθει, η μητρική του θα αρχίσει να επηρεάζεται: αλλάζει η προφορά του, οι λέξεις που χρησιμοποιεί αλλά και οι εκφράσεις. Έτσι, σιγά σιγά και αν δεν ανανεώνει τη σχέση του με τη γλώσσα της πατρίδας του είτε με ταξίδια είτε με διαβάσματα (αν ξέρει γράμματα), η μητρική του γλώσσα θα αλλάξει.

Με αυτό το σύγχρονο παράδειγμα στο μυαλό μας, ας σκεφτούμε τα παμπάλαια χρόνια στα οποία υπήρχε αυτός ο κοινός πρόγονος των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, κάπου στα σύνορα Ευρώπης και Ασίας, ή και ανατολικότερα (αυτό το υποθέτουμε γιατί μία από τις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες μιλιέται στην Ινδία). Οι μετακινήσεις προς τα δυτικά των ανθρώπων που μιλούσαν αυτή την προγονική γλώσσα, μετακινήσεις είτε μικρής κλίμακας είτε μεγάλης (μεταναστεύσεις), τους διαχώρισαν και τους έφεραν σε επαφή με άλλους λαούς που μιλούσαν άλλες γλώσσες. Μέσα από αυτό τον διαχωρισμό.

Τί ξέρουμε για τις προελληνικές γλώσσες;

Πολύ λίγα πράγματα. Όπως λέγαμε νωρίτερα, η γραμμική Α, που «κρύβει» μια τέτοια γλώσσα, δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί. Το ίδιο ισχύει για τις κυπρομινωικές, ετεοκρητικές και ετεοκυπριακές επιγραφές. Οι ίδιοι οι αρχαίοι ονόμαζαν τους φορείς μερικών από αυτές τις γλώσσες: Πελασγοί , Λέλεγες και άλλοι.

Σε αυτές τις γλώσσες φαίνεται να ανήκουν μια σειρά από ονόματα τόπων. Αυτό δεν είναι παράξενο. Οι νέοι κάτοικοι μιας περιοχής κρατούν το όνομα που της έδιναν οι παλιοί κάτοικοι. Έτσι, σε πολλά μέρη της Τουρκίας επιζούν ελληνικά τοπωνύμια : Λατάκια = Λαοδίκεια, Ιζμίρ = Σμύρνη κλπ., επειδή για πολλούς αιώνες οι πληθυσμοί που κατοικούσαν στη Μικρά Ασία ήταν ελληνόφωνοι. Τέτοια τοπωνύμια που πιθανότατα ανήκουν σε προελληνικές γλώσσες είναι όσα λήγουν σε -άνθος (π.χ. Ερύμανθος), -ινθος (π.χ. Κόρινθος), -υνθος (π.χ. Ζάκυνθος), -σσος/-ττος (π.χ. Παρνασσός, Λυκαβηττός).

Από προελληνικές γλώσσες προέρχονται πιθανότατα οι λέξεις ἀσάμινθος 'μπανιέρα', ἐρέβινθος 'ρεβίθι', λαβύρινθος, ὑάκινθος, δάφνη, κολοκύνθη 'κολοκύθα', λωτός, ὄλυνθος 'αγριόσυκο', σῦκον, σαργός, σάλπη (οι δύο τελευταίες λέξεις είναι ονόματα ψαριών). Θα προσέξετε ότι πολλές από αυτές δηλώνουν φυτά, ψάρια κλπ. Αυτό συμβαίνει συχνά. Η εγκατάσταση σε έναν νέο χώρο σημαίνει γνωριμία με νέα προϊόντα, νέα χλωρίδα (φυτικό περιβάλλον), νέα πανίδα (ζώα). Έτσι υιοθετούνται τα ονόματα που δίνουν οι παλιοί κάτοικοι σε αυτά τα στοιχεία. Οι Τούρκοι π.χ., που απώτερη πατρίδα τους ήταν η κεντρική Ασία, όταν μετακινούνται προς τη Μεσόγειο, δανείζονται από τους παλαιότερους πληθυσμούς, τους Έλληνες, τα ονόματα των ψαριών που δεν υπήρχαν στη μακρινή τους πατρίδα. Έτσι, όλα σχεδόν τα ονόματα ψαριών στην τουρκική γλώσσα είναι δανεισμένα από τα ελληνικά, π.χ. levrek = λαβράκι. Και οι Έλληνες με τη σειρά τους είχαν δανειστεί πολλά από αυτά τα ονόματα από τους πληθυσμούς που ζούσαν πριν από αυτούς στον ελλαδικό χώρο, τους προελληνικούς πληθυσμούς.

Για να συγκεφαλαιώσουμε

Είδαμε λοιπόν στο κεφάλαιο αυτό πότε και πώς πρωτογράφτηκε η ελληνική γλώσσα. Αξίζει να θυμόμαστε ότι η ανάγκη για τη γραφή γεννιέται όταν η κοινωνία έχει γίνει αρκετά σύνθετη ώστε να μην επαρκεί ο προφορικός λόγος για τη λειτουργία της. Αξίζει επίσης να θυμόμαστε ότι η ανάγκη για τη δημιουργία ενός συστήματος γραφής που να καταγράφει τη γλώσσα κατά το δυνατόν πιστά (και όχι ελλειπτικά, όπως η γραμμική Β) γεννιέται όταν η γραφή απλώνεται σε όλο το εύρος της κοινωνικής ζωής και δεν υπηρετεί έναν περιορισμένο χώρο πληροφορίας, τον λογιστικό.

Όταν λοιπόν τα κείμενα που πρέπει να γραφούν απλώνονται σε ένα μεγάλο εύρος πληροφορίας και επομένως αφορούν ένα μεγάλο (και όχι ένα περιορισμένο) κοινό, τότε ακριβώς γεννιέται και η ανάγκη για ένα πιστότερο σύστημα καταγραφής της γλώσσας, που δεν προϋποθέτει ειδικούς της γραφής (γραφείς) και ειδικούς αναγνώστες, αναγνώστες δηλαδή που κατανοούν το γραπτό κείμενο, παρά την ελλειπτικότητά του, γιατί ξέρουν το «θέμα».

Αξίζει, ακόμα, να θυμόμαστε ότι η ελληνική γλώσσα γεννήθηκε σιγά σιγά μέσα στον χρόνο μέσα από τα «σπλάχνα» της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας γλωσσών και διαμορφώθηκε μέσα από τη συνάντηση και τη «μείξη» της με άλλες παλιότερες γλώσσες που μιλιούνταν στον ελληνικό χώρο.

Έχει σημασία, τέλος, να θυμόμαστε ένα σημαντικό συμπέρασμα από την ιστορική πορεία της γραφής, όπως την παρακολουθήσαμε στο κεφάλαιο αυτό: η γραφή είναι η γέφυρα που ενώνει διαφορετικούς λαούς και πολιτισμούς. Έτσι, οι Μυκηναίοι δανείζονται από τους Μινωίτες το σύστημα γραφής τους (γραμμική Α) για να γράψουν (γραμμική Β) τη δική τους γλώσσα, την ελληνική. Αργότερα όλοι οι Έλληνες θα γράψουν τη δική τους γλώσσα, την κοινή ελληνική.

Να Έχεις; ή να Είσαι;


Η διάκριση ανάμεσα στο έχει και το είναι δεν είναι και τόσο ξεκάθαρη για την κοινή λογική. Το έχει φαίνεται να είναι μια φυσιολογική λειτουργία της ζωής μας: για να ζήσουμε πρέπει να έχουμε πράγματα. Ακόμα περισσότερο, πρέπει να έχουμε πράγματα για να μπορούμε να τα απολαμβάνουμε. Σ’ ένα πολιτισμό όπου ό ύψιστος σκοπός είναι η κατοχή θα έλεγε κανείς ότι η βαθύτερη σημασία του είναι, είναι το έχει. Και όταν κάποιος δεν έχει τίποτα δεν είναι τίποτα.

Τα εμπειρικά ανθρωπολογικά και ψυχαναλυτικά δεδομένα δείχνουν ότι το έχει και το είναι αποτελούν τους δύο βασικούς τρόπους εμπειρίας, και οι αντίστοιχες δυνάμεις τους καθορίζουν τις διαφορές ανάμεσα στους χαρακτήρες των ατόμων καθώς και τους διάφορους τύπους του κοινωνικού χαρακτήρα.

Τους τελευταίους αιώνες στις δυτικές γλώσσες άρχισε να γίνεται φανερή μια κάποια αλλαγή στην έμφαση που δίνουν στο έχει και στο είναι, καθώς η τάση της υποκατάστασης των ρημάτων με ουσιαστικά έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις. Το ουσιαστικό είναι η ακριβής έκφραση για ένα πράγμα. Ενώ για μια ενέργεια είναι το ρήμα. Παρόλα αυτά όλο και πιο συχνά μια ενέργεια εκφράζεται με τύπους του έχω.

Για παράδειγμα: «Γιατρέ έχω ένα πρόβλημα. Έχω αϋπνία. Αν και έχω ένα όμορφο σπίτι, χαριτωμένα παιδιά και ευτυχισμένο γάμο, έχω πολλές στεναχώριες». Πριν από μερικές δεκαετίες αντί ο άρρωστος να πει «έχω πρόβλημα», πιθανόν να έλεγε «είμαι στεναχωρημένος», αντί «έχω αϋπνία», «δεν μπορώ να κοιμηθώ», και αντί «έχω ένα ευτυχισμένο γάμο», «είμαι ευτυχισμένος στον γάμο μου».

Το σύγχρονο γλωσσικό ύφος δείχνει τον ψηλό βαθμό αλλοτρίωσης που επικρατεί. Το εγώ της εμπειρίας αντικαθίσταται με το αυτό της κτήσης.

Το έχω είναι μια απατηλή έννοια. Αυτοί που πιστεύουν ότι η κατοχή είναι η πιο φυσική ιδιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης θα εκπλαγούν αν μάθουν ότι πολλές γλώσσες δεν έχουν λέξη για το έχω. Στα εβραϊκά για παράδειγμα το έχω εκφράζεται με την φράση «είναι για εμένα». Είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε ότι κατά την εξέλιξη πολλών γλωσσών η φράση «είναι δικό μου» αντικαταστάθηκε πολύ αργότερα από το ρήμα έχω. Το γεγονός αυτό υπονοεί ότι το ρήμα έχω εξελίχτηκε παράλληλα με την ανάπτυξη της ατομικής ιδιοκτησίας και είναι ανύπαρκτο σε κοινωνίες όπου κυριαρχεί η λειτουργική ιδιοκτησία, δηλαδή η κτήση πραγμάτων για συγκεκριμένη χρήση. Όταν το έχει καθορίζει τον τρόπο ύπαρξης μου η σχέση μου με τον υπόλοιπο κόσμο είναι κτητική.

Το είμαι στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες εκφράζεται με την ρίζα του es που σημαίνει υπάρχω. Το είμαι δηλώνει την πραγματικότητα της ύπαρξης αυτού που είναι. Όταν λέμε ότι κάποιος ή κάτι είναι αναφερόμαστε στην ουσία του ανθρώπου ή του πράγματος και όχι στην εμφάνιση του.

Όταν χρησιμοποιώ τα ρήματα είμαι ή έχω, αναφέρομαι σε δυο βασικούς τρόπους ύπαρξης σε δυο διαφορετικές στάσεις απέναντι στον ίδιο τον εαυτό μου και τον κόσμο. Η διαφορά είναι ανάμεσα σε μια κοινωνία, που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στους ανθρώπους, και σε μια άλλη που το ενδιαφέρον της συγκεντρώνεται στα πράγματα.

Πως ΔΕΝ είναι η ευτυχία!

Υπάρχει άραγε το μυστικό της ευτυχίας; Γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι πιο ευτυχισμένοι από κάποιους άλλους ενώ μοιράζονται τις ίδιες συνθήκες ζωής; Τι είναι εκείνο που διαχωρίζει την ευτυχία από την ικανοποίηση; Υπάρχει άραγε η ευτυχία καθαυτή ή μήπως ως κατάσταση ταυτίζεται με την απουσία της δυστυχίας;

Η συζήτηση γύρω από την έννοια της ευτυχίας είναι μεγάλη, διαχρονική, γεμάτη αντιφάσεις και διαφωνίες. Αν υπάρχει ένας κοινός τόπος για το περιεχόμενο της, τότε αυτός είναι αυτός της σχετικότητας!
Υποκειμενική και σχετική η έννοια της ευτυχίας είναι διαφορετική και καθοριστική για κάθε άνθρωπο.
Αποτελεί την έμπνευση, το κίνητρο, το σκοπό αλλά και το ίδιο μέσο για να ζει τη ζωή του.
  • Η ευτυχία δεν είναι μια στατική κατάσταση, είναι προσωπική επιλογή με ατομικά χαρακτηριστικά που κάθε ένας από εμάς την καταλαβαίνει, τη ζει και τη αντιλαμβάνεται με το δικό του τρόπο. Ως εκ τούτου είναι αναποτελεσματικό να προσπαθούμε να την ορίσουμε με αντικειμενικότητα, να τη συγκρίνουμε και να της αποδίδουμε γενικά χαρακτηριστικά και κριτήρια επιτυχίας. Κάθε ένας από εμάς έχει το δικό τρόπο να ορίζει τι είναι «ευτυχία», τα μόνα αντικειμενικά κριτήρια είναι εκείνα που ορίζουν τι δεν είναι ευτυχία!
  • Ευτυχία δε σημαίνει ότι δεν έχω άγχος, φόβους, ανησυχίες και ότι ζω σε συνθήκες απόλυτης ηρεμίας. Μια τέτοια συνθήκη είναι απλά ανέφικτη, άρα δε μπορεί να υπάρξει.
  • Ευτυχία δε σημαίνει ότι ζω σε ιδανικές συνθήκες. Δε μπορούμε να περιμένουμε για κάτι που δεν υπάρχει για να είμαστε ευτυχισμένοι. Η ευτυχία βρίσκεται μόνο στο τώρα.
  • Ευτυχία δε σημαίνει έχω την τέλεια σχέση ή απλά έχω μια σχέση. Αν και μια ισορροπημένη σχέση μπορεί να μας γεμίσει χαρά δε σημαίνει ότι μόνος/η μου δε μπορώ να είμαι ευτυχισμένος. Αντίθετα η πραγματική έννοια της ευτυχίας περιλαμβάνει την ευτυχισμένη σχέση με τον εαυτό μας.
  • Ευτυχία δε σημαίνει ότι έχω πολλά χρήματα. Αν και με τα χρήματα αγοράζεις εκείνα που σε ικανοποιούν ή εκπληρώνεις τα όνειρα που σου δίνουν ευτυχισμένες στιγμές, εντούτοις δεν είναι τα χρήματα εκείνα που σε βοηθούν να κάνεις όνειρα ή εκείνα που αγοράζουν τη θετική σκέψη, την καλή διάθεση και την ευγνωμοσύνη πως έκανες το όνειρο σου πραγματικότητα.
  • Ευτυχία δε σημαίνει πως σε αποδέχονται οι άλλοι! Ευτυχία είναι όταν αποδέχεσαι εσύ τον εαυτό σου έτσι όπως είναι, έτσι όπως ζει, έτσι όπως ονειρεύεται! Ευτυχία είναι η αρμονική σχέση και η δημιουργική συμφωνία του «εγώ» με τον πραγματικό εαυτό.
Η ευτυχία δεν είναι κάτι έξω από εμάς! Η ευτυχία είναι μέσα μας. Είναι η επιλογή του «θέλω να είμαι ευτυχισμένος ανεξάρτητα από τις συνθήκες και τους γύρω μου»!

Αραουκάνοι - Araucanos, οι άποικοι Σπαρτιάτες (;) της Χιλής!

Το όνομα Αραουκανοί σίγουρα δεν το συναντούμε στα σχολικά βιβλία, ούτε το ακούμε στα ελληνικά documentaire σχετικά με την ιστορία του τόπου και του λαού του. Αυτό που κυριαρχεί εδώ και χρόνια, δυστυχώς, είναι μια εσωστρεφής κουλτούρα που δεν κάνει γνωστό στον πολύ κόσμο το πνεύμα Κοσμοπολιτισμού των φυλών της Μεσογείου, οι οποίοι αποίκησαν περιοχές άγνωστες και …εξωτικές. Από την αφάνεια βγήκε η ιστορία των Ελλήνων Αραουκάνων χάρις στο έργο «Η ελληνική καταγωγή των Αραουκάνων της Χιλής» του Χιλιανού συγγραφέα Lonko Kilapan. Πολύ αξιόλογη έρευνα για τον απανταχού ελληνισμό και για το θέμα μας έχει κάνει και ο συγγραφέας-ερευνητής Δημήτρης Αλεξάνδρου.

Η Αραουκανία είναι μια περιοχή στη Χιλή ανάμεσα στον ποταμό Βίο – Βίο και τον ποταμό Τολτέν, δυτικά της οροσειράς των Άνδεων. Η περιοχή αυτή αποικίστηκε από αρχαιοτάτων χρόνων από Έλληνες ταξιδευτές από την Σπάρτη! Η ίδια η ονομασία της λέξης Χιλή είναι παραφθορά της λέξης Φυλή ή κατά μια άλλη εκδοχή, σχετίζεται με το χείλος, (το χέλλος, τη χελύνη) που σημαίνει ό,τι και σήμερα, τα χείλη. Και πραγματικά αν δει κανείς στο χάρτη τη Χιλή θα εντυπωσιαστεί από το πόσο μακριά (longa) είναι, σαν μια σειρά από όμορφα χείλη. Μια λωρίδα γης μεταξύ της οροσειράς των Άνδεων και του Ειρηνικού Ωκεανού, που το πλάτος της δεν υπερβαίνει τα 180 χιλιόμετρα, ενώ το μήκος της εκτείνεται σε 4000 χιλιόμετρα…

Η προέλευση των κατοίκων της Αραουκανίας είναι σπαρτιατική που με τον καιρό, φυσικά, δέχθηκε επιμειξίες. Η λέξη Αραουκανία είναι ελληνική και προέρχεται από τον θεό Άρη και την κατάληξη –άω , δηλαδή ορμώ σαν τον άνεμο και το ρήμα κινώ. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή η λέξη arauco προέρχεται από την ομώνυμη περιοχή Rauco νότια του ποταμού Βίο-Βίο, από όπου αρχίζει η Αραουκανία. Οι Ισπανοί ονόμαζαν αυτούς τους κατοίκους Ραουκάνους .Η λέξη Ραουκο προέρχεται από το ρήμα ράουν = ρέειν μετά βοής και το ουσιαστικό Κο = ύδωρ, νερό. Επομώνως Ράουκο και Αράουκο σημαίνει τόπος, όπου ηχεί το βουητό των υδάτων.

Γεγονός είναι πως γύρω στο 800 με 600π.Χ. ξεκίνησε μια αποστολή αποίκισης από την Ελλάδα, από τη Σπάρτη, και περνώντας από τη Μικρά Ασία ακολούθησε τον παραδοσιακό (!) δρόμο προς την Άπω Ανατολή. Περνώντας ΒΑ της Ινδίας έφτασε στην περιοχή του Λάος που είναι φυσικά η ελληνική ονομασία για τον λαό. Εκεί συγκεντρωνόταν ο Λαός των Ελλήνων για να ταξιδέψει ανατολικά «κατ’ εμπορίαν και κατά θεωρίαν» μέχρι τελικά να βρεθεί στις δυτικές ακτές της Αμερικής. Από το Λάος, λοιπόν, κατέβηκαν προς τη χερσόνησο της Μαλαισίας (που στον χάρτη του Πτολεμαίου ονομάζεται απλά Χερσόνησος) και από εκεί πέρασαν στον Ωκεανό (τον σημερινό Ειρηνικό Ωκεανό).

Οι ταξιδευτές πορεύονταν ως καραβάνι, σε μια γραμμή πλεύσης, χωρίς να χάνουν την οπτική επαφή μεταξύ τους, για να μπορούν να παράσχουν συνδρομή σε περίπτωση ανάγκης. Χρησιμοποιώντας ως γέφυρα τα νησιωτικά συμπλέγματα της Ινδονησίας, Μελανησίας, Μικρονησίας, Μεγανησίας και Πολυνησίας έφταναν τελικά στην αμερικανική ήπειρο. Όλα τα παραπάνω νησιωτικά συμπλέγματα φέρουν σύνθετα ελληνικά ονόματα και όλα έχουν ως δεύτερο συνθετικό τη λέξη «νήσος». Αναζητώντας κατάλληλο μέρος για εγκατάσταση της νέας Αποικίας οδηγήθηκαν στην περιοχή με ανάλογο γεωγραφικό πλάτος με αυτό της Ελλάδος, μεταξύ 36ου και 40ου παράλληλου, νότια του Ισημερινού. Εκεί, στην περιοχή με το μεσογειακό κλίμα, ίδρυσαν κράτος και του έδωσαν το όνομα «Χιλή».

Οι Σπαρτιάτες άποικοι έφεραν μαζί τους τη Νομοθεσία του Λυκούργου την οποία εφάρμοσαν στις πόλεις τους. Με τον καιρό πήρε το όνομα «Αντμαπού» που σημαίνει Νόμος των προγόνων. Έφεραν τους ίδιους Θεούς και διατηρούσαν τις ίδιες παραδόσεις. Χαρακτηριστικά είναι τα μαντεία, όπου ιερουργούσε η Μάτσι , δηλαδή η Μάντις, όπως και η Πυθία… Επίσης οι Αραουκάνοι έφτιαχναν για θρησκευτικούς λόγους ομοιώματα ανθρώπινων μορφών, τα Moais που είναι παραφθορά της λέξης Ομοίωμα. Η γραφή δεν ήταν το φόρτε των Σπαρτιατών – Αραουκανών γιατί πίστευαν πως ο προφορικός λόγος έχει μεγαλύτερη αξία και πως οι νόμοι εντυπώνονται καλύτερα στη ψυχή αν προσπαθεί να τους θυμηθεί κανείς καθημερινά!

Όταν έφτασαν οι Ισπανοί κονκισταδόρες (κατακτητές) στη Λατινική Αμερική, τα βρήκαν σκούρα με τους Αραουκάνους, οι οποίοι αντιστέκονταν επί τρεις αιώνες! Οι Ευρωπαίοι στρατηγοί και κυβερνήτες τους παρομοιάζανε με γερμανικά φύλα(!) και όλοι στις αναφορές τους κάνουν λόγο για πολεμιστές με άριστη γνώση της πολεμικής τεχνικής…, οπλισμένους με θάρρος, εχεμύθεια, αυταπάρνηση…

Τι να πει κανείς και για τον μεγάλο ποιητή της Χιλής, τον Πάμπλο Νερούντα, ο οποίος στο επικό του ποίημα Canto General αναφέρεται στους Αραουκάνες και τους αποκαλεί προπάτορες(!) Επίσης γράφει: La sangre griega baja en esta hora… es un simple hilo delgado que desciende desde los montes hasta el mar, hasta el mar que conoce y canta. (Το ελληνικό αίμα κυλά αυτή την ώρα… είναι ένα λεπτό νήμα που κατεβαίνει από τα βουνά ως τη θάλασσα, ως τη θάλασσα που γνωρίζει και τραγουδά).

Ιούλιος Καίσαρ - η διάβαση του Ρουβίκωνα

Ιούλιος ΚαίσαρΕνόσω το 51 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ  περιόδευε στις νεοκατακτηθείσες επαρχίες της Γαλατίας, στην Ρώμη βρισκόταν σε εξέλιξη πολιτικό χάος. Οι Οptimates (Συντηρητικοί) αμφισβητούσαν τον ίδιο και τις κατακτήσεις του (θεωρούσαν μεγάλο μέρος της εκστρατείας του ως αδικαιολόγητη και παράνομη) αναζητώντας ευκαιρία να τον καθαιρέσουν. Όμως αυτές οι κατακτήσεις όχι μόνο απέφεραν μεγάλο αριθμό δούλων, αλλά έφεραν τόσο μεγάλο πλούτο στη Ρώμη, ώστε η τιμή του χρυσού στην πραγματικότητα μειώθηκε έως και 1/4 της αξίας του πριν από τους πολέμους.
 
Παρόλο που οι κοινοί άνθρωποι ελάχιστα επηρεάσθηκαν και εξακολουθούσαν να αγαπούν τον Καίσαρα, οι Οptimates είχαν υποστεί απώλειες από την υποτίμηση του χρυσού, στρεφόμενοι εναντίον του. Αυτό ωστόσο ήταν μόνο ένα μικρό κομμάτι του παζλ. Η αρχική πολιτική του Καίσαρα το 59 π.Χ. όχι μόνο ανέτρεπε τα συμφέροντα των Optimates, αλλά προωθούσε μια Populares (Λαϊκή) ατζέντα που έκανε την ζωή δύσκολη στους συντηρητικούς και στην ουσία απέρριπτε το ισχύον δίκαιο και τα πολιτικά έθιμα. Τέτοιες ενέργειες όμως ήσαν αποσταθεροποιητικές και επικίνδυνες για την «υγεία» του Ρεπουμπλικανικού συστήματος.
 
Οι Optimates ήθελαν να ασκήσουν δίωξη στον Καίσαρα για διάφορους λόγους, συμπεριλαμβανομένης της διεξαγωγής παράνομου πολέμου στην Γερμανία τον οποίον δεν είχε εγκρίνει η Γερουσία, καθότι όπως υποστήριξαν η προστασία της Αλπικής (Cisalpine) και Ναρβονικής (Narbonensis) Γαλατίας δεν απαιτούσε τον πόλεμο που διεξήγαγε ο Καίσαρ στο μεγαλύτερο τμήμα της Γαλατίας. Η δίωξη του Καίσαρα, ασχέτως αν στόχος ήταν ο θάνατος, η εξορία, ή απλά ο συμβολικός περιορισμός της δύναμής του, θα εμπόδιζε την υλοποίηση της Λαϊκής ατζέντας την οποία προωθούσε το προηγούμενο χρονικό διάστημα. Τα έτη 50 και 49 π.Χ. ήταν καθοριστικά, διότι κατά τη διάρκεια αυτών, έληγε το Καισαρικό «Ιmperium», ή αλλιώς η ασυλία από την ποινική δίωξη. Ο Καίσαρ επιθυμούσε διακαώς να θέσει υποψηφιότητα για Ύπατος, με σκοπό να μεταβεί από το ανθυπατικό Imperium, που του χορηγήθηκε λόγω της εκστρατείας του στην Γαλατία, σε εκείνο του Υπάτου.
Εκείνη την χρονική στιγμή όμως ο Γάϊος Πομπήιος…….πιθανόν ο μόνος που ήταν σε θέση να εξομαλύνει την κατάσταση……….είχε σαφώς ταχθεί με τους Οptimates και ο φθόνος για την επιτυχία και την προσπάθεια του Καίσαρα να αποκτήσει εξουσία στην Σύγκλητο, υπερίσχυσε έναντι των προσωπικών σχέσεων. Ο νόμος Pompeia De Magistratibus που ψηφίστηκε, όταν ήταν Ύπατος ο Πομπήιος, υποχρέωνε τον εκάστοτε υποψήφιο να βρίσκεται στην Ρώμη όταν διεκδικούσε κάποιο αξίωμα και φυσικά, δεν μπορούσε κάποιος να φέρει τις λεγεώνες του στην Ρώμη για λόγους προστασίας. Ο Μάρκος Κλαύδιος Μάρκελλος, Ύπατος για το 51 π.Χ., προσπάθησε να ανακαλέσει τον Καίσαρα από την διοίκηση πριν την πραγματική νομική λήξη και το 50 π.Χ., ο εξάδελφός του Γάϊος Κλαύδιος Μάρκελλος προσπάθησε το ίδιο. Η μόνη ελπίδα του Καίσαρα στη Ρώμη από νομική άποψη, ήταν η παρέμβαση της Συνέλευσης των Πληβείων, η οποία κατάφερε να ασκήσει βέτο σε οποιαδήποτε προσπάθεια να αποδόμησης του Καίσαρα.
Η κατάσταση αυτή οδήγησε σε αδιέξοδο, με καμία πλευρά να είναι διατεθειμένη να υποχωρήσει από τις απόψεις της. Το 50 π.Χ. εξελέγησαν περισσότεροι Optimates αξιωματούχοι, αλλά ο Καίσαρας και πάλι κατάφερε να παραμείνει αλώβητος. Ο λεγάτος του Μάρκος Αντώνιος εξελέγη Τριβούνος για το ίδιο έτος, όπως επίσης και ο πρώην αντίπαλος, Γάϊος Σκριβόνιος Κούριος, οι οποίοι πληρώθηκαν αδρά προκειμένου να υποστηρίξουν τον Καίσαρα. Το 49 π.Χ. προέκυψε ακόμη ένα πολιτικό πρόσκομμα στον Καίσαρα, αλλά ο χρόνος τελείωνε. Ήδη, το φθινόπωρο του 50 π.Χ., σε μια προσπάθεια να αποδυναμωθεί ο Καίσαρ, η Γερουσία ζήτησε από τον ίδιο και τον Πομπήιο να εγκαταλείψουν από μια λεγεώνα έκαστος (ο Πομπήιος είχε τα στρατεύματά του στην Ισπανία) προκειμένου να ενισχυθεί η ανατολική πλευρά της αυτοκρατορίας έναντι της Παρθίας. Με μια έξυπνη κίνηση, η Γερουσία αποδυνάμωνε τον Καίσαρα κατά δύο λεγεώνες, μια δική του και μια που του είχε δανείσει ο Πομπήιος αρκετά χρόνια νωρίτερα κατά τη διάρκεια της Γαλατικής εξέγερσης. Ο Καίσαρας είχε μείνει με οκτώ λεγεώνες, ενώ οι λεγεώνες που έδωσε ουδέποτε εστάλησαν στην Παρθία, αλλά παρέμειναν στην Ιταλία και δόθηκαν στον Πομπήιο, σε μια ευφυή κίνηση που ενίσχυσε τον Πομπήιο, ενώ αποδυνάμωσε τον Καίσαρα.
Μέχρι τα τέλη του 50 π.Χ., ο Ύπατος Μάρκελλος Κούριος έκανε πολλές προσπάθειες να εξουδετερώσει τους Τριβούνους του Καίσαρα και επέτρεψε να περάσουν ορισμένα μέτρα αντι Καισαρικής πολιτικής. Ο Κούριος όμως ανέτρεψε τους κανόνες όταν επέβαλλε μια μοναδική ψηφοφορία στην Γερουσία. Την 1η Δεκεμβρίου του 50 π.Χ., πρότεινε μια κίνηση που θα μπορούσε να αναγκάσει τόσο τον Πομπήιο, όσο και τον Καίσαρα ταυτόχρονα να καταθέσουν το αξίωμά τους και η πρόταση ψηφίστηκε με 370 ψήφους υπέρ και 22 κατά. Αν και η ψηφοφορία της Γερουσίας κατεδείκνυε ότι γινόταν προσπάθεια να αποφευχθεί ο εμφύλιος πόλεμος, εντούτοις το μίσος, ή / και η πολιτική φόβου έναντι του Καίσαρα δεν ήταν δυνατόν να κατευνασθεί. Την επόμενη ημέρα, πριν καν το μέτρο γνωστοποιηθεί στον Καίσαρα, οι Ύπατοι Γάϊος Κλαύδιος Μάρκελλος και Λεύκιος Κορνήλιος Λέντουλους Κρούς αγνόησαν την ψηφοφορία της Γερουσίας.
Με μια ανεκδιήγητη πράξη, σε μια εποχή γεμάτη πολιτικές παρανομίες & ίντριγκες, οι Ύπατοι διέταξαν τον Πομπήιο να αναλάβει την διοίκηση των τοπικών λεγεώνων και να ενισχύσει την άμυνα της Ρώμης έναντι του Καίσαρα. Ο λαός της Ρώμης (μέσω των Τριβούνων) ακόμη και η Γερουσία αγνοήθηκαν, αν και είναι βέβαιο ότι οι Οptimates έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Σίγουρα φοβούμενος το χειρότερο, ο Κικέρων προσπάθησε να εξουδετερώσει το μέτρο και να αποτρέψει αυτό που φαινόταν να οδηγεί σε εμφύλιο πόλεμο. Συναντήθηκε με τον Πομπήιο και προσπάθησε να τον επηρεάσει για μια συμβιβαστική λύση, αλλά ο Πομπήιος αρνήθηκε, ενώ ο Καίσαρ ανέμενε στην Γαλατία.
Παρόλο που ο Καίσαρ βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση έναντι της Ρώμης, λόγω της δύναμης του στρατού του και την συνέχιση της πολιτικής του ατζέντας, η Γερουσία φέρει μερίδιο ευθύνης για την προσπάθεια εξώθησης της κατάστασης σε ακραίες ενέργειες. Οι επιλογές του ενώπιον αυτών των εξελίξεων ήσαν είτε να παραδοθεί οικειοθελώς και να αντιμετωπίσει διώξεις (αν και το αποτέλεσμα των εν λόγω διώξεων ήταν αμφίβολο, διότι ο διέθετε υποστήριξη και χρήματα) ή να πάει στον πόλεμο. Ο Καίσαρ έχοντας σαφώς υπέρμετρη φιλοδοξία και ευρισκόμενος αντιμέτωπος με την προσωπική καταστροφή και ατίμωση, έναντι της πιθανής καταστροφής που ένας εμφύλιος πόλεμος θα μπορούσε να προκαλέσει στο Ρωμαϊκό κράτος, επέλεξε προφανώς την δική του δικαίωση από αυτήν της αιώνιας πόλης.
Παρά το γεγονός αυτό, άρχισε να συμπεριφέρεται πολύ διαλλακτικά, ίσως προσπαθώντας να ανιχνεύσει την κατάσταση. Αφού ουσιαστικά του είχε κηρυχθεί πόλεμος από την Γερουσία, επιχείρησε μια συμβιβαστική λύση. Πρώτα ζήτησε να του επιτραπεί να διατηρήσει την θέση του κυβερνήτη στην Αλπική Γαλατία και δύο λεγεώνες, ή την Ιλλυρική περιοχή και μόνο μία λεγεώνα, μέχρι τη στιγμή που θα εκλεγόταν Ύπατος και επέστρεφε στην Ρώμη χωρίς τον φόβο της δίωξης. Η Γερουσία δεν αντέδρασε στην πρόταση, παρότι προβληματίσθηκε έντονα.
Χωρίς να λάβει απάντηση, ο Καίσαρ αποφάσισε να προτείνει το ίδιο μέτρο που είχε ήδη περάσει από τη Γερουσία μόλις ένα μήνα νωρίτερα, όταν ο Κούριους, στα τέλη Δεκεμβρίου, υποστήριξε ότι τόσο ο Καίσαρας, όσο και ο Πομπήιος αποδεσμεύσουν τους στρατούς τους ταυτόχρονα. Αυτή τη φορά όμως υπήρξε μεγάλη συζήτηση και η Γερουσία διχάσθηκε σχετικά με το θέμα, διότι είτε ορισμένα μέλη της Γερουσίας δεν επιθυμούσαν πραγματικά την ειρήνη, όντας διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν πόλεμο για να νικήσουν τον Καίσαρα, ή ήσαν τόσο αφελείς να πιστεύουν ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να αποφευχθεί απειλώντας τον Καίσαρα και ελπίζοντας ότι ο Πομπήιος θα τον νικούσε.
Την 1 Ιαν 49 π.Χ. και τις επόμενες ημέρες, η Γερουσία απέρριψε την τελική πρόταση ειρήνης του Καίσαρα και τον ανακήρυξε Hostis (δημόσιο εχθρό). Αυτός έπρεπε να αποποιηθεί του αξιώματος (δηλ. να αποδεσμεύσει τον στρατό του) εντελώς ή να αντιμετωπίσει τον πόλεμο. Οι Τριβούνοι προσπάθησαν να εμποδίσουν την απόφαση μέσω του λαού για άλλη μια φορά, αλλά αυτή τη φορά η Γερουσία ήταν αποφασισμένη και αγνόησε τους Τριβούνους χρησιμοποιώντας σωματική βία για να σταματήσει τις αντιρρήσεις τους. Περί την 10 Ιανουαρίου 49 π.Χ., ο Καίσαρας ενημερώθηκε για την όλη κατάσταση και βάδισε νότια με την ΧΙΙΙ λεγεώνα από την Ραβέννα προς το νότιο όριο των συνόρων της Αλπικής Γαλατίας. Πιθανότατα έφτασε γύρω στις 11 Ιανουαρίου και σταμάτησε στα σύνορα στην βόρεια όχθη ενός μικρού ποταμού, ονόματι Ρουβίκωνα.
Ο Καίσαρα μελέτησε ενδελεχώς την όλη κατάσταση πριν λάβει την μοιραία απόφαση. Αρχικά δοκίμασε την αφοσίωση των ανδρών του (είχε μαζί του μόνο την 13η λεγεώνα) κατόπιν εκφώνησε μια συνταρακτική ομιλία επισημαίνοντας τις αδικίες που γίνονται σ’ αυτόν (και τους Τριβούνους). Κατόπιν αφού διαπίστωσε την πίστη – αφοσίωση των ανδρών του πρόσθεσε:
«Ακόμη και τώρα μπορούμε να γυρίσουμε πίσω. Αλλά από τη στιγμή που θα διαβούμε αυτήν την μικρή γέφυρα, τον λόγο έχουν τα ξίφη». Κατόπιν φέρεται να ψέλλισε την διάσημη φράση, από το έργο του ποιητή Μενάνδρου, «Alea iacta est (ο κύβος ερρίφθη)». Στην συνέχεια διέσχισε τον Ρουβίκωνα και εισέβαλε επίσημα στην Ιταλία, ξεκινώντας έτσι τον εμφύλιο πόλεμο, καταλαμβάνοντας σε σύντομο χρονικό διάστημα αρκετές βόρειες πόλεις. Όταν είδηση ​​έφτασε στην Ρώμη την 17 Ιανουαρίου, ο Πομπήιος, η ελπίδα των Ρεπουμπλικανών, είχε μείνει χωρίς τον κύριο στρατό του που ήταν ακόμη στην Ισπανία και η βάση του ήταν στις ανατολικές επαρχίες. Παρά το γεγονός ότι διέθετε δύο λεγεώνες, έναντι μίας του Καίσαρα, οι Γαλατικές λεγεώνες του Καίσαρα ήταν καθ’ οδόν για να τον ενισχύσουν και έτσι ο Πομπήιος και οι αντιπολιτευόμενοι Optimates δεν είχαν άλλη επιλογή από το να εγκαταλείψουν αμέσως τη Ρώμη και να παραδώσουν την Ιταλία στον Καίσαρα.

Πόσο ελεύθερος/η είσαι πραγματικά;

Ελεύθερος λοιπόν είναι όποιος:
-δεν καταβάλλεται από φοβίες, κρίσεις πανικού, αγωνία, άγχος
-δεν βασανίζεται από αμφιθυμία
-έχει βρει τι θέλει και το ακολουθεί
-δεν ακολουθεί την πλειοψηφία αν κρίνει ότι αυτό είναι παράλογο
-ξέρει ότι η ζωή του είναι στο χέρι του κι ότι μπορεί να την αλλάξει όποτε θελήσει
-παίρνει αποφάσεις
-έχει βρει τη φωνή του
-δεν συμμορφώνεται και δεν αντιδρά, αλλά συμφωνεί ή διαφωνεί
-μπορεί να ανταποκριθεί σε πολλούς ρόλους και δεν προσκολλάται μόνο σε έναν
-δεν προσκολλάται στο παρελθόν αλλά το αξιοποιεί ως πηγή γνώσης
-δεν χάνει το παρόν
-έχει καλή σχέση με το σώμα του
-κοιμάται ήσυχος το βράδυ
-είναι σοβαρός αλλά όχι σοβαροφανής
-δεν βολεύεται σε εύκολες, αλλά στενόχωρες καταστάσεις
-δεν εξουσιάζει και δεν εξουσιάζεται
-έχει αξιοπρέπεια χωρίς να ενδιαφέρεται για το τι λέει ο κόσμος
-έχει αυτοσεβασμό
-μπορεί να δεσμευτεί σε έναν στόχο που απορρέει από μία επιθυμία του
-έχει συγχωρέσει τον εαυτό και τον άλλο
-δεν είναι τελειομανής
-αντιλαμβάνεται ότι ο θάνατος είναι αναπόφευκτο τμήμα της ζωής και συμφιλιώνεται
-δεν αγκιστρώνεται από τον οποιονδήποτε -ισμό
-ξέρει ότι ενδέχεται να αλλάξει κάποια στιγμή εφόσον πεισθεί (απόψεις, δοξασίες, αξίες)
-αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε όλα κι ότι αυτό δεν είναι πρόβλημα.
-εξασκεί και διαφυλλάσσει την κριτική του ικανότητα
-έχει μάθει να αυτοπεριορίζεται
-ακόμη εκπλήσσεται
-σέβεται την ελευθερία των άλλων
-εκφράζεται ελεύθερα αλλά με σεβασμό προς τους άλλους
-δεν φοβάται ούτε την πιο παράλογη του σκέψη
-δεν ψάχνει διψασμένος για αποδοχή ή για μπράβο
-δεν είναι ανταγωνιστικός με τους άλλους αλλά επικεντρώνεται στην δική του ανάπτυξη
-αισθάνεται εσωτερικά ασφαλής και δεν ψάχνει τεχνητές πηγές ασφάλειας εξωτερικά
-δεν πείθεται από το ψευδές δίλημμα ασφάλεια ή ελευθερία. Δεν υπάρχει ασφάλεια χωρίς ελευθερία.
-δεν αισθάνεται ένοχος (ή κάνει κάτι και το χαίρεται, ή δεν το κάνει καθόλου).
-αισθάνεται ένα τμήμα του σύμπαντος τόσο μικρό αλλά και τόσο μεγάλο
-ξέρει ότι η ελευθερία του δεν απειλείται ούτε από το πιο μικρό και σκοτεινό κελί του πιο αδυσώπητου δικτάτορα

Η ελευθερία όπως την όρισαν φιλόσοφοι, ιστορικοί και λογοτέχνες

Ο Καζαντζάκης είχε πει κάποτε ότι αυτός που επιθυμεί την ελευθερία, παρόλο που μπορεί να μην την έχει κατακτήσει ακόμη, βαδίζει προς αυτήν. Συνέδεσε επίσης την ελευθερία με την απουσία φόβου και ελπίδας με το περιβόητο "Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα Είμαι ελεύθερος!"

Ο Καμύ, ως δημοσιογράφος σε μία ανελεύθερη εποχή, είχε πει ότι ελεύθερος είναι όποιος δεν λέει ψέμματα... Το θέμα της ελευθερίας φαίνεται να τον απασχολεί σε όλη του την ζωή και μας προτείνει ότι ο μόνος τρόπος να υπάρξεις σε έναν ανελεύθερο κόσμο είναι είσαι τόσο απόλυτα ελεύθερος ως ύπαρξη ώστε αυτό από μόνο του να αποτελεί μία πράξη ανταρσίας.

Για το Νίτσε ελεύθερος είναι όποιος έχει την θέληση να είναι υπεύθυνος απέναντι στον εαυτό του.

Ο Θουκυδίδης μας λέει ότι ευτυχισμένοι είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι οι γενναίοι...

Ο Καστοριάδης είχε πει για την ελευθερία ότι μόνο με δύο τρόπους μπορεί κανείς να την καταφέρει: με την πολιτική και την ψυχανάλυση. Μετά την απογοήτευσή του από την εμπλοκή του στην πολιτική πίστευε μόνο στην απελευθερωτική δύναμη της ψυχανάλυσης..

Κι ο Μενέλαος Λουντέμης μας θυμίζει και αφυπνίζει: "Φτηνά την λευτεριά δεν την πουλούν πουθενά. Ούτε και την χαρίζουν. Όσοι την πήραν χάρισμα την χαράμισαν".

Το πιο γλυκό ψωμί

Ζούσε κάποτε ένας πολύς πλούσιος και ευτυχισμένος βασιλιάς, που ξαφνικά αισθάνθηκε πλήξη και τίποτα δεν μπορούσε να τον ευχαριστήσει πια. Δεν ενδιαφερόταν για το βασίλειό του, τους υπηκόους του και δεν ήθελε φάει κανένα από τα φαγητά που του ετοίμαζαν οι μάγειροι του παλατιού.

     Ο σύμβουλος του βασιλιά καλούσε κάθε μέρα στο παλάτι όλους τους ξακουστούς γιατρούς για να βρουν την αρρώστια του. Κανένας όμως δεν μπορούσε να γιατρέψει το βασιλιά. Σκέφτηκε τότε να καλέσει ένα γερό σοφό, που έμενε μακριά από την πόλη και μπορούσε να δίνει λύσεις σ’ όλα τα προβλήματα.

     Ο γερο-σοφός ήρθε στο παλάτι, είδε το βασιλιά πολύ αδύνατο κι εξαντλημένο και τον ρώτησε:

     «Μήπως, βασιλιά μου, έχεις κάποιο πρόβλημα με το λαό σου;»

     «Όχι», απάντησε ο βασιλιάς. «Εμένα δε με νοιάζει για κανέναν».

     «Μήπως δουλεύεις πολύ;»

     «Όχι, γέροντά μου! Δε με βλέπεις; Είμαι όλη μέρα ξαπλωμένος στο κρεβάτι μου.»

     «Μήπως επιθύμησες κάτι και δεν το έχεις;» ξαναρώτησε ο γέροντας.

     «Ποτέ δε μου έχει συμβεί αυτό», απάντησε ο βασιλιάς. «Ό,τι επιθυμήσω το έχω στη στιγμή.»

     Ο γερο-σοφός σκέφτηκε λίγο και μετά συμβούλεψε το βασιλιά να διατάξει τους μάγειρές του να του ζυμώσουν το πιο γλυκό ψωμί.

     Οι μάγειρες του παλατιού έψαχναν παντού να βρουν τα πιο αγνά υλικά για να ζυμώσουν το πιο γλυκό ψωμί. Γνήσιο μέλι, φρέσκο γάλα, ψιλή ζάχαρη, αμύγδαλα και καλοκοσκινισμένο αλεύρι.

      Ζύμωσαν, έτσι, και ροδόψησαν πολλά καρβέλια ψωμί, που μοσχοβολούσαν σ’ όλο το παλάτι, μα ο βασιλιάς δεν μπορούσε να φάει ούτε μια μπουκιά ψωμί.

     Τότε ο σύμβουλος του βασιλιά έστειλε τους στρατιώτες να βρουν το γερο-σοφό και να τον τιμωρήσουν αν δεν έβρισκε κάποια άλλη λύση.

     Ο γερο-σοφός ήρθε πάλι στο παλάτι και είπε στο βασιλιά:

     « Πάμε μαζί στην καλύβα μου, κι αν σε τρεις μέρες δε σου φτιάξω το πιο γλυκό ψωμί του κόσμου, μπορείς να με τιμωρήσεις όπως εσύ θέλεις.»

     Ο βασιλιάς τότε πήρε την απόφαση ν’ ακολουθήσει το γερο- σοφό στην καλύβα του. Ντύθηκε φτωχικά σαν το γέρο και ξεκίνησαν. Περπάτησαν μαζί ώρες πολλές ασταμάτητα ώσπου να φτάσουν στην καλύβα.

     Όταν έφτασαν, ο γερο-σοφός είπε στο βασιλιά:

     «Πάρε, παιδί μου, το μεγάλο μου δρεπάνι και πήγαινε στο χωράφι να θερίσεις το στάρι μου, γιατί εγώ είμαι πια γέρος και ανήμπορος.»

     Ο βασιλιάς υπάκουσε το γέρο και θέρισε όλη τη μεριά κάτω από τον καυτό ήλιο.

Το βράδυ, όταν τελείωσε τη δουλειά, γύρισε στην καλύβα και, κουρασμένος όπως ήταν, καληνύχτισε το γέρο κι έπεσε για ύπνο.

Κανένας από τους δυο δεν έκανε κουβέντα για φαγητό.

     Πρωί-πρωί, ο βασιλιάς ξύπνησε ξεκούραστος και με όρεξη για δουλειά. Ο γέρος ευχαριστημένος του είπε:

     «Μπράβο, παλικάρι μου, χθες δούλεψες σκληρά. Σήμερα πήγαινε να κουβαλήσεις τα δεμάτια στο αλώνι να τα αλωνίσουμε.»

    Ο βασιλιάς υπάκουσε πάλι στις εντολές του γερο-σοφού και τελείωσε μέχρι το βράδυ όλη τη δουλειά.

     Το βράδυ όμως που γύρισε στην καλύβα αισθάνθηκε για πρώτη φορά πείνα!

Αλλά ο γερο-σοφός του είπε πάλι ευχαριστημένος:

     «Καλά τα κατάφερες και σήμερα παιδί μου! Πάμε τώρα να κοιμηθούμε γιατί αύριο μας περιμένει πολλή δουλειά.»

     Έτσι ο βασιλιάς ντράπηκε να του ζητήσει φαγητό και κοιμήθηκαν για δεύτερη βραδιά κουρασμένοι και νηστικοί.

     Τ’ άλλο πρωί, ο γέρος βρήκε κι άλλη δουλειά για το βασιλιά:

     «Πάρε σήμερα, παιδί μου», του είπε, «τα σακιά με το σιτάρι, πήγαινέ τα στο μύλο να τα αλέσεις και σαν τελειώσεις φέρε το αλεύρι στην καλύβα.»

Μέχρι το μεσημέρι ο βασιλιάς είχε τελειώσει τη δουλειά, αλλά αισθανόταν μια τρομερή πείνα.

     «Γέρο, πεινάω!» είπε ο βασιλιάς μόλις γύρισε στην καλύβα.

     Ο γερο-σοφός του ζήτησε ν’ ανάψει το φούρνο και άρχισε να ζυμώνει το ψωμί.

     Τρεις φορές ο βασιλιάς φώναξε «πεινάω!» και ο γέρος τον παρακάλεσε να κάνει υπομονή μέχρι να πλάσει, να φουρνίσει και να ψήσει τα καρβέλια.

     Μετά από λίγη ώρα, μια μυρωδιά από φρεσκοψημένο ψωμί γαργάλησε τη μύτη του βασιλιά.

 Και… είχε τόσο μεγάλη πείνα,
που άρπαξε ένα ζεστό καρβέλι ψωμί και άρχισε να το τρώει με λαιμαργία.

     «Γέρο, μπράβο σου!» φώναξε ενθουσιασμένος ο βασιλιάς. «Κατάφερες να μου φτιάξεις το πιο γλυκό ψωμί του κόσμου!»

     Ο γερο-σοφός εξήγησε τότε στο βασιλιά ότι το πιο γλυκό ψωμί του κόσμου είναι αυτό που φτιάχνουμε μόνοι μας, αφού δουλέψουμε σκληρά και κουραστούμε, γι’ αυτό και το απολαμβάνουμε μ’ ευχαρίστηση.

     Την άλλη μέρα ο βασιλιάς γύρισε με χαρά στο παλάτι του και ρίχτηκε στη δουλειά.

Ενδιαφερόταν για το λαό του και γύριζε όλες τις γειτονιές του βασιλείου του, κάνοντας μεγάλα έργα.

Υπάρχουν άνθρωποι που επιλέγουν τη δυστυχία και την απολαμβάνουν…

Κάθε πρωί όταν ένας άνθρωπος ξυπνά έχει να επιλέξει ανάμεσα σε δυο καταστάσεις.

Η μια είναι να είναι ευτυχισμένος και η άλλη να μην είναι ευτυχισμένος. Ανάλογα το τι θα επιλέξει αυτό και θα βιώσει.

Γι’ αυτό το πραγματικό ζήτημα είναι: Τι θέλεις; Θέλεις να είσαι ευτυχισμένος ή δυστυχισμένος;
Θα σκεφτεί κάποιος, ότι αν κάτι προκαλεί δυστυχία, ποτέ κανείς δεν το επιλέγει.

Κι όμως υπάρχουν άνθρωποι που όχι μόνο την επιλέγουν, αλλά την απολαμβάνουν κιόλας.

Θα τους ακούσεις να λένε ότι κάποια πράγματα και καταστάσεις είναι άσχημα γι΄ αυτούς, αρνητικά, ότι τους ρουφούν όλη την ενέργεια τους κι όμως, εξακολουθούν να μένουν σε αυτές τις καταστάσεις και να τις βιώνουν. Μήπως κατά βάθος το απολαμβάνουν και δεν θέλουν να το παραδεχτούν;

Ποιος τους πιέζει να μένουν σ’ αυτές τις καταστάσεις;

Ουσιαστικά κανένας…

Κάτι πρέπει να έχω…

Πολλοί έχουμε ακούσει αρκετές φορές από τους φίλους μας να λένε: « Κάτι πρέπει να έχω αλλά δε ξέρω τι…», « Σίγουρα θα έχω κάποια διαταραχή αλλά δε γνωρίζω ποια και από πού προέρχεται…» ή ακόμα και « Νιώθω ότι τρελαίνομαι…».Φράσεις οι οποίες φανερώνουν πανικό, θλίψη, ανησυχία, έντονο άγχος μέχρι και εμμονή καθώς το άτομο είναι πεπεισμένο, χωρίς απαραίτητα να έχει αποδείξεις, πως η ψυχική του υγεία έχει κλονιστεί και μπαίνει σε έναν φαύλο κύκλο φόβου-αρνητικότητας-άγχους.

Όλοι μας πολλές φορές έχουμε βρεθεί σε παρόμοιες καταστάσεις όπου φοβόμαστε πως κάτι άσχημο μας έχει συμβεί αλλά οι περισσότεροι χρησιμοποιούν τη λογική τους για να ξεφύγουν από το φαύλο κύκλο. Δυστυχώς, όμως, στις μέρες μας, υπάρχει μία τάση εθισμού των ατόμων στο άγχος και στην αρνητικότητα όπου οι άνθρωποι αναζητούν τρόπους πυροδότησης του άγχους γιατί νιώθουν οικεία καθώς έχουν συνηθίσει σε έναν αγχωτικό τρόπο σκέψης-ζωής. Τα άτομα αυτά βιώνουν άγχος προκαταβολικά χωρίς να αντιλαμβάνονται πως με αυτόν τον τρόπο προετοιμάζουν τον οργανισμό τους για κάτι αρνητικό χωρίς να υπάρχει απόδειξη παρά μόνο κάποιες σκόρπιες ενδείξεις!

Συνήθως, μιλάμε για άτομα εκ φύσεως απαισιόδοξα, με ροπή προς το άγχος και με χαμηλή αυτοεκτίμηση τα οποία αναζητούν συνεχώς τρόπους πυροδότησης του άγχους θεωρώντας πως με αυτό τον τρόπο θα βρουν λύτρωση, προσωρινή, στο πρόβλημα τους. Έχουν αυξημένη πεποίθηση πως έχουν μία ασθένεια και ενίοτε θεωρούν πως κανείς δεν τους συμπονά ή/και κατανοεί, καθώς αισθάνονται πραγματικό πόνο, άγχος, στρες αλλά δυσκολεύονται να βρουν από πού πηγάζει.

Οι άνθρωποι συνήθως αναζητούμε λύσεις στα πιο απίθανα μέρη – σημεία, αγνοώντας πολλές φορές ότι η λύση βρίσκεται μπροστά μας, μέσα μας απλά δυσκολευόμαστε να τη δούμε. Όταν ένας άνθρωπος θεωρεί πως κάτι πρέπει να έχει, η αλήθεια είναι πως κάτι έχει, όχι όμως αυτό που τυχόν φαντάζεται (βλ. θανατηφόρος ασθένεια, ανίατη ψυχική διαταραχή, αυτοάνοσο κ.α.), απλά έχει αφεθεί-παραιτηθεί στο φόβο και στο άγχος! Η λύση όμως δεν είναι εξωγενής, όπως πολύ συχνά πιστεύουν, αλλά ενδογενής, δηλαδή θα πρέπει να υπάρξει εσωτερική αποδοχή και συνειδητοποίηση του προβλήματος όπως και αλλαγή του τρόπου σκέψης και ζωής! Η απεξάρτηση από τον γεμάτο άγχος και απαισιοδοξία τρόπο ζωής θέλει πολύ προσωπική δουλειά αλλά και βοήθεια από κάποιον ειδικό.

Μία πρώτη συμβουλή είναι η διακοπή της εμμονικής ενασχόλησης με τον εαυτό η οποία δεν βοηθά ούτε προλαμβάνει, αλλά αντιθέτως δημιουργεί αγχωτικές και στρεσογόνες συνθήκες.

Μερικές ακόμα χρήσιμες συμβουλές είναι:
Η αναζήτηση στο διαδίκτυο δεν βοηθά αλλά επιδεινώνει το άγχος και πυροδοτεί τον πανικό. Προτιμήστε μία επίσκεψη σε έναν ειδικό ο οποίος θα μπορέσει να σας λύσει όλες σας τις απορίες.
Σταματήστε το δράμα! Η ζωή είναι πολύ ωραία για να είναι μόνο μαύρη! Μην περιορίζετε την σκέψη σας σε άσπρο και μαύρο, υπάρχουν και άλλα χρώματα για να «βάψετε τη ζωή σας»! Χαρείτε με όσα έχετε και μάθετε να νιώθετε όμορφα με όσα ωραία σας συμβαίνουν.
Αναρωτηθείτε για ποιο λόγο σας συμβαίνουν συχνά αρνητικά πράγματα και καταστάσεις, μήπως τις προκαλείτε ασυνείδητα; Προσπαθήστε να επικεντρώνετε την προσοχή σας στο θετικό που πάντα υπάρχει! Γιατί με αυτό τον τρόπο παίρνετε δύναμη και κουράγιο για το μέλλον!
Μην προδικάζετε αρνητικά τις καταστάσεις και μην αντιδράτε προκαταβολικά, αλλά αφήστε τα πράγματα να κυλήσουν και κινητοποιηθείτε μόνο όταν χρειαστεί.
Ασχοληθείτε με δραστηριότητες οι οποίες σας ωφελούν σωματικά αλλά και ψυχικά, όπως χόμπι, άθληση, διάβασμα, ενασχόληση με τη φύση κ.α.
Βάλτε σε προτεραιότητα τις δικές σας επιθυμίες και ανάγκες. Ο οργανισμός σας, σας μιλά και σας δίνει σήματα για το τι χρειάζεται και το τι έχει ανάγκη. Ακούστε τον και προσπαθήστε να δράσετε με γνώμονα τα δικά σας θέλω!
Τέλος, να επιλέξετε πως θέλετε να ζείτε και αγωνιστείτε για αυτό! Ο φόβος και το άγχος δεν είναι λύση αλλά παραίτηση. Λύση είναι η προσπάθεια, η επιμονή και η ελπίδα για το καλύτερο!

Σχέσεις που στραγγίζουν την ενέργειά σου

Κάποιες σχέσεις σού στραγγίζουν συστηματικά την ενέργεια, τόσο με φανερούς όσο και με υπόγειους τρόπους. Υπάρχουν αρκετοί τύποι ανθρώπων που σε εξαντλούν ή σε βγάζουν από το δρόμο της εξαιρετικής φροντίδας του εαυτού σου.


Αυτοί οι τύποι περιλαμβάνουν τους πιο κάτω:

Ο επικριτής:
Είναι ο άνθρωπος που συνεχώς σε κατακρίνει και σε κατηγορεί, όπως και κάθε άλλον, για τα δικά του προβλήματα. Οι άνθρωποι και οι καταστάσεις δεν έχουν άλλη δουλειά από το να δημιουργούν καταστροφές σ΄αυτόν τον άνθρωπο που, αντί να αναλάβει την ευθύνη της ζωής του, προτιμάει να ρίχνει το φταίξιμο στους άλλους.

Ο παραπονιάρης:
Σ΄αυτόν τον άνθρωπο αρέσει να γκρινιάζει. Παραπονιέται συνεχώς για ό,τι δεν λειτουργεί στη ζωή του, όμως δεν κάνει τίποτα γι΄αυτό. Ενώ η δική σου ενέργεια εξαντλείται, εκείνος παίρνει ενέργεια από την γκρίνια του, αδειάζοντας τα προβλήματά του πάνω σου.

Ο “ρουφήχτρας”:
Πρόκειται για τον ενδεή ψυχικά άνθρωπο, που “ρουφάει” την ενέργειά σου, ζητώντας συνεχώς καθοδήγηση, υποστήριξη, συμβουλές, πληροφορίες ή οτιδήποτε άλλο χρειάζεται για να νιώσει καλύτερα εκείνη τη στιγμή. Εξαιτίας της ανασφάλειάς του, η συζήτηση περιστρέφεται σχεδόν πάντα γύρω από τον εαυτό του, κι εσύ σχεδόν μπορείς να νιώσεις το ρούφηγμα της ενέργειάς σου στη διάρκεια της κουβέντας.

Ο “εξευτελιστής”:
Αυτός ο άνθρωπος μπορεί να είναι επικίνδυνος για την υγεία σου. Σε διακοπτει όταν μιλάς, σε ταπεινώνει, σε επιπλήττει ή γελοιοποιεί εσένα και τις ιδέες σου μπροστά σε άλλους. Συχνά περιφρονεί τα όριά σου και μπορεί να προσπαθήσει να σε πείσει ότι η κριτική του είναι για το καλό σου. Είναι το είδος του ανθρώπου που σε κάνει να αμφιβάλλεις για τη δική σου πνευματική υγεία, πριν αμφισβητήσεις τη δική του.

Ο αμφισβητίας:
Είναι ο άνθρωπος που μειώνει και αμφισβητεί ό,τι κι αν πεις. Συχνά έχει έντονη ανάγκη να έχει δίκιο και μπορεί να βρει ελάττωμα σε κάθε άποψη. Είναι εξοντωτικό να συζητάς με έναν αμφισβητία, με αποτέλεσμα να παραιτείσαι τελικά και να αποφασίσεις απλώς να ακούς.

Ο κουτσομπόλης:
Αυτό το άτομο αποφεύγει την ανάπτυξη στενών σχέσεων με το να μιλάει για τους άλλους πίσω από την πλάτη τους. Ο κουτσομπόλης παίρνει ενέργεια αναμεταδίδοντας ιστορίες και απόψεις χρησιμοποιώντας το “φτυάρι” του. Κουτσομπολεύοντας τους άλλους, δημιουργεί μια έλλειψη ασφάλειας στις σχέσεις του, είτε το αντιλαμβάνεται είτε όχι. Στο κάτω-κάτω, αν μιλάει για κάποιους άλλους θα μιλάει και για σένα.

Ενας συνάδελφός μου χρησιμοποιεί μια καταπληκτική τεχνική για την αντιμετώπιση του εκρηκτικού κλίματος που δημιουργείται από τα κουτσομπολιά στη δουλειά. Βάζει τους πελάτες του να κολλάνε στα γραφεία τους ένα σήμα που δηλώνει “αντι-κουτσομπολική ζώνη”, για να σταματάνε τους άλλους πριν ακόμα σκεφτούν να κουτσομπολέψουν.

Καθώς η εξαιρετική φροντίδα του εαυτού σου γίνεται το κριτήριό σου για τη ζωή, δεν θα ανέχεσαι πια αυτού του είδους τις σχέσεις. Αντίθετα, θα αναζητάς ανθρώπους που προσθέτουν ποιότητα στη ζωή σου με θετικό τρόπο, που σε τροφοδοτούν με καύσιμα πρώτης ποιότητας.

Ένα απίθανο τρικ: Πώς κάρφωσε την πρόκα;

Ένα πραγματικά εντυπωσιακό τρικ που κάνει το απίστευτο… πιστευτό! Δείτε στο βίντεο που ακολουθεί με ποιο τρόπο ο κύριος αυτός κάρφωσε την πρόκα στο ξύλο! 

Υπερμηχάνημα κατασκευάζει γέφυρα με εντυπωσιακό τρόπο!

Γέφυρα κατασκευάζεται στην Κίνα με τρόπο που φαίνεται να έρχεται από το μέλλον. Ένα υπερμηχάνημα βάρους 580 τόνων κάνει την κατασκευή της γέφυρας… παιχνιδάκι.

Το παλαιότερο σε λειτουργία πλανητάριο του κόσμου

Το παλαιότερο πλανητάριο του κόσμου βρίσκεται σε ένα σαλόνι ενός διώροφου σπιτιού στην πόλη Franeker της Ολλανδίας και λειτουργεί ακόμα. Το σπίτι ανήκε στον κουρέα Eise Eisinga, ο οποίος έφτιαξε αυτό το αξιόλογο μηχανικό μοντέλο του ηλιακού μας συστήματος για να δείξει στους συμπολίτες του πώς δουλεύουν οι ουρανοί. Ο ίδιος γνώριζε άριστα μαθηματικά και αστρονομία και αποφάσισε να φτιάξει ένα πλανητάριο στο σαλόνι του, πράξη για την οποία χρειάστηκε 7 ολόκληρα χρόνια.

Ο μηχανισμός “κρέμεται” από το ταβάνι: μια χρυσή σφαίρα, λίγο μεγαλύτερη από μια μπάλα του μπέιζμπολ, αντιπροσωπεύει τον ήλιο και βρίσκεται στη μέση της οροφής, ενώ μερικές άλλες μικρότερες σφαίρες, που είναι οι πλανήτες, βρίσκονται σε ομόκεντρους κύκλους γύρω από τον ήλιο. Ένα εκκρεμές και μια σειρά από περίπλοκα μηχανικά γρανάζια τοποθετήθηκαν στη σοφίτα πάνω από το ταβάνι και οδηγούν τους πλανήτες στην ακριβή τροχιά τους όπως κάνουν και στο ηλιακό μας σύστημα.

Το πλανητάριο είναι φτιαγμένο σε κλίμακα 1 χιλιοστό: 1 εκατομμύριο χλμ, για να χωράει στο ταβάνι του σπιτιού του Eisinga. Οι πλανήτες όμως δεν είναι υπό κλίμακα, γιατί κάτι τέτοιο θα τους έκανε πολύ μικρούς και αδύνατο να τους δει κάποιος. Επιπλέον, το μοντέλο παρέχει πληροφορίες όπως την ώρα της ανατολής και της δύσης, τη φάση της σελήνης και άλλα αστρονομικά φαινόμενα.


Η τελική δοκιμή της Σχετικότητας με τα πάλσαρ, τα κοσμικά ρολόγια του διαστήματος

bhcollisionΝύχτα μπαίνει, νύχτα βγαίνει κάποια ρυθμικά σήματα φτάνουν στη Γη. Το πιο αργό από αυτά ακούγεται σαν ένα καρφί που καρφώνεται σε ένα ξύλο. Άλλα πάλι σήματα είναι σαν τον ήχο που ακούγεται από μια μηχανή στο ρελαντί. Ορισμένα κάνουν σχεδόν συνεχείς ήχους, έτοιμους για να συνδυαστούν σε μια κοσμική μουσική.  Τα πάλσαρ θα μπορούσαν να αποκαλύψουν την παρουσία των βαρυτικών κυμάτων, όπως αυτά που παράγονται από τη σύγκρουση δύο μαύρων οπών

Πάντα οι ίδιες μελωδικές υπογραφές, πάντα από τα ίδια σημεία στον ουρανό. Ορισμένοι μάλιστα πίστευαν ότι ήταν τα μηνύματα από ξένους πολιτισμούς, όταν οι αστρονόμοι τα άκουσαν για πρώτη φορά πίσω στη δεκαετία του ‘60.
 
Ωστόσο, τα σήματα δεν είναι από τους ET. Είναι από πάλσαρ. Αυτά τα ακραία κοσμικά αντικείμενα που μας προκαλούν τον θαυμασμό για περισσότερα από 40 χρόνια τώρα, είναι έτοιμα για ένα ακόμα μεγαλύτερο πραξικόπημα. Σχολαστικές μετρήσεις της χρονομέτρησης των πάλσαρ μπορεί να λύσει ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της σύγχρονης φυσικής: τον εντοπισμό των βαρυτικών κυμάτων.

Ο ακρογωνιαίος λίθος της γενικής θεωρίας της σχετικότητας του Αϊνστάιν, δηλαδή τα κύματα της βαρύτητας, είναι μικροσκοπικοί κυματισμοί στον ιστό του χωροχρόνου. Αλλά τα βαρυτικά κύματα αποδείχθηκαν απογοητευτικά απατηλά, παρά τα όλο και μεγαλύτερα και πιο ακριβά μέσα που δημιουργήθηκαν για τον εντοπισμό τους. Τώρα όμως τα πάλσαρ μπορούν να κάνουν την ανίχνευση  των βαρυτικών κυμάτων – με ένα κλάσμα του προϋπολογισμού των μεγάλων παρατηρητηρίων.
"Είμαστε ήδη στο στάδιο όπου μπορούμε να αρχίσουμε να αποκλείουμε πράγματα”, λέει ο George Hobbs του Παρατηρητηρίου Parkes στην Αυστραλία, το οποίο φιλοξενεί ένα από πειράματα για το χρονοδιάγραμμα των πάλσαρ. "Θα μπορούσαμε να τα ανιχνεύσουμε ακόμα και την επόμενη εβδομάδα”, λέει, ανάλογα με τη φύση των κυμάτων βαρύτητας.
 
Cycle_of_pulsed_gamma_rays_from_the_Vela_pulsar Ένα πάλσαρ που εκπέμπει περιοδικά ακτίνες γάμμα
Ήταν Αύγουστος του 1967, όταν τα πάλσαρ έκαναν την πρώτη τους επαφή με τη Γη. Σε ένα αγρόκτημα, στα περίχωρα του Κέιμπριτζ της Αγγλίας, η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Jocelyn Bell και ο επιβλέπον την εργασία της Antony Hewish χρησιμοποιούσαν μια νέα κεραία για να ανιχνεύσουν τον ουρανό για ραδιοπηγές.
Τότε, οι αστρονομικές παρατηρήσεις καταγράφονταν πάνω σε χιλιόμετρα χαρτί. Πάνω στο χαρτί φτιάχνονταν διαγράμματα όπου εντοπίζονταν τα ραδιοσήματα, και αυτή ήταν η δουλειά της Bell.
Σε ένα γράφημα, η Bell εντόπισε περίεργες επαναλαμβανόμενες παλμοσειρές με μια χρονική διαφορά μεταξύ τους κάπου 1,3 δευτερόλεπτα. Δεν ταίριαζαν με κανένα γνωστό αστρονομικό φαινόμενο, και όσο και να προσπάθησαν η Bell με τον Hewish δεν μπορούσαν να βρουν καμιά εξήγηση, φυσική ή τεχνητή. Γεμάτοι απορία, μισοαστεία για το πως θα πρέπει να του πουν, τα βάφτισαν Μικρά Πράσινα Ανθρωπάκια (LGM).

Προβλέψεις της Σχετικότητας

Από τη στιγμή που δημοσίευσε τα πορίσματά τους το επόμενο έτος, ο πραγματικός ένοχος είχε εκδηλωθεί: ήταν ένα αστέρι νετρονίων. Αυτά τα εξαιρετικά πυκνά αντικείμενα, που είναι ότι απομένει μετά την έκρηξη ενός πολύ μεγάλου άστρου (πολλές φορές το μέγεθος του ήλιου μας) σε σουπερνόβα, οπότε μια μάζα σαν του ήλιου μας και κάτι παραπάνω, βρίσκεται σε μια σφαίρα διαμέτρου λίγων δεκάδων χιλιομέτρων μόνο. “Είναι σαν να βάλουμε ολόκληρο τον πληθυσμό του πλανήτη μας μέσα σε μια δακτυλήθρα", λέει η Jocelyn Bell που σήμερα ανήκει στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
Pulsar_schematicΔιάγραμμα ενός πάλσαρ: Η σφαίρα στο μέσον παριστάνει το άστρο νετρονίων, οι καμπύλες δείχνουν τις γραμμές του μαγνητικού πεδίου και οι κώνοι που προεξέχουν πάνω και κάτω από το άστρο είναι οι πίδακες εκπομπής
 
Πέραν του ότι είναι ασυνήθιστα πυκνό, τα αστέρια νετρονίων επίσης περιστρέφονται πολύ γρήγορα και έχουν τεράστια μαγνητικά πεδία. Για να μετατραπεί ένα αστέρι νετρονίων σε πάλσαρ, ο μαγνητικός άξονας του πρέπει να είναι υπό γωνία με τον άξονα περιστροφής του. Με αυτόν τον τρόπο, οι ισχυροί πίδακες της ακτινοβολίας που ξεσπούν από τους μαγνητικούς πόλους του άστρου θα σαρώνουν τον τριγύρω χώρο, καθώς περιστρέφεται το αστέρι, κάτι σαν την ακτίνα ενός φάρου. Αυτούς τους πίδακες που εκπέμπουν ενέργεια και η οποία φτάνει σε μας σε τακτικά χρονικά διαστήματα, καθώς περιστρέφονται, εντοπίζουν τα τηλεσκόπια μας – αν και ακόμα δεν γνωρίζουμε ακριβώς πώς γίνεται ο σχηματισμός τους (δείτε παρακάτω την τελευταία παράγραφο για το πώς λειτουργεί ένα πάλσαρ).
Το πρώτο πάλσαρ που ανακαλύφθηκε περιστρεφόταν με ένα σχετικά χαλαρό τρόπο, θέλοντας αρκετά δευτερόλεπτα για να ολοκληρώσουν μία περιστροφή. Το 1982, ωστόσο, μια ομάδα με επικεφαλής τον Donald Backer του Πανεπιστημίου στο Μπέρκλεϊ, μπόρεσαν να δουν πάλσαρ του ενός χιλιοστού του δευτερολέπτου, που σημαίνει ότι στροβιλίζονταν με ένα συναρπαστικό ρυθμό, 642 φορές το δευτερόλεπτο, το οποίο  τροφοδοτείται με ύλη και ενέργεια που συλλέγεται από ένα συνοδό του άστρο.
Οι παλμοί αυτών των πάλσαρ (του χιλιοστού του δευτερολέπτου) είναι τόσο γρήγοροι και τόσο τακτικοί, που κάνουν για κοσμικά ρολόγια τα οποία ανταγωνίζεται την ακρίβεια οποιουδήποτε τεχνητού ατομικού ρολογιού. Από εκείνο το σημείο, απαιτείται ένα μικρό ψυχολογικό άλμα μόνο για να χρησιμοποιηθούν ώστε να κατασκοπεύουν τα κύματα βαρύτητας.
Σύμφωνα με τη γενική θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, η μάζα στρεβλώνει τον χώρο και το χρόνο γύρω της, δημιουργώντας έτσι την δύναμη που γνωρίζουμε ως βαρύτητα. Ούτε ακόμη και τα άμαζα φωτόνια δεν γλυτώνουν  από την αγκαλιά της. Έχουν επιβεβαιωθεί και οι πιο ακραίες προβλέψεις της Γενικής Σχετικότητας, περιλαμβανομένης και της ύπαρξης των μελανών οπών, καθώς και η καμπύλωση του φωτός από τα μακρινά άστρα όταν αυτό περνάει κοντά από ένα τεράστιο αντικείμενο, όπως ένα σμήνος γαλαξιών. Όμως μία πρόβλεψη παραμένει στο σκοτάδι. Αν δύο τεράστια αντικείμενα, όπως δύο μαύρες τρύπες, είναι σε τροχιά το ένα γύρω από το άλλο, η σχετικότητα μας λέει ότι οι επιταχύνσεις τους θα προκαλέσουν παροδικές στρεβλώσεις στο χωροχρόνο που εξαπλώνονται σαν κύματα έξω στο σύμπαν – τα κύματα της βαρύτητας.
Μέχρι στιγμής, έχουμε μόνο έμμεσες αποδείξεις ότι υπάρχουν τέτοια κύματα. Έρχονται και ταιριάζουν αρκετά με τη θεωρία από τα πάλσαρ. Το 1974, οι αστρονόμοι Russell Hulse και Joseph Taylor ανακάλυψαν ότι ένα πάλσαρ περιστρέφεται πολύ κοντά γύρω από ένα συνοδό του άστρο, συμπληρώνοντας μία τροχιά κάθε 8 ώρες. Είδαν λοιπόν την απόσταση μεταξύ των δύο σωμάτων να μειώνεται σταθερά, καθώς αυτά πλησιάζουν το ένα προς το άλλο με σπειροειδή τροχιά – ακριβώς ό,τι είχε προβλέψει ο Αϊνστάιν ότι θα συμβεί αν έχαναν ενέργεια αν εκπέμπουν κύματα βαρύτητας.

Δημιουργία και ανίχνευση κυμάτων βαρύτητας

Παρόμοια γεγονότα, όπως στα παραπάνω αστρικά συστήματα, υπήρχαν καθ “όλη την κοσμική ιστορία, και έχουν παίξει τεράστιο ρόλο στην οικοδόμηση του σύμπαντος σήμερα. Σύμφωνα με την γνώση που έχουμε για τον σχηματισμό των γαλαξιών, οι μικροί γαλαξίες συγκρούστηκαν και συγχωνεύθηκαν με την πάροδο του χρόνου για να δημιουργήσουν μεγαλύτερους. Οι δε κεντρικές υπερβαρέες μαύρες τρύπες τους πρέπει κι αυτές να έχουν συγχωνευθεί, για να κάνουν τις υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες που σήμερα βρίσκονται στο κέντρο των περισσότερων γαλαξιών. Όταν όμως συγκρούστηκαν θα πρέπει να είχαν αναταράξει τον χωροχρόνο γύρω τους, στέλνοντας κύματα βαρύτητας στο διάστημα, και τα οποία εξακολουθούν να υφίστανται μέχρι σήμερα.
Ακόμη και αν δημιουργήθηκαν εδώ και αιώνες, αυτός ο κυματισμός του χωροχρόνου είναι μικρός, και η άνοδος (όρος) και η πτώση (κοιλία) ενός πλήρους κύματος μπορεί να θέλουν χρόνια για να περάσουν ένα σημείο στον χώρο. Είναι απαραίτητα αφενός μια αμέτρητη υπομονή και αφετέρου ένας υπερ-ακριβής ανιχνευτής μήπως μπορέσουμε να δούμε τίποτα. Ο μεγαλύτερος ανιχνευτής βαρυτικών κυμάτων που έχει κατασκευαστεί μέχρι στιγμής είναι το LIGO. Τα άκρα του βρίσκονται σε δύο τοποθεσίες: στη Λουϊζιάνα και την Ουάσιγκτον, και στοχεύει να ανιχνεύσει τα κύματα της βαρύτητας μετρώντας τις μεταβολές στον χρόνο που χρειάζεται μια ακτίνα λέιζερ για να κάνει ζάπινγκ πάνω και κάτω, μεταξύ των κατόπτρων που είναι χιλιόμετρα μακριά. Μέχρι στιγμής δεν έχει δει τίποτα απολύτως.

Τα βαρυτικά κύματα επηρεάζουν την περίοδο των πάλσαρ

Κι εδώ έρχονται στην επιφάνεια τα πάλσαρ χιλιοστού του δευτερολέπτου. Τα πάλσαρ βρίσκονται πολλά έτη φωτός από τη Γη, αφήνοντας έτσι αρκετό χρόνο και χώρο για να ‘τεντωθούν’ και να ‘μαζευτούν’ με την ησυχία τους τα κύματα βαρύτητας, μεταβάλλοντας έτσι το χρόνο που χρειάζονται οι παλμοί τους να κτυπήσουν τη Γη. Θεωρητικά, όλα όσα χρειάζεστε για να δείτε το φαινόμενο είναι ένα απλό, λαμπρό πάλσαρ χιλιοστού του δευτερολέπτου, που μπορείτε να το χρονομετρήσετε με επαρκή ακρίβεια για μερικά χρόνια.
Στην πράξη, όμως, αυτό το φαινόμενο δεν είναι αρκετά μεγάλο για να το δούμε ακόμα και με το πιο λαμπρά και πιο καλοχρονομετρημένα πάλσαρ. Αλλά υπάρχει μια πονηρή κατεργαριά. Καθώς τα κύματα της βαρύτητας κυματίζουν από την πηγή τους, αυτά εκτείνονται στον χωροχρόνο προς μία κατεύθυνση και συμπιέζονται προς την κάθετο κατεύθυνση. Οι παλμοί του πάλσαρ που φθάνουν στη Γη και που διέρχονται από περιοχές ‘τεντωμένες’ φτάνουν σε ασυνήθιστα μεγάλη απόσταση μεταξύ τους, ενώ εκείνοι που διέρχονται από συμπιεσμένες περιοχές φτάνουν πιο ά μεταξύ τους (κτυπήστε την παρακάτω εικόνα για μεγέθυνση)
Einstein_network
Αν έχουμε χαρτογραφήσει αυτού του είδους τα πάλσαρ στον ουρανό και έχουμε χρονομετρήσει τους παλμούς τους για αρκετό χρόνο, ώστε να βρούμε το μέσο χρόνο που χρειάζονται για να φθάσουν στη Γη, οποιαδήποτε μεταβολή σε αυτόν τον χρόνο  θα δείχνει ενδιάμεσες παρεμβολές από τα κύματα της βαρύτητας. Αν δείτε ένα μοτίβο κάποιας μεταβολής σε πολλούς παλμούς, που όλα να ταιριάζουν με το σχήμα της διαστολής και συμπίεσης, τότε θα έχετε κτυπήσει φλέβα χρυσού.   
Αυτό ακριβώς κάνουν τρία πρότζεκτ που τώρα αναζητούν κύματα βαρύτητας με αυτό τον τρόπο. Αρχικά ήταν μια ομάδα στο Παρατηρητήριο Parkes, η οποία ξεκίνησε τις εργασίες της το 2005, και συνεργάζεται με μια άλλη ομάδα που χρησιμοποιεί το πιο ισχυρά ραδιοτηλεσκόπια του κόσμου στο Αρεσίμπο στο Πουέρτο Ρίκο.  Τέλος είναι μια ευρωπαϊκή ομάδα που συνδυάζει στοιχεία από ραδιοτηλεσκόπια στη Γερμανία, την Ολλανδία, τη Γαλλία, τη Σαρδηνία και του Ηνωμένου Βασιλείου.
"Για να δούμε ένα σήμα βαρυτικών κυμάτων από υπερβαρέες μαύρες τρύπες, θα πρέπει να χρονομετρήσουμε 20 πάλσαρ του χιλιοστού του δευτερολέπτου με μια ακρίβεια 100 νανοδευτερόλεπτα, με παρατηρήσεις κάθε δύο εβδομάδες για πέντε χρόνια", λέει ο George Hobbs του Παρατηρητηρίου Parkes στην Αυστραλία. Η ομάδα του έχει παρατηρήσει πάλσαρ για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα – δυστυχώς δεν είναι αρκετό για το σωστό είδος πάλσαρ.
“Η έλλειψη καλών πάλσαρ της κατηγορίας του χιλιοστού του δευτερολέπτου είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα για όλα τα δίκτυα χρονομέτρησης των πάλσαρ”, λέει ο Scott Ransom, μέλος μιας ομάδας. “Μέχρι πρόσφατα, μόνο εμείς γνωρίζαμε περίπου εξήντα τέτοια πάλσαρ στο γαλαξιακό δίσκο μας, και δεν ταίριαζαν όλα με αυτά που θέλουμε για να μπορέσουμε να βρούμε τα κύματα βαρύτητα. Μόνο μισή ντουζίνα μπορούν να χρονομετρηθούν με ακρίβεια 100-νανοδευτερόλεπτα, και πολλά περισσότερα στα 200-νανοδευτερόλεπτο έως 1 μικροδευτερόλεπτο.

Βρίσκοντας τα πάλσαρ

Η ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων με αυτή τη μέθοδο, τη χρήση μόνο αυτού του είδους τα πάλσαρ, είναι ακόμη πιθανή. Αλλά απλώς θα χρειαστούμε περισσότερο χρόνο. "Αν βρούμε περισσότερα πάλσαρ με περίοδο της τάξης του χιλιοστού του δευτερολέπτου θα κάνει τις ανιχνεύσεις μας ισχυρότερες και θα έρθουν νωρίτερα," λέει ο Scott Ransom. “Ξέρουμε ότι είναι εκεί έξω, εμείς απλά δεν τα έχουμε βρει ακόμη."
Η τύχη μας έχει αρχίσει να αλλάξει, όμως. Τον Ιούνιο του 2008, η NASA έστειλε στο διάστημα το διαστημικό τηλεσκόπιο ακτίνων-Χ Fermi, ένα τηλεσκόπιο για να χαρτογραφήσουν τις πηγές κοσμικής ακτινοβολίας υψηλής ενέργειας. Τον Ιανουάριο του 2010, η ομάδα του Fermi ανακοίνωσε ότι βρέθηκαν 17 νέα πάλσαρ χιλιοστού σε μόλις τρεις μήνες.
Πόσο καιρό θα χρειαστούμε προτού έχουμε μια οριστική ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων; Η πρόβλεψη του George Hobbs για την επόμενη βδομάδας είναι, παραδέχεται, πολύ αισιόδοξη. "Όμως, με τα δεδομένα που έχουμε ήδη, θα πρέπει να είναι μέσα σε πέντε χρόνια», αναγνωρίζει. Έτσι, θα υπάρχει ένας ανταγωνισμός μεταξύ της μεθόδου με τα  pulsar και του ανιχνευτή βαρυτικών κυμάτων LIGO, που μέχρι το 2015 θα έχει μια κρίσιμη αναβάθμιση για την αύξηση της ευαισθησίας του. Και οι επιστήμονες βρίσκουν πολύ συναρπαστικό ότι υπάρχουν δύο πρότζεκτ που ανταγωνίζονται ποιό θα κάνει την πρώτη ανίχνευση.
Και αν δεν υπάρχει τίποτα εκεί έξω; Ο Hobbs πιστεύει ότι αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον αποτέλεσμα. "Αν βρούμε τα κύματα βαρύτητας, ο καθένας θα είναι πολύ χαρούμενος και ο Αϊνστάιν θα έχει βάλει κι άλλες περγαμηνές στην φαρέτρα του – αλλά εκεί θα τελειώσει το πράγμα," λέει. Εάν, από την άλλη πλευρά, τα κύματα βαρύτητας δεν υπάρχουν, τότε όχι μόνο η γενική σχετικότητα θα χρειαστεί κάποια σημαντική αναθεώρηση, αλλά ολόκληρη η άποψη μας για το πώς αναδύθηκαν τα πράγματα στο σύμπαν θα χρειαστεί μια επανεξέταση. “Θα είχαμε αποκλείσει ολόκληρο το ιεραρχικό μοντέλο του σχηματισμού των γαλαξιών," εξηγεί ο Hobbs. "Θα είμαστε στο σημείο μηδέν."

Τι κάνει ένα πάλσαρ να κτυπάει σαν ρολόι ακριβείας;

Δεν γνωρίζουμε γιατί τα πάλσαρ βγάζουν ένα ρυθμικό ήχο τόσο τακτικά. Η απάντηση μπορεί να βρίσκεται σε μια δημοσιευμένη εργασία που παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο του 2010 στην συνάντηση της Αμερικανικής Αστρονομικής Ένωσης από τον John Singleton και τον Andrea Schmidt του Εργαστηρίου Los Alamos. Αυτοί προτείνουν ότι ο ρυθμικός ήχος θα μπορούσε να είναι κάτι ανάλογο με την ηχητική έκρηξη που παράγεται από τα υπερηχητικά αεροσκάφη, καθώς ταξιδεύουν με ταχύτητες μεγαλύτερες του ήχου.
Η σχετικότητας δεν απαγορεύει τα μαγνητικά πεδία στην επιφάνεια ενός πάλσαρ  να περιστρέφονται πιο γρήγορα από την ταχύτητα του φωτός, λέει ο Σίνγκλετον. Όπως η ομάδα του προτείνει, σωματίδια με αντίθετα φορτία ωθούνται προς τις δύο πλευρές του πάλσαρ, όπου αυτά εκπέμπουν ακτινοβολία. Το μοτίβο της ακτινοβολίας τότε ενισχύεται στη συνέχεια από την υπερφωτεινή έκρηξη του μαγνητικού πεδίου, σχηματίζοντας έτσι ένα έντονο παλμό που εκπέμπεται στο διάστημα. Ένα παρόμοιο αποτέλεσμα σχηματίζουν τα ηχητικά κύματα που εκπέμπονται από ένα αεροσκάφος που ταξιδεύει πιο γρήγορα από το φράγμα του ήχου. Ενώ οι άνθρωποι μέσα στο αεροπλάνο ακούνε ένα συνεχή ήχο, τα ηχητικά κύματα φτάνουν σε έναν παρατηρητή της Γης σαν μια "έκρηξη"
Ο Singleton λέει πως το μοντέλο του, μπορεί να αναπαράγει όλα τα χαρακτηριστικά της ακτινοβολίας που εκπέμπεται από ένα πάλσαρ, αντικαθιστώντας έτσι το συνονθύλευμα των μοντέλων που υπήρχαν μέχρι τώρα. Αυτό κατά την Jocelyn Bell Burnell, που ανακάλυψε τα πάλσαρ, είναι ενδιαφέρον. "Αυτοί οι ερευνητές εξηγούν ορισμένα χαρακτηριστικά της εκπομπής των πάλσαρ, που είναι δύσκολο να εξηγηθούν με άλλες θεωρίες, και μάλιστα πολύ τακτοποιημένα”, αναφέρει η Jocelyn Bell.
Άλλοι θεωρητικοί είναι λιγότερο εντυπωσιασμένοι, όμως ο Σίνγκλετον λέει ότι αυτό πρέπει να αναμένεται. "Αν είμαστε σωστοί – και είμαι πεπεισμένος ότι είμαστε – το μοντέλο μας αντικαθιστά 40 χρόνια εργασίας στο οποίο απασχολήθηκαν εκατοντάδες θεωρητικοί. Μπορείτε λοιπόν να περιμένετε ότι θα αντιμετωπίσουμε κάποια εχθρότητα."