ΡΗΤΟΡΙΚΗ: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ - Περὶ τῶν ἐν Χερρονήσῳ (48-55)

[48] Εἰ δέ τῳ δοκεῖ ταῦτα καὶ δαπάνης μεγάλης καὶ πόνων πολλῶν καὶ πραγματείας εἶναι, καὶ μάλ᾽ ὀρθῶς δοκεῖ· ἀλλ᾽ ἐὰν λογίσηται τὰ τῇ πόλει μετὰ ταῦτα γενησόμενα, ἂν ταῦτα μὴ ᾽θέλῃ, εὑρήσει λυσιτελοῦν τὸ ἑκόντας ποιεῖν τὰ δέοντα.

[49] εἰ μὲν γάρ ἐστί τις ἐγγυητὴς θεῶν (οὐ γὰρ ἀνθρώπων γ᾽ οὐδεὶς ἂν γένοιτ᾽ ἀξιόχρεως τηλικούτου πράγματος) ὡς, ἐὰν ἄγηθ᾽ ἡσυχίαν καὶ ἅπαντα προῆσθε, οὐκ ἐπ᾽ αὐτοὺς ὑμᾶς τελευτῶν ἐκεῖνος ἥξει, αἰσχρὸν μὲν νὴ τὸν Δία καὶ πάντας θεοὺς καὶ ἀνάξιον ὑμῶν καὶ τῶν ὑπαρχόντων τῇ πόλει καὶ πεπραγμένων τοῖς προγόνοις, τῆς ἰδίας ἕνεκα ῥᾳθυμίας τοὺς ἄλλους πάντας Ἕλληνας εἰς δουλείαν προέσθαι, καὶ ἔγωγ᾽ αὐτὸς μὲν τεθνάναι μᾶλλον ἂν ἢ ταῦτ᾽ εἰρηκέναι βουλοίμην· οὐ μὴν ἀλλ᾽ εἴ τις ἄλλος λέγει καὶ ὑμᾶς πείθει, ἔστω, μὴ ἀμύνεσθε, ἅπαντα πρόεσθε.

[50] εἰ δὲ μηδενὶ τοῦτο δοκεῖ, τοὐναντίον δὲ πρόϊσμεν ἅπαντες, ὅτι ὅσῳ ἂν πλειόνων ἐάσωμεν ἐκεῖνον γενέσθαι κύριον, τοσούτῳ χαλεπωτέρῳ καὶ ἰσχυροτέρῳ χρησόμεθ᾽ ἐχθρῷ, ποῖ ἀναδυόμεθα; ἢ τί μέλλομεν; ἢ πότ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὰ δέοντα ποιεῖν ἐθελήσομεν;

[51] ὅταν νὴ Δί᾽ ἀναγκαῖον ᾖ. ἀλλ᾽ ἣν μὲν ἄν τις ἐλευθέρων ἀνθρώπων ἀνάγκην εἴποι, οὐ μόνον ἤδη πάρεστιν, ἀλλὰ καὶ πάλαι παρελήλυθε, τὴν δὲ τῶν δούλων ἀπεύχεσθαι δήπου μὴ γενέσθαι δεῖ. διαφέρει δὲ τί; ὅτι ἐστὶν ἐλευθέρῳ μὲν ἀνθρώπῳ μεγίστη ἀνάγκη ἡ ὑπὲρ τῶν γιγνομένων αἰσχύνη, καὶ μείζω ταύτης οὐκ οἶδ᾽ ἥντιν᾽ ἂν εἴποιμεν· δούλῳ δὲ πληγαὶ καὶ ὁ τοῦ σώματος αἰκισμός, ἃ μήτε γένοιτο οὔτε λέγειν ἄξιον.

[52] Πάντα τοίνυν τἄλλ᾽ εἰπὼν ἂν ἡδέως, καὶ δείξας ὃν τρόπον ὑμᾶς ἔνιοι καταπολιτεύονται, τὰ μὲν ἄλλ᾽ ἐάσω· ἀλλ᾽ ἐπειδάν τι τῶν πρὸς Φίλιππον ἐμπέσῃ, εὐθὺς ἀναστάς τις λέγει τὸ τὴν εἰρήνην ἄγειν ὡς ἀγαθὸν καὶ τὸ τρέφειν δύναμιν μεγάλην ὡς χαλεπόν, καὶ «διαρπάζειν τινὲς τὰ χρήματα βούλονται,» καὶ τοιούτους λόγους, ἐξ ὧν ἀναβάλλουσι μὲν ὑμᾶς, ἡσυχίαν δὲ ποιοῦσιν ἐκείνῳ πράττειν ὅ τι βούλεται.

[53] ἐκ δὲ τούτων περιγίγνεται, ὑμῖν μὲν ἡ σχολὴ καὶ τὸ μηδὲν ἤδη ποιεῖν, ἃ δέδοιχ᾽ ὅπως μήποθ᾽ ἡγήσεσθ᾽ ἐπὶ πολλῷ γεγενῆσθαι, τούτοις δ᾽ αἱ χάριτες καὶ ὁ μισθὸς ὁ τούτων. ἐγὼ δ᾽ οἴομαι τὴν μὲν εἰρήνην ἄγειν οὐχ ὑμᾶς δεῖν πείθειν, οἳ πεπεισμένοι κάθησθε, ἀλλὰ τὸν τὰ τοῦ πολέμου πράττοντα· ἂν γὰρ ἐκεῖνος πεισθῇ, τά γ᾽ ἀφ᾽ ὑμῶν ὑπάρχει·

[54] νομίζειν δ᾽ εἶναι χαλεπὰ οὐχ ὅσ᾽ ἂν εἰς σωτηρίαν δαπανῶμεν, ἀλλ᾽ ἃ πεισόμεθα, ἂν ταῦτα μὴ ᾽θέλωμεν ποιεῖν· καὶ τὸ «διαρπασθήσεται τὰ χρήματα» τῷ φυλακὴν εἰπεῖν δι᾽ ἧς σωθήσεται κωλύειν, οὐχὶ τῷ τοῦ συμφέροντος ἀφεστάναι.

[55] καίτοι ἔγωγ᾽ ἀγανακτῶ καὶ αὐτὸ τοῦτ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, εἰ τὰ μὲν χρήματα λυπεῖ τινὰς ὑμῶν εἰ διαρπασθήσεται, ἃ καὶ φυλάττειν καὶ κολάζειν τοὺς ἀδικοῦντας ἐφ᾽ ὑμῖν ἐστι, τὴν δ᾽ Ἑλλάδα πᾶσαν οὑτωσὶ Φίλιππος ἐφεξῆς ἁρπάζων οὐ λυπεῖ, καὶ ταῦτ᾽ ἐφ᾽ ὑμᾶς ἁρπάζων.

***
[48] Αν πάλι κανείς νομίζει ότι αυτά απαιτούν έξοδα πολλά, κόπους πολλούς και πολλές ταλαιπωρίες, έχει απόλυτο δίκαιο. Αλλά, αν σκεφθεί τις κατοπινές συνέπειες για την πόλη, αν αυτή αρνηθεί να κάνει αυτά, θα διαπιστώσει ότι είναι προς όφελός σας να κάνετε με τη θέλησή σας αυτά που πρέπει.

[49] Ας υποθέσουμε ότι γίνεται εγγυητής σε σας κάποιος από τους θεούς (γιατί από τους ανθρώπους βέβαια κανένας δεν θα μπορούσε να γίνει αξιόπιστος εγγυητής ενός τόσο σημαντικού ζητήματος) ότι, αν μένετε αδρανείς και αφήσετε στην τύχη τους τα πάντα, δεν θα βαδίσει εκείνος τελικά και εναντίον σας. Ακόμη και σ᾽ αυτήν την περίπτωση, θα ήταν ντροπή, μα τον Δία και όλους τους θεούς, και ανάξιο για σας, για τις παραδόσεις της πόλης σας και τα έργα των προγόνων σας να ρίξετε όλους τους Έλληνες σε σκλαβιά από δική σας ραθυμία. Εγώ τουλάχιστον θα προτιμούσα να είχα πεθάνει παρά να είχα προτείνει αυτά. Ωστόσο, αν κάποιος άλλος το προτείνει και σας πείθει, ας είναι, μην προβάλλετε αντίσταση, εγκαταλείψτε τα πάντα στην τύχη τους.

[50] Αν όμως κανείς δεν επιδοκιμάζει αυτό, αλλ᾽ αν αντίθετα όλοι γνωρίζουμε καλά εκ των προτέρων ότι, όσο περισσότερων εδαφών επιτρέψουμε στον Φίλιππο να γίνει κύριος, τόσο πιο δύσκολο και πιο ισχυρό εχθρό θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε, προς τα πού θα πάμε να γλιτώσουμε; Ή γιατί καθυστερούμε; Ή πότε, Αθηναίοι, θα θελήσουμε να κάνουμε το καθήκον μας;

[51] Όταν, μα τον Δία, το επιβάλει η ανάγκη. Αλλά ό,τι θα αποκαλούσε ανάγκη ένας ελεύθερος άνθρωπος, τώρα όχι μόνο είναι παρόν, αλλά και παρελθόν εδώ και πολύν καιρό· η ανάγκη όμως των δούλων να εύχεσθε να μην έρθει ποτέ. Σε τι όμως διαφέρει; Στο ότι η μεγαλύτερη ανάγκη για έναν ελεύθερο άνθρωπο είναι η ντροπή για όσα γίνονται, και αμφιβάλλω αν μπορούμε να κατονομάσουμε κάποιαν άλλην ισχυρότερη από αυτήν· για έναν δούλο όμως ανάγκη είναι τα χτυπήματα και η κάκωση του σώματος, παθήματα που μακάρι να μην παρουσιαστούν ποτέ και που δεν αξίζει να τα αναφέρουμε.

[52] Μολονότι λοιπόν με ευχαρίστηση θα μιλούσα για όλα γενικά τα θέματα και θα έδειχνα με ποιον τρόπο μερικοί σας παραπλανούν με την πολιτική τους, εντούτοις θα παραλείψω όλα τα άλλα. Θα περιοριστώ όμως στο εξής: κάθε φορά που συμπτωματικά θα προκύψει κάτι που αφορά τον Φίλιππο, αμέσως σηκώνεται κάποιος και λέει πόσο καλό πράγμα είναι η διατήρηση της ειρήνης και πόσο δύσκολο η συντήρηση μεγάλης στρατιωτικής δύναμης, επίσης πως «κάποιοι θέλουν να αρπάξουν τα χρήματά σας» και άλλα τέτοια λόγια, με τα οποία σας κάνουν αναβλητικούς, ενώ από την άλλη δίνουν στον Φίλιππο την άνεση να κάνει ό,τι θέλει.

[53] Αλλά το κέρδος από αυτά είναι για σας μεν η σχόλη και η απραξία, αγαθά που φοβάμαι μήπως κάποτε θα θεωρήσετε ότι έχουν επιτευχθεί με μεγάλο κόστος, γι᾽ αυτούς όμως η δημοτικότητα και η αμοιβή. Αλλά εγώ νομίζω ότι δεν χρειάζεται να πείσω εσάς να τηρήσετε την ειρήνη, αφού εσείς έχετε πεισθεί και κάθεστε ήσυχοι, αλλά αυτόν που τώρα κάνει πόλεμο. Γιατί, αν εκείνος πεισθεί, από τη δική σας πλευρά τουλάχιστον αυτό είναι δεδομένο.

[54] Ακόμη πρέπει να καταλάβουμε ότι σκληρό για μας δεν είναι όσα θα ξοδέψουμε για τη σωτηρία μας, αλλά όσα θα πάθουμε, αν δεν θελήσουμε να υποβληθούμε σ᾽ αυτά τα έξοδα. Και όσο για «τη διασπάθιση των χρημάτων σας», οφείλουν να την εμποδίσουν με το να προτείνουν μέτρα προστασίας, με τα οποία θα σωθούν τα χρήματά σας και όχι με το να εγκαταλείπουν τα συμφέροντά σας.

[55] Και όμως εγώ τουλάχιστον αγανακτώ με αυτό ακριβώς, Αθηναίοι, αν δηλαδή ενοχλεί μερικούς από σας η διασπάθιση των χρημάτων, που είναι στο χέρι σας και να τα προστατέψετε και να τιμωρήσετε τους άρπαγες, αλλά δεν σας ενοχλεί που ο Φίλιππος αρπάζει όλα τα ελληνικά κράτη το ένα πίσω από το άλλο, όπως βλέπετε, και μάλιστα όταν οι αρπαγές αυτές στρέφονται εναντίον σας.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

 1. Φιλοσοφία

 

Τον 6ο αιώνα κάνει ξαφνικά την εμφάνισή της στην Ελλάδα μια κατηγορία ανθρώπων, η συμπεριφορά των οποίων ονομάζεται (με μια μεταγενέστερη έκφραση) φιλοσοφική. Η ώθηση που προέκυψε από το γεγονός αυτό απελευθέρωσε μια μέχρι τότε λανθάνουσα ανθρώπινη στάση, η οποία έκτοτε χαρακτηρίζει το ευρωπαϊκό πνεύμα: ο δυτικός πολιτισμός είναι αδιανόητος χωρίς φιλοσοφία, και τα θεμέλια όλης της δυτικής φιλοσοφίας στηρίζονται, παρ’ όλους τους μετασχηματισμούς και τις πολεμικές, άμεσα ή έμμεσα επάνω στην ελληνική.

 

Η φιλοσοφία είναι ένας ριζικά νέος τρόπος να διατυπώνει κανείς ερωτήματα για τον κόσμο και τη ζωή, ένας τρόπος που στηρίζεται στην αυτενέργεια της σκέψης. Δεν είναι κάτι αυτονόητο, δεδομένο με τον άνθρωπο αυτόν καθαυτόν: υπάρχουν ιστορικά μεγάλες εποχές δίχως φιλοσοφία, όπως, λ.χ., η εποχή του Ομήρου· υπάρχουν λαοί με μεγάλο πολιτισμό που δεν έχουν φιλοσοφία, όπως, π.χ., οι Αιγύπτιοι.

 

α) Κρίση του μύθου

 

Όπως τόσο συχνά στη μεταγενέστερη πορεία της, έτσι και στις απαρχές της η ευρωπαϊκή φιλοσοφία συνιστά ένα φαινόμενο κρίσης. Πρόκειται για την κατάλυση του μυθικού κόσμου, για την έκλειψη δηλαδή της πίστης στην πραγματικότητά του και στις αξίες του. Η παλαιά εικόνα του κόσμου είχε διαμορφωθεί και διαδοθεί από τους ποιητές, τον Όμηρο και τον Ησίοδο: εναντίον αυτών στρέφονται εξαρχής και επίμονα οι φιλόσοφοι ασκώντας σφοδρή κριτική (Ξενοφάνης, Ηράκλειτος, Πλάτων). Το παλαιό κοσμοείδωλο στηριζόταν στην ανεπιφύλακτη αποδοχή μιας παράδοσης, η οποία μπορούσε να διαπλαστεί αρκετά ελεύθερα στα επιμέρους στοιχεία, παρέμενε ωστόσο αδιαμφισβήτητη στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της: οι φιλόσοφοι στρέφουν την πολεμική τους εναντίων των «ανθρώπων» και της τυφλής αυτής αποδοχής της παράδοσης (Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Ξενοφάνης). Αντί να εκλαμβάνουν το δεδομένο ως δεδομένο, «απορούν» - πράγμα που σύμφωνα με τον Πλάτωνα αποτελεί την αρχή της φιλοσοφίας. Εμφορούνται από ένα νέο, πολεμικό πάθος για την αλήθεια (όπως περίπου και ο Ησίοδος πριν από αυτούς). Η παλαιά εικόνα της εξωτερικής πραγματικότητας ήταν διαστρωματωμένη σε τρία επίπεδα: εκ των άνω προς τα κάτω, στον Ουρανό, τη Γη και τον Τάρταρο, ενώ στις παρυφές διαχέεται στο απροσδιόριστο. Η νέα εικόνα (ο «κόσμος») υπερβαίνει καταρχήν το κάτω και το άνω και προσδίδει στον κόσμο σταθερά όρια και μέτρα: τον θεωρεί ήδη από πολύ νωρίς ως μια σφαίρα.

 

β) Προφιλοσοφικές προβαθμίδες

 

Αν κανείς επικεντρωθεί στον ριζοσπαστισμό και στον πολεμικό ζήλο των προτάσεών της, η ελληνική φιλοσοφία φαίνεται ως κάτι το επαναστατικά νέο· στον τρόπο, ωστόσο, με τον οποίο σχηματοποιείται αυτό το νέο αποτυπώνονται κάποιες διαρκείς προδιαθέσεις και τάσεις του ελληνικού πνεύματος. Πρόδρομος της νέας τόλμης με την οποίαν οι πρώιμοι στοχαστές, στηριγμένοι μόνο στον εαυτό τους, αντιπαρατάσσονται στην κοινότητα και την παράδοση είναι η εσωτερική ελευθερία που επέτρεψε και στους ποιητές να χειριστούν τον μύθο αυτόνομα και δημιουργικά. Οι φιλόσοφοι αποτιμούν τα πράγματα με μέτρο τον λόγο: παρόμοια η θρησκευτική σκέψη και το θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων παρουσίαζε ανέκαθεν την τάση να απαλείφει ή να μετασχηματίζει κάθε' στοιχείο από την εικόνα των θεών, από τον μύθο ή τη λατρεία, το οποίο αντιβαίνει στις σαφείς και καθαρές αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Οι φιλόσοφοι αναζητούν την έσχατη αρχή η το πρωταρχικό θεμέλιο των πραγμάτων (την αρχήν): με τον ίδιον τρόπο διατύπωσαν τα ερωτήματά τους ήδη και οι επικοί ποιητές και ο πρώιμος στοχασμός του δικαίου (π.χ. Ιλιάδα X 116).

 

γ) Το χαρακτηριστικά φιλοσοφικό

 

Τί είναι αυτό που ξεχωρίζει τη φιλοσοφία από τις άλλες θεμελιώδεις στάσεις του ελληνικού τόπου ανθρώπου; Τί διακρίνει τον Ηράκλειτο από τον Όμηρο; Και επειδή παράλληλα με τους φιλοσόφους υπάρχουν και άλλοι ορθολογιστές κριτικοί του μύθου: τί ξεχωρίζει τον Ηράκλειτο από τον Εκαταίο τον Μιλήσιο;

 

Οι φιλόσοφοι θέτουν ερωτήματα χωρίς να εξαντλούνται. Δεν στέκονται σε τούτο το μεμονωμένο πράγμα, ρωτούν και για τα άλλα. Αντί μόνο για τούτο εδώ το ένα φυτό, ενδιαφέρονται για όλα τα φυτά, αντί για τα ήθη του δικού τους λαού, για τα ήθη όλων των λαών. Η φιλοσοφική σκέψη επεκτείνεται στην ολότητα που περιλαμβάνει. τα πάντα. - Σ’ αυτή την περιεκτική σύνοψη ο φιλόσοφος δεν αναζητά την ποικίλλη πολλαπλότητα αλλά την ενότητα, όχι τη μεμονωμένη περίπτωση αλλά τον κανόνα, όχι το παροδικό αλλά το μόνιμο. Αναζητά επομένως αυτό ως προς το οποίο το ένα μοιάζει με το άλλο, τον τόπο, την ιδέα. - Οι φιλόσοφοι επιφορτίζονται το βάρος μια νέας ευθύνης. Σε σύγκριση μ’ αυτούς, οι άλλοι ορθολογιστές φαίνονται αυθαίρετοι και αυταρχικοί, υποκειμενικοί και ισχυρογνώμονες, ενώ οι ποιητές αφελείς. Η ανάληψη ευθύνης, η υποχρέωση του λόγον διδόναι είναι μια ελεύθερα επιλεγμένη δέσμευση και υποχρέωση στην αλήθεια και το πραγματικό. - Η φιλοσοφική σκέψη βασίζεται πάνω στη διάκριση μεταξύ ουσιώδους και επουσιώδους, (μεταφυσικής) αφαίρεσης.- Αυτοί οι τρόποι συμπεριφοράς που εποπτεύουν, μετρούν και αναλύουν τα πράγματα είναι δυνατοί μόνον χάρη σε μιαν ιδιαίτερη εγρήγορση, οξύτητα και δύναμη της διάνοιας. Ο κατακερματισμός και η κατάλυση κάθε νοήματος που επαπειλείται εξαιτίας τους αποσοβείται μέσω της πλαστικότητας που διακρίνει την ελληνική διανοητική σκέψη (ιδέα, εποπτεία της ουσίας, προσωποποίηση). Το καθολικό δεν εμφανίζεται σ’ αυτή τη σκέψη ωχρό και αποδυναμωμένο, αλλά εμφορούμενο από ύψιστη δύναμη και ζωτικότητα (αποδείξεις της ύπαρξης του θεού).

 

δ) Η φιλοσοφική μορφή ζωής

 

Η σκέψη εμφανίζεται με τη διδασκαλία και το βιβλίο, αρχικά ίσως μόνον ως πάρεργο. (Οι παλαιότεροι ποιητές έγραψαν στις περισσότερες περιπτώσεις ένα μόνο και μοναδικό, μάλλον σύντομο βιβλίο). Ωστόσο έχει την τάση να αποτυπώνεται σε ολόκληρη τη στάση ζωής του στοχαστή και των οπαδών του: η φιλοσοφία καθίσταται μια δύναμη που καθορίζει τη ζωή, ο άνθρωπος που φιλοσοφεί ένας τύπος ανθρώπου. Η φιλοσοφία έχει τους μάρτυρες της· από τον Σωκράτη ως τον Βοήθιο δηλώνει επανειλημμένα δυναμικά παρούσα κατά την ώρα του θανάτου των ανθρώπων. Η φιλοσοφία αναδεικνύεται σε μια κρίσιμη δύναμη στην ελληνική εκπαίδευση. Οι φιλοσοφούντες συσπειρώνονται σε κοινότητες (Πυθαγόρειος σύνδεσμος, Ακαδημία), αναδύονται οι φιλοσοφικές σχολές, σε οργανωμένη μορφή, ως λατρευτικές ενώσεις με νομική υπόσταση, σωματεία με έγγεια ιδιοκτησία και σταθερή συνέχεια των επικεφαλής τους- οι σχολές αυτές διατηρούνται καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας ως ουσιαστικοί φορείς της διδακτικής παράδοσης, έστω κι αν αργότερα η πιο ζωντανή φιλοσοφία αναπτύσσεται έξω από αυτές.

 

ε) Φιλοσοφία και θρησκεία

 

Από την αρχή ακόμη η σχέση φιλοσοφίας και θρησκείας στους Έλληνες είναι μια σχέση εσωτερικής έντασης. Οι φιλόσοφοι στρέφονται εναντίον των παραδόσεων της λατρείας και της πίστης, της αφελούς ταύτισης του αγάλματος των θεών με τον ίδιο τον θεό, των «ανόσιων» δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων, έναν με ανθρώπινες ιδιότητες και αδυναμίες, εναντίον της πληθώρας των παραδεδομένων θεών, χρησιμοποιώντας μάλιστα στην κριτική τους επιχειρήματα τα οποία αργότερα επρόκειτο να τα υιοθετήσει η χριστιανική πολεμική κατά της ειδωλολατρίας. Ο λαός συχνά θεωρεί τους φυσικούς φιλόσοφους, τους κοσμολόγους και αστρονόμους αθεϊστές (Πλάτων, Νόμοι 967a).

 

Ωστόσο ο φιλοσοφικός αγώνας εναντίον μέρους της θρησκευτικής παράδοσης δεν αποσκοπεί στην απόρριψη των θεών, αλλά στην απομυθοποίηση, σε μια καθαρότερη και υψηλότερη αντίληψη του θεού και σε μια πνευματικότερη στάση στη λατρεία του. Η ελληνική φιλοσοφία περικλείει μέσα της τη θεολογία. (Ο Πλάτων εγκαινιάζει ένα νέο στάδιο αυτής της πνευματικής θρησκείας, καθώς η σκέψη του εμπεριέχει μια θεωρία για τη γνώση του θεού (10^ο βιβλίο των νόμων), στην οποία υπάρχει χώρος και για τους παραδεδομένους θεούς (Φαιδρός, Τίμαιος). Για τον νεαρό Αριστοτέλη ο κόσμος είναι ο «ορατός θεός». Από αυτόν διατυπώθηκε το αίτημα για τη λατρεία με τον νου, δικός του είναι και ο όρος «θεολογία» για ό, τι αργότερα ονομάστηκε «μεταφυσική». Ο Πλάτων και η σχολή του παρέχουν το θεμέλιο και το πρότυπο στη θεολογία των ελληνιστικοί φιλοσοφικών σχολών· μέσω της Στοάς η κοσμική ευσέβεια μεταδίδεται σε ευρύτερους κύκλους και, με το βάθος που της προσέδωσε ο Πλωτίνος, μεταδίδεται στην Εσπερία. Στην ύστερη αρχαιότητα οι φιλόσοφοι, οι μυστηριακές λατρείες και τα μαντεία βρίσκονται σε κοινό πνευματικό αγώνα κατά του ανερχόμενου χριστιανισμού, ενώ από την άλλη πλευρά η σε τελευταία ανάλυση πλατωνική θεολογία συμβάλλει στη διαμόρφωση του χριστιανικού δόγματος, όπως, π.χ., στην περίπτωση του Ωριγένη, των Πατέρων από την Καππαδοκία και του Αυγουστίνου.

 

στ) Η παλαιά και. η μεταγενέστερη φιλοσοφία 

 

Η ελληνική φιλοσοφία ζει ως τις μέρες μας μέσω της αδιάλειπτης παράδοσης σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και της Νεωτερικότητας· αποτελεί το πιο άμεσο και αδιάσπαστο κομμάτι της ελληνικής κληρονομιάς μας. Η αρχαιότερη ελληνική φιλοσοφία (μέχρι περίπου τον Πλάτωνα) παρουσιάζει ορισμένα χαρακτηριστικά που την διακρίνουν από όλες τις μεταγενέστερες εκδοχές της, και τα οποία εύκολα παραβλέπει ο σύγχρονος χρήστης της, μολονότι στοιχειοθετούν κάτι από το μεγαλείο και την ιδιομορφία της. Δεν υπάρχουν τομείς ή ειδικοί κλάδοι της φιλοσοφίας, όπως η λογική, η ηθική η αισθητική κ.ο.κ.· την πρώτη διαίρεση αυτού του είδους τη βρίσκουμε στον μαθητή του Πλάτωνα Ξενοκράτη. Η αρχαιότερη φιλο σοφία αποβλέπει μέσα από κάθε επιμέρους στοιχείο στο όλον Θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία αποτελούν κατά βάση μιαν ενότητα. Δεν υπάρχει διάκριση φιλοσοφίας και «επιμέρους επιστημών» ερωτήματα, έρευνα, γνώση και σκέψη έχουν καθολικό χαρακτήρα και πολλοί φιλόσοφοι είναι ταυτόχρονα «ειδικοί επιστήμονες»: Αναξίμανδρος ασχολείται με τη γεωγραφία, ο Πυθαγόρας με τα μαθηματικά και την ακουστική, ο Εμπεδοκλής με την ιατρική, ενώ Δημόκριτος, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης ασχολούνται με την έρευνα σε όλες τις περιοχές του επιστητού.

 

Δογματισμός και συστηματικότητα υποχωρούν, τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, η όρεξη για ερωτήματα είναι ακόρεστη. Πολώσεις, αντινομίες και παραδοξολογίες είναι προσφιλείς. Ενδιαφέρει, για να μιλήσουμε με καντιανούς όρους, μάλλον το φιλοσοφεί παρά η φιλοσοφία. Σε τούτο άλλωστε οφείλεται και το γεγονός ότι υπάρχει και μια σειρά σημαντικών στοχαστών που δεν έγραψαν τίποτα αλλά μόνο δίδαξαν: ο Πυθαγόρας, ο Σωκράτης, ο Αρκεσίλαος, ο Επίκτητος, ο Αμμώνιος Σακκάς - και για να είμαστε ακριβέ και ο ίδιος ο Πλάτων. - Στην αρχαία φιλοσοφία, μολονότι πρόκειται για το εντελώς προσωπικό επίτευγμα ορισμένων ατόμων, κυριαρχεί ένας «γόνιμος εκλεκτικισμός» (Stenzel)· άπαξ και ανακαλύφθηκε και μεταβάλλεται σε κοινό αγαθό, το οποίο χρησιμοποιείται κατά βούληση από τους μεταγενέστερους· οι μεγάλοι στοχαστές ανακεφαλαιώνουν δημιουργικά τα επιτεύγματα των προδρόμων τους, πράγμα που εξακολουθεί να συμβαίνει και κατά την ύστερη περίοδο με τον Ποσειδώνιο και τον Αντίοχο. - Το φιλοσοφείν δεν είναι επάγγελμα ούτε εργασία επ’ αμοιβή, αλλά ελεύθερη δραστηριότητα ανδρών που είναι ανεξάρτητοι λόγω ευπορίας (όπως ο Ηράκλειτος, Αναξαγόρας, και ο Πλάτων) ή έλλειψης αναγκών (Σωκράτης), ή άσκησης άλλων επαγγελμάτων (ο Ξενοφάνης είναι ποιητής, ο Αλκμέων γιατρός). Αυτοί που πρώτη φορά διδάσκουν για χρήματα είναι οι σοφιστές.

  

3. Επιστήμη

 

α) Το θετικό αποτέλεσμα της γνώσης

 

Όσο αμφισβητήσιμη και αν είναι η έννοια της «προόδου», στο πεδίο της θεμελιωμένης ανθρώπινης γνώσης έχει νόημα να μιλά κανείς για μια πρόοδο αντικειμενική και μετρήσιμη. Η χαρούμενη αίσθηση της προόδου στην ακρίβεια της γνώσης συνήγειρε την Αρχαία Ακαδημία.¹¹⁵ Παρόμοιο συναίσθημα θα μπορούσε να έχει νιώσει ο ελληνισμός στο σύνολό του. Όταν γύρω στο έτος 50 π.Χ. απεβίωσε ο τελευταίος μεγάλος ερευνητής του ελληνικοί) πολιτισμικού κόσμου, ο Ποσειδώνιος, μπορούσε να ανατρέξει κανείς σε περίπου μισή χιλιετία ελληνικής επιστημονικής δραστηριότητας. Αυτά τα 500 χρόνια- προήγαγαν την ανθρώπινη γνώση περισσότερο από ό, τι τα 5000 χρόνια που προηγήθηκαν ή τα 1 500 που ακολούθησαν. Μπορούν να αναμετρηθούν με την εποχή από το 1500 μέχρι το παρόν, ακόμη και αν ληφθεί υπόψη η εκπληκτική διεύρυνση της γνώσης κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αν κανείς αναλογιστεί ότι οι Έλληνες έπρεπε πρώτα να δημιουργήσουν τις πνευματικές και ανθρώπινες προϋποθέσεις, πάνω στις οποίες στηρίζεται έκτοτε κάθε περαιτέρω έ­ρευνα, τότε θα εκτιμήσει, με όλο τον θαυμασμό για τις επιδόσεις της Νεωτερικότητας, ακόμη περισσότερο τη συνεισφορά τους. Από την εποχή του δαμασμού της φωτιάς και της μόνιμης εγκατάστασης του ανθρώπου, ούτε η ανακάλυψη του σιδήρου ούτε η ανάπτυξη των μεγάλων αυτοκρατορικών οργανισμών της Ανατολής - αμφότερες πραγματικά κοσμοϊστορικές τομές - δεν μεταμόρφωσε την όψη του κόσμου και της ζωής τόσο όσο η ελληνική επιστήμη. Η ιστορία της ανθρώπινης γνώσης χωρίζεται σαφώς σε δύο εποχές, την προελληνική-πρωτόγονη και την ελληνική-μεθελληνική. Σε πολλά μέρη, όπου δεν εισέδυσε η ζωογόνος ελληνική επίδραση, ή όπου δεν υπήρξε πρόσληψή της, η προελληνική-πρωτόγονη εποχή διήρ- κεσε περισσότερο, ενμέρει μέχρι και τις μέρες μας. Με τη νηφάλια διαπίστωση αυτών των γεγονότων δεν έχει λεχθεί προς το παρόν τίποτα ακόμη για την αξία της γνώσης ενγένει και της ελληνικής γνώσης ειδικότερα.

 

Η πρωτόγονη εικόνα του κόσμου φαίνεται να είναι περίπου όμοια παντού πάνω στη γη- στην Ελλάδα του 8ου αιώνα τα πράγματα κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ήταν πολύ διαφορετικά από ό, τι αλλού. Έτσι η γη είναι η επιβλητικότερη από όλες τις πραγματικότητες, ακλόνητη στην σταθερότητά της, ο ουρανός μια σκηνή ή ένας μανδύας, και τα αστέρια ένα στολίδι κεντημένο στον μανδύα ή δαιμονικά όντα. Η ελληνική επιστήμη κάνει την κατά πάσα πιθανότητα πιο ανατρεπτική ανακάλυψη: τη σφαιρική μορφή της γης· ένας έλληνας ερευνητής στάθηκε στην ακτή της Ισπανίας και δείχνοντας προς δυσμάς εξήγησε ότι, πλέοντας κανείς συνέχεια προς αυτή την κατεύθυνση, θα μπορούσε να βρεθεί στις Ινδίες -μια πρόταση που ενέπνευσε τον Κολόμβο. Ανακαλύπτεται η αξονική περιστροφή της γης. Διατυπώνεται ως υπόθεση - προφανώς γνωστή στον Κοπέρνικο- η θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος. Σχηματίζεται μια αντίληψη για τις τεράστιες διαστάσεις του σύμπαντος, τουλάχιστον εντός του ηλιακού μας συστήματος· υπολογίζεται η απόσταση της σελήνης και του ηλίου (χωρίς οπτικά όργανα!) κατά προσέγγιση σωστά· προσδιορίζεται μέσω της μέτρησης μοιρών η περίμετρος της γης, οι άνθρωποι μαθαίνουν να προσδιορίζουν την αστρονομική θέση ενός τόπου, και σχηματίζουν μια παραστατική αντίληψη του μικροσκοπικού μεγέθους της γης ως ενός αστεριού ανάμεσα σε άλλα αστέρια. Κατανοείται η εξάρτηση της παλίρροιας της θάλασσας από την περιφορά της σελήνης. Τίθενται τα θεμέλια μιας επιστημονικής γεωγραφίας. Είναι γνωστοί οι θεμελιώδεις νόμοι και μέθοδοι των μαθηματικών, οι άρρητοι αριθμοί, η θεωρία της τομής κώνου, ο απειροστικός λογισμός, η τριγωνομετρία και η αναλυτική γεωμετρία. Γνωρίζουν θεωρητικά και χρησιμοποιούν στην πράξη το κέντρο βάρους και το ειδικό βάρος, τον νόμο του μοχλού, το πολύσπαστο και το εστιακό κάτοπτρο. Μελετούν τις επιδράσεις του κλίματος πάνω στους ανθρώπους και κατανοούν την κληρονομικότητα ορισμένων ασθενειών. Γνωρίζουν τον ρόλο του εγκεφάλου ως κεντρικού οργάνου και αυτόν της καρδιάς στην κυκλοφορία του αίματος, υπάρχουν λεπτομερείς γνώσεις σχετικά με τη δομή του οφθαλμού όπως και του μεγάλου και του μικρού εγκεφάλου και μπορούν να συσχετίζουν την ανθρώπινη νοημοσύνη με την πιο πολύπλοκη -σε σύγκριση με αυτή των ζώων - διαμόρφωση του ανθρώπινου εγκεφάλου - όλα αυτά με βάση τομές σε ζώα και ανθρώπους. Γίνεται διάκριση μεταξύ αισθητηρίων και κινητικών νεύρων. Στη βοτανική διαθέτουν μια εύστοχα διαφοροποιημένη μορφολογία, βιολογία και φυτογεωγραφία. Μελέτησαν με εμβρίθεια τα κατώτερα και τα ανώτερα ζώα και τη ρευστή μετάβαση από το ένα στο άλλο με αφετηρία τα φυτά· για τα ζώα, γνωρίζουν ακριβείς λεπτομέρειες της ανατομίας (π.χ. τις ευσταχιανές σάλπιγγες) και της φυσιολογίας τους (πέψη, αναπαραγωγή). Από απολιθώματα εξάγονται τολμηρά παλαιοντολογικά συμπεράσματα, και διατυπώνεται μια θεωρία της εξέλιξης των έμβιων όντων που προκαταλαμβάνει τον δαρβινισμό. Η γνώση ξένων γλωσσών και λογοτεχνιών είναι περιορισμένη, αλλά η εθνολογική παρατήρηση πλούσια. Για την Ελλάδα, αξιοποιούνται ευρήματα εδάφους και επιγραφές, με στόχο την απόκτηση ιστορικών γνώσεων, καλλιεργείται η λαογραφία, συλλέγονται παροιμίες και μύθοι, διερευνώνται τα χρονικά και τα αρχεία, συγκεντρώνονται χειρόγραφα με συστηματικό τρόπο και ταξινομούνται σε καταλόγους. Αναπτύσσονται σε ευρεία κλίμακα η πολιτική ιστορία, η ιστορία του πολιτισμού, της θρησκείας, της λογοτεχνίας, της μουσικής, της φιλοσοφίας, καθώς και η ιστορία των επιστημών όπως των μαθηματικών και της ιατρικής. Η γραμματική και η φιλολογία ανθούν.

 

β) Οι μέθοδοι

 

Εκείνο που διακρίνει την επιστήμη, δηλαδή την ελληνική μορφή της γνώσης, από την απλή γνώση, όπως την κατείχαν σε μεγάλη έκταση και ανεπτυγμένο βαθμό οι προελληνικοί πολιτισμοί, είναι ο μεθοδικός της χαρακτήρας. Σε τελευταία ανάλυση αυτό σημαίνει: το ουσιώδες δεν είναι το υλικό της γνώσης, το αποτέλεσμα, αλλά η διαδικασία της επίτευξής του, όχι αυτό που γίνεται γνωστό, αλλά οι οδοί της γνώσης και της έρευνας- «μέθοδος» σημαίνει δρόμος. Αυτή η έρευνα «που έχει συνείδηση της μεθόδου» οδηγεί σε έναν τεράστιο εμπλουτισμό της γνώσης εξαιτίας της μόνιμα ενεργοποιημένης ορμής για τη γνώση (στην οποία ο Αριστοτέλης στην αρχή της «Μεταφυσικής» του [πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει] διαβλέπει μια πρωταρχική ανθρώπινη ορμή - πολύ ορθότερο θα ήταν να έλεγε κανείς: μία πρωταρχική ελληνική ορμή). Στους προελληνικούς πολιτισμούς η γνώση παρέμεινε τόσο πολύ περιορισμένη, προπαντός επειδή δεν υπήρχε βούληση να μάθει κανείς περισσότερα, επειδή κανείς δεν ρωτούσε και κανείς δεν αμφισβητούσε. Έτσι λοιπόν η ακαταπόνητη ορμή να θέτει κανείς αδιάκοπα ερωτήματα μπορεί να χαρακτηριστεί ως πρωταρχική μέθοδος της επιστήμης. Κατά τα άλλα, οι θεμελιώδεις μέθοδοι της ελληνικής επιστήμης είναι οι ακό­λουθες:

 

a) Η επόπτευση του όλου

 

Ο Πλάτων στον Χαρμίδη (156) κατονομάζει ως χαρακτηριστικά ελληνική θέση της ιατρικής την πρόταση ότι κανείς δεν μπορεί να αποκαταστήσει την υγεία ενός μόνο μέλους του σώματος, ανεξάρτητα από όλα τα υπόλοιπα: αν κάποιος πάει σε έναν καλό γιατρό υποφέροντας από πόνους στα μάτια, αυτός θα του εξηγήσει ότι είναι απαραίτητο να θεραπεύσει το κεφάλι, ακόμη και όλο σώμα, προ- κειμένου να γιατρευτούν τα μάτια, και βέβαια, μαζί με το σώμα, να θεραπεύσει και την ψυχή. Εδώ εκφράζεται μια αρχή που διαφοροποιεί με χαρακτηριστικό τρόπο την ελληνική ιατρική από την τόσο ανεπτυγμένη αιγυπτιακή. Διότι η αναγωγή στη γενικότερη ενότητα δεν σταματά στο σώμα: σημασία για την ασθένεια έχει και το περιβάλλον: το κλίμα, η εποχή του χρόνου, τα ρεύματα του αέρα, το πόσιμο νερό. Διότι ο άνθρωπος ανήκει σε ένα ενεργό πεδίο μεγάλης εμβέλειας, αποτελεί μέρος της φύσης. Ο γιατρός πρέπει να έχει αντίληψη της ολότητας αυτής της φύσης, εφόσον θέλει να διαγνώσει την αιτία της ασθένειας· αυτό το όλον, με άλλα λόγια, είναι ομοιογενές και παντού μέσα σ’ αυτό επενεργούν οι ίδιες δυνάμεις. Επομένως ο πραγματικός γιατρός δεν είναι μόνον ένας ιατρο-μάγος ή ένας εμπειρικός γιατρός, αλλά ένας φυσικός επιστήμονας· στην αγγλική λέξη για τον γιατρό, physician, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να δηλώνεται η διάσταση αυτή.

 

Τούτη λοιπόν η στροφή του βλέμματος προς την ολότητα σημασιοδοτεί μιαν αποδέσμευση από τη μεμονωμένη περίπτωση και την υπαγωγή της σε ευρύτερες συνάφειες. Η επιτυχία στην πράξη σε μια μεμονωμένη περίπτωση προκύπτει επειδή ακριβώς αυτή δεν προσεγγίζεται πρακτικά αλλά θεωρητικά, και επειδή ο γιατρός πρωτίστως δεν αποβλέπει στην αποτελεσματικότητα αλλά στην αιτία. Η «καθαρή» επιστήμη είναι πιο πρακτική από καθετί που παραείναι πρακτικό: οι έλληνες γιατροί το απέδειξαν, καθώς με τις επιτυχίες τους στις ξένες αυλές περιθωριοποίησαν τους φημισμένους από παλιά αιγύπτιους γιατρούς.

 

Κατά παρόμοιον τρόπο δραστηριοποιήθηκαν στην αστρονομία. Η πρόβλεψη της έκλειψης ηλίου του έτους 585 από τον Θαλή αποτελεί ένα επίτευγμα στο οποίο μπορούσε να φθάσει κανείς, υπολογίζοντας κατά προσέγγιση τις ημερομηνίες, με καθαρά εμπειρικό τρόπο και το οποίο προφανώς ήταν εφικτό και για την βαβυλωνιακή ουρανογνωσία. Η ακριβής πρόβλεψη των εκλείψεων -που διαβάζουμε στην εφημερίδα, χωρίς να αισθανόμαστε πια καθόλου το μέγεθος του επιτεύγματος - είναι δυνατή μόνον όταν κανείς δεν εξετάζει την έκλειψη ως μεμονωμένο φαινόμενο, αλλά λαμβάνει υπόψη του τη συνολική περιφορά τόσο ενός ορισμένου πλανήτη όσο και των ουρανίων σωμάτων ενγένει. Η βαβυλωνιακή αστρογνωσία επήγαζε από αστρολογικά ενδιαφέροντα, δηλαδή από τις πρακτικές ανάγκες της βασιλικής και της κρατικής αστρολογίας. Οι επιδράσεις οι οποίες αναζητούνται εδώ είναι καθαρά ατομικές επιδράσεις- εντελώς συγκεκριμένες θέσεις των άστρων επιφέρουν αντίστοιχα εντελώς συγκεκριμένα αποτελέσματα, και αυτός ο πολλαπλασιασμός των λεπτομερειών προκαλεί σύγχυση και καθιστά τη βαβυλωνιακή αστρολογία τόσο αχανή και δυσπρόσιτη σε κάθε συνοπτική προσέγγιση. Και εδώ η ελληνική σκέψη παραμερίζει αρχικά την επιδίωξη του πρακτικού αποτελέσματος και αναζητά την ολότητα· το αποτέλεσμα αυτής της αναζήτησης είναι η ανακάλυψη της περιφοράς των ουρανίων σωμάτων και η ιδέα του κόσμου. Τούτο επέφερε αρχικά τον πλήρη εξοβελισμό των αστρολογικών στοιχείων· όπως ο γιατρός έτσι και ο αστρογνώστης έπρεπε να γίνει φυσικός επιστήμονας -από την αστρολογία προέκυψε η αστρονομία. Μόνον ύστερα από αυτό ήταν δυνατό να τεθεί εκ νέου το ερώτημα σχετικά με την επίδραση που ασκούν τα αστέρια στη γη, και τέθηκε πράγματι με νέο τρόπο: ως επίδραση δηλαδή μιας ολότητας, του κόσμου. Όταν επιτράπηκε η επάνοδος της αστρολογίας, οι Έλληνες δεν τη συστηματοποίησαν απλώς για πρώτη φορά, αλλά την μετασχημάτισαν με αυτή τη θεμελιώδη έννοια, υπό την οποία εξακολουθεί έκτοτε να ασκεί την επίδρασή της.

 

b) Η αιτία

 

Το να ρωτά κανείς για μιαν αιτία είναι πανανθρώπινο. Ακόμη και ο πρωτόγονος άνθρωπος ξέρει και «αναγνωρίζει» τη συνάφεια ανάμεσα στο πλήγμα και τον πόνο, ενώ η επόμενη βαθμίδα γνωρίζει τη συνάφεια μεταξύ γενετήσιας πράξης και τεκνογονίας· αιτιολογικοί μύθοι εξηγούν την προέλευση και την πρώτη αφορμή ορισμένων λατρευτικών τελετουργιών, ενώ στην ευρέως διαδεδομένη αντίληψη του δημιουργού θεού η πανανθρώπινη ανάγκη της αιτιολόγησης αποκτά μορφή διευρυμένη.

 

Οι Έλληνες λοιπόν ανέπτυξαν αυτή την αιτιώδη σκέψη σε εξαιρετικό βαθμό. Κινούνται από ένα αιτιολογικό πάθος. «Προτιμώ», έλεγε ο Δημόκριτος, «να βρω έστω και μία αιτία παρά να γίνω βασιλιάς των Περσών» (Β 118 Diels). Η θεωρητική διατύπωση αυτή( της φράσης προέρχεται από τον Λεύκιππο: «Τίποτα δεν γίνεται χωρίς αιτία, αλλά τα πάντα προκύπτουν από λογικά αίτια και με αναγκαιότητα» (Β 2 Diels). Εδώ δεν πρόκειται για μιαν απλή επίταση της πρωτόγονης ανάγκης για αιτιότητα, αλλά για κάτι το νέο -τη> ανάδειξη της «καθαρής» αιτίας.

 

Αιτία είναι, πρώτα, η έσχατη αιτία. Δεν αρκείται κανείς με την εγγύτερη αφορμή, αλλά επεκτείνει την αναζήτηση μέχρι να φτάσε στο πρωταρχικό αίτιο. Η διάκριση μεταξύ εξωτερικής καταλυτική! αφορμής και βαθύτερου πρωταιτίου λειτουργεί, λ.χ., πολύ διαφωτιστικά στην ερμηνεία των πολιτικών ερίδων (Θουκυδίδης). Συνδέεται με την τάση των Ελλήνων να στρέφουν το βλέμμα από το ατομικό δεδομένο προς την ολότητα.

 

Η διεργασία αυτή ωστόσο δεν εξαντλείται, δεύτερον, με μια γρήγορη ματιά προς το έσχατο αίτιο. Η εκδήλωση της ασθένειας ενδέχεται, π.χ., να προξενήθηκε από μια τροφική διαταραχή, και η έσχατη και πραγματική της αιτία να ήταν η επενέργεια δυσμενών αστερισμών ή η επίδραση ενός δαίμονα. Όχι, η αλυσίδα των αιτίων οφείλει - πράγμα που ανέδειξε κυρίως η πλατωνική λογική με τη διαιρετική της μέθοδο – να μη παρουσιάζει κενά και να παρακολουθείται βήμα βήμα. Και όλα αυτά τα μέλη της αλυσίδας υπάγονται σε μιαν ενιαία θεώρηση: ανήκουν όλα στην περιοχή της φύσης. Διότι η φύση είναι το αληθινά πραγματικό και επομένως το θεϊκό. Δεν υπάρχει κάποια ξεχωριστή θεϊκή ή δαιμονική αιτιότητα για τις ασθένειες· ακόμη και η τρομακτική εικόνα του επιληπτικοί) δεν είναι έργο δαιμονικής κατοχής, ακόμη και αυτή η ασθένεια έχει φυσικές και μολαταύτα στο μέτρο αυτό και πάλι θεϊκές αιτίες. Αυτή είναι η μεγαλειώδης θέση του ιπποκρατικού συγγράμματος για την επιληψία [Περί ιερής νοήσου].

 

Και τρίτον, οι Έλληνες διακρίνουν την καθαρή αιτία από την ενοχή. Η αιτία για το γεγονός ότι δέχομαι ένα χτύπημα αρχικά δεν είναι το ότι έχω διαπράξει κάτι, αλλά το ότι με χτυπά ο άλλος. Το γιατί όμως αυτός με χτυπά είναι ένα ερώτημα που προσεγγίζεται από μια νέα αφετηρία, δηλαδή: από τα δικά του κίνητρα. Αυτή η απελευθέρωση από την πρωτόγονη αντίληψη της ενοχής και του εξιλασμού βρίσκει την καλύτερη ώρα της στην ανάλυση του ερωτήματος σχετικά με το ποιος φέρει την ευθύνη για τον πόλεμο στην εξιστόρηση του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον Θουκυδίδη. Εδώ καταδείχθηκε για πρώτη φορά στον κόσμο τί σημαίνει αντικειμενικότητα, δηλαδή εσωτερική υπεροχή έναντι των δογμάτων των αντιμαχομένων μερών και των εθνικιστικών ιδεολογιών. Η πραγματική ιστοριογραφία έγινε δυνατή μόνο μετά από εκείνη την καθαρή, αμερόληπτη αντίληψη της πράξης και του ιστορικού γίγνεσθαι -δηλαδή από τους Έλληνες, από τον Ηρόδοτο και μετά.

 

c) Ανάλυση

 

Όταν κάποτε - σύμφωνα με την ηροδότεια αφήγηση - ο σοφότερος Έλληνας, ο Σόλων, επισκέφθηκε τον πλουσιότερο ηγεμόνα της Ανατολής, τον Λυδό βασιλιά Κροίσο, θέλησε να του δείξει με παραστατικό τρόπο τη μεταβολή στην ανθρώπινη ζωή. Αυτό το έκανε ως εξής: ας υποτεθεί ότι η ανθρώπινη ζωή διαρκεί 70 χρόνια. Αυτά τα 70 χρόνια ισοδυναμούν με 25.200 ημέρες, αν δεν συνυπολογίσει κανείς τους δίσεκτους μήνες. Από όλες αυτές τώρα τις συνολικά 26.250 ημέρες καμία δεν είναι ίδια με την άλλη (1. 32). - Χαρακτηριστικό είναι πρώτα απ’ όλα το πώς ο Έλληνας χρησιμοποιεί εδώ τα μέσα της ανατολικής γνώσης. Το ημερολόγιο, τα μέτρα και τα σταθμά, που προέρχονται βέβαια από την Ανατολή, οι Έλληνες τα χειρίζονται επιδέξια, και μάλιστα με όλα τα σχετικά τεχνάσματα.

 

Κατά δεύτερο λόγο, σημειώνεται εδώ η επίδραση εκείνη της τάσης προς την ολότητα για την οποία μιλήσαμε προηγουμένως· δύσκολα θα μπορούσε ένας Προέλληνας να φτάσει στην ιδέα να εφαρμόσει το ημερολόγιο, το οποίο παρέχει τα αναγκαία πρακτικά στοιχεία για καθεμιά από τις μέρες του χρόνου (και πάνω από όλα για τις γιορτές), με αυτόν ακριβώς τον τρόπο στην ολότητα της ανθρώπινης ζωής. Και εδώ εκφράζεται, τρίτον, μια επιπλέον ελληνική ιδιομορφία: η χαρά με τον αριθμό. Διότι η πρωταρχική ικανότητα του ανθρώπου να αριθμεί διαμορφώνεται και εφαρμόζεται από τους λαούς με πολύ διαφορετικούς τρόπους. Η Ανατολή εισήγαγε στην πρακτική εφαρμογή αυτής της ικανότητας κανόνες και σύστημα, ενώ με την επινόηση του νομίσματος έκανε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στο πεδίο της πρακτικής αφαιρετικής διεργασίας. Οι Έλληνες μετρούν τις Μούσες, τις Ωκεανίδες και γενικά τους δαίμονες. Ο Αισχύλος ονομάζει τον αριθμό «ξεχείλισμα σοφής επινόησης» [ἔξοχον σοφι­σμάτων] Προμηθέας 459). Μέχρι και ο Αρχιμήδης στο «βιβλίο της άμμου» (Ψαμμίτης) προσπαθεί να λύσει το πρόβλημα πώς μπορεί να μετρηθεί η άμμος της θαλάσσης. Από νωρίς ήδη το ελληνικό μετρικό σύστημα επεκτάθηκε ως το 10.000. Η χαρά των αριθμών είναι η χαρά που προέρχεται από τον δαμασμό της πραγματικότητας. Όταν έχω μπροστά μου έναν σωρό, ένα κοπάδι ή ένα πλήθος δαιμονικών όντων και αρχίζω να τα μετρώ, αποσυνθέτω την οργανική ενότητα στα στοιχεία της. Η αρίθμηση είναι η απλούστερη μορφή της ανάλυσης: το απροσδιόριστο φαινόμενο το μεταβάλλει μέσω μιας συχνά τολμηρής αφαίρεσης σε μια παράταξη από όμοια και μόνο στοιχεία- μετατρέπει τον κόσμο σε άτομα.

 

Κάτι παρόμοιο ισχύει για το ζύγισμα και το μέτρημα, πρακτικές των οποίων η τεχνική προήλθε επίσης από την Ανατολή. Στην Ιλιάδα ο Ζευς υπολογίζει το πεπρωμένο τοποθετώντας πάνω στη ζυγαριά τη μοίρα του Έκτορα και τη μοίρα του Αχιλλέα. Η Νέμεσις, η θεά που μετρά και κατανέμει το δίκαιο, κρατά στο χέρι της τον πήχη. Ο Θαλής λέγεται ότι μέτρησε το ύψος των πυραμίδων (μια μέτρηση εντελώς ελεύθερη από πρακτικούς σκοπούς), ο Πυθαγόρας το μήκος μιας χορδής στην σχέση της προς το ύψος του τόνου. Η Αναξι- μάνδρεια κοσμολογία ήταν γεμάτη από συγκριτικούς αριθμούς. Ο γλύπτης Πολύκλειτος ανάγει την τελειότητα ενός γλυπτού στους λεπτούς συσχετισμούς «πολλών αριθμών». Τη μετρητική τέχνη την οποία κληρονόμησαν ως πρακτική χρηστική τέχνη, οι Έλληνες την αναπτύσσουν μέχρι τις έσχατες συνέπειες της. Η εφαρμογή της σε πεδία που φαίνεται να αντιβαίνουν πλήρως στη φύση της, όπως η ηθική, είναι ένα από τα σοβαρότερα επιστημολογικά προβλήματα. (Πλάτων, Πρωταγόρας, Φίληβος). Και ο Αριστοφάνης αφήνει στους Βατράχους να παρελάσει στη σκηνή ολόκληρο το οπλοστάσιο των οργάνων μέτρησης, ζυγαριά, γνώμονας, πήχης, καλούπι κ.ο.κ., προκειμένου να ζυγίσει και να μετρήσει τις λέξεις, τους στίχους, και τις τραγωδίες -μια κωμική υπερβολή, η οποία όμως μπορεί να έχει κωμική επίδραση μόνον επειδή παρωδεί μια γνήσια ελληνική τάση.

 

Συναφής είναι επίσης η ελληνική προτίμηση για τη μαθηματική μορφή, το σχήμα, ακόμη και εκτός των μαθηματικών. Στην Αθήνα της ύστερης αρχαϊκής εποχής συμβαίνει στη γραφή ξαφνικά το εξής: τα γράμματα τοποθετούνται το ένα ακριβώς κάτω από το άλλο έτσι ώστε το πεδίο της γραφής δεν απαρτίζεται από οργανικά αναπτυσσόμενες δέσμες στίχων, αλλά σχεδιάζεται στην ολότητά του σαν μια σκακιέρα: το στοιχηδόν. Κάθε γράμμα έχει τώρα το δικό του, αφηρημένο πεδίο, είναι κατά κάποιον τρόπο φορέας της θέσης. Το ίδιο σχήμα της σκακιέρας απαντά στα πολεοδομικά σχέδια του Ιππόδαμου του Μιλήσιου· και εδώ η οργανική προέλευση παραμερίζεται, ο προσαρμοσμένος στο έδαφος, γεμάτος στροφές δρόμος εξαφανίζεται καθώς μετατρέπεται σε συστατικό μέρος ενός όλου, του οδικού «δικτύου»· για τον σκοπό αυτό είχε προηγουμένως αναχθεί στην πιο καθαρή του μορφή· από αυτή την ανάλυση προκύπτει ότι «δρόμος» ισοδυναμεί με μια συνδετική γραμμή, και ότι η συντομότερη συνδετική γραμμή είναι η ευθεία.

 

Αρίθμηση, μέτρηση, σχηματοποίηση -όλα αυτά δεν είναι τίποτα άλλο παρά πράξεις ανάλυσης. Όλες αυτές οι πράξεις ξεκίνησαν ήδη με τους Προέλληνες. Έτσι έχουν τα πράγματα και με την γραφή, η οποία ύστερα από μακρά προϊστορία και μέσα από τη σύγχυση που προκαλούσε η συνύπαρξη πολλών συστημάτων, συστηματοποιήθηκε με πρακτικό τρόπο από τους Φοίνικες· μόνον οι Έλληνες όμως είναι εκείνοι που τελειοποίησαν το αλφάβητο, οι πραγματικοί εφευρέτες της καθαρής φωνητικής γραφής. Η ομιλούμενη γλώσσα είναι ένας ρέων ποταμός από φθόγγους που εναλλάσσονται γρήγορα και συνδέονται στενά μετάξύ τους. Μόνο μέσω μιας ριζικής ανάλυσης μπορεί να κατορθώσει κανείς να απεικονίσει σε αναλογία ένα προς ένα το οργανικό αυτό ρεύμα απλώς και μόνο με μεμονωμένα, ασύνδετα μεταξύ τους σύμβολα.

 

Η ανάλυση με τις περισσότερες συνέπειες υπήρξε ίσως η ατομική θεωρία. Η οργανική ατμόσφαιρα, η οποία μετατρέπει την πολλαπλότητα των πραγμάτων σε μιαν ολότητα, διαλύεται μ’ ένα φύσημα χωρίς ενδοιασμούς, ό, τι απομένει είναι ένα ασυνεχές αποτελούμενο από σωματίδια μάζας που βρίσκονται το ένα πλάι στο άλλο. Διαφέρουν μεταξύ τους μόνον σε σχέση με απλούστατες ιδιότητες που μπορούν να προσδιοριστούν με ακρίβεια· κατά βάση τα άτομα είναι ίδια, ισοδύναμα όπως οι αριθμοί.

 

Η ανάλυση καταστρέφει τη μαγεία του κόσμου. Διαλύει τις ενότητες που έχουν αναπτυχθεί οργανικά, αφαιρεί από τη συνάφεια των πραγμάτων το άρωμα και τον ρευστό και απροσδιόριστο χαρακτήρα της, παραμερίζει χωρίς ενδοιασμούς παραδοσιακές αντιλήψεις και αισθήματα. Η ριζοσπαστικότητα της ελληνικής ορμής προς την αφαίρεση εκδηλώνεται εδώ σε ύλη την τρομακτική, καταστροφική της δύναμη. Η ευρωπαϊκή πορεία από τη φυσική αίσθηση της πραγματικότητας μέχρι τον αφηρημένο τύπο έχει ήδη εδώ αντιπροσωπευτικά φτάσει στο τέλος, προκαταλαμβάνοντας όλα τα ανεκτίμητα επιτεύγματα της ενεργοποιημένης, αποχαλινωμένης διάνοιας και ύλη της την κατάρα.

 

d) Σύνθεση

 

Η εικόνα των μεθόδων της ελληνικής επιστήμης δεν είναι σφαιρική και πλήρης, αν δεν αναλογιστεί κανείς την κλίση προς την επόπτευση του όλου για την οποία έγινε λόγος προηγουμένως (παραπάνω σελ. 203 κ.ε.). Απέναντι στην επαναστατική αναλυτική δραστηριότητα στέκεται το μεγάλο χάρισμα της σύνθεσης. Μόνον όποιος μπορεί να σύνορά είναι γνήσιος διαλεκτικός, λέει ο Πλάτων. Η εσωτερική συνάφεια των δύο αντιθέτων τάσεων, της ανάλυσης και της σύνθεσης, είναι μεγαλύτερη από ό, τι φαίνεται· το γνήσιο πνεύμα της ελληνικής επιστήμης ζει μόνο μέσα στην ταυτόχρονη ύπαρξη και τη σύμπραξή τους.

 

γ) Η ανθρώπινη βάση της επιστήμης

 

Η αρρώστια είναι ντροπή για τους ανθρώπους. Όταν επίκειται η εκδήλωση μιας κρίσης, σημειώνει ο Ιπποκράτης αναφερόμενος στους επιληπτικούς, οι ασθενείς αναζητούν καταφύγιο στο σπίτι ή στην απομόνωση και τη μοναξιά, όπου και καλύπτουν το πρόσωπό τους καθώς η ντροπή τούς κάνει να επιθυμούν να μείνουν αθέατοι· άλλοι εξηγούν αυτή την απομονωτική τάση με τον τρόμο από το χτύπημα του δαίμονα, μιαν άποψη εναντίον της οποίας στρέφεται ο μεγάλος γιατρός. Στην πολεμική αυτή ο Ιπποκράτης δεν έχει άδικο. Ότι όμως στην πρωτόγονη αντίληψη των πραγμάτων ο άρρωστος αισθάνεται «χτυπημένος» και σημαδεμένος και ότι το περιβάλλον τον αισθάνεται ως «λεπρό», απόβλητο, είναι εξίσου σωστό. Παρ’ όλο τον εξανθρωπισμό και την πρόοδο, ένα κομμάτι αυτής της πρωτόγονης αντίληψης επιζεί ακόμη και ανάμεσά μας, ιδιαίτερα έναντι ορισμένων ασθενειών. Ουσιαστικά αυτό είναι και το χειρότερο χτύπημα κάθε ασθένειας, ότι δηλαδή προκαλεί την απαξίωση του αρρώστου από τον ίδιο του τον εαυτό και από τους άλλους και συνάμα τον παραλύει. Η καταρχήν απελευθέρωση των ανθρώπων από αυτόν το φόβο δεν αποτελεί και το μικρότερο δώρο της ελληνικής ιδιοφυίας προς την Ευρώπη.

 

Στην αρχή του καλοκαιριού του έτους 430 π.Χ. ξέσπασε στην Αθήνα ένας σοβαρός λοιμός. Ο Θουκυδίδης, ο ιστοριογράφος του Πελοποννησιακού Πολέμου, περιγράφει αυτή την επιδημία διεξοδικά (2. 47-54). Τούτη η περιγραφή μιας αρρώστιας έχει αναδειχτεί σε ένα από τα πιο ονομαστά κομμάτια του ελληνικοί') πεζού λόγου· μεταξύ των πολλών μιμητών ξεχωρίζει ο ποιητής Λουκρήτιος (6, 1136 κ.ε.). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι μια τέτοια εξιστόρηση, που δεν αποσιωπά καμία αποκρουστική και φρικιαστική λεπτομέρεια αυτού του δεινού συμβάντος, κατόρθωσε να ασκήσει τέτοια επίδραση, και μάλιστα σε ποιητές. Τα πρόδηλα προτερήματά της είναι ευδιάκριτα, καθώς είναι όλα τους προτερήματα της ελληνικής επιστήμης: η θαυμαστά ακριβής καταγραφή όλων των συμπτωμάτων της ασθένειας και η εποπτεία όλων των προσωπικών, κοινωνικών, θρησκευτικών και πολιτικών μορφών έκφρασης, καθώς και των συνεπειών της επιδημίας, όπως επίσης και η σύλληψή της ως καθολικού ανθρώπινου φαινομένου. Πέρα όμως από τούτες τις επιστημονικές αρετές της, η εξιστόρηση αυτή εμφορείται από ένα ιδιαίτερο ανθρώπινο σθένος, το οποίο αποτελεί και τον πραγματικό λόγο της αδιάλειπτης επίδρασής της· μια ανεπαίσθητη αύρα αυτού του σθένους αναρριπίζει μέσα από την αποστασιοποιημένη ψυχρότητα του ύφους ακόμη και σήμερα το αφτί του ακροατή: ιδού η ελευθερία του ανθρώπου της επιστήμης. Ο ίδιος ο Θουκυδίδης προσβλήθηκε από την ασθένεια. Περιγράφει την απόγνωση που καταπτοούσε τους αρρώστους μπροστά στην αποτυχία κάθε ιατρικού και θρησκευτικού μέσου: ο ίδιος δεν υπέκυψε σε τούτη την πίεση, εξακολούθησε να παρατηρεί και να περιγράφει, υπερισχύοντας με αυτό τον τρόπο του λοιμού. Πρόκειται για τον ίδιο ηρωισμό με τον οποίο ένας εξερευνητής των πόλων που βρίσκεται σε μη αντιστρέψιμο πλέον στάδιο ψύξης συνεχίζει το ημερολόγιό του μέχρι την τελευταία συνειδητή του στιγμή.

 

Αυτή η εσωτερική ελευθερία αποτελεί ταυτόχρονα ζωτική προϋπόθεση και ηθικό αποτέλεσμα του ελληνικού ερευνητικού πνεύματος. Η άλλη πλευρά της είναι η ευδαιμονία του ερευνητή, αυτή η υψηλή μακαριότητα την οποία τόσο πολλοί Έλληνες στοχαστές και ποιητές εξυμνούσαν με ενθουσιασμό.

 

Κοντά στην ελευθερία και την ευδαιμονία βρίσκεται και η ύβρις του ανθρώπου της επιστήμης. Πιθανώς η επιστημονική υπεροψία, αυτή η κακή σκιά του ορθολογισμού, ήταν ένα είδος κληρονομικής αρρώστιας στην ελληνική επιστήμη. Και ίσως το μεγαλύτερο της εσωτερικό επίτευγμα να είναι ότι αποκάλυψε τούτη την ύβρη στην αδυναμία της και την στιγμάτισε μια για πάντα. Αυτό συνέβη στην «άγνοια» του Σωκράτη με τρόπο τόσο επιβλητικά απλό και τόσο ελεύθερο από συμπλεγματική μνησικακία, ώστε έκτοτε, τουλάχιστον, η επιφυλακτικότητα στην διατύπωση κρίσεων, μια υγιής άσκηση στον σκεπτικισμό, αναδείχθηκε σε αυτονόητο αίτημα κάθε επιστημονικής παιδείας. Την κλασική της έκφραση βρήκε η απαράγραπτη αυτή αρχή στον Πλάτωνα (Συμπόσιο 204): «Πλήρη» γνώση διαθέτει μόνον ο μωρός, ο οποίος νομίζει ότι έχει γνώση· ο αληθινός φιλόσοφος, όμως, κινείται μεταξύ δύο πόλων: βρίσκεται αιώνια καθ’ οδόν προς τη γνώση και δεν κουράζεται ποτέ να μαθαίνει.

Φόβος και αγάπη

Οι περισσότεροι άνθρωποι συνδέουν την αγάπη με το συναίσθημα της ευτυχίας.

 

Ωστόσο, επιστήμονες που μελετούν τις σχέσεις έχουν διαπιστώσει ότι συχνά η αγάπη συνδέεται με τον φόβο.

      

Ο φόβος είναι το πιο ισχυρό από τα συναισθήματα, ενώ πρόκειται για τον βασικό μηχανισμό της επιβίωσης.

 

Τα άτομα, ανάλογα με το είδος του δεσμού που συνάπτουν, εμφανίζουν διαφορετικούς φόβους.

 

Τα άτομα με ασφαλή προσκόλληση φαίνεται πως φοβούνται λιγότερο, καθώς έχουν αναπτύξει μια αυξημένη αίσθηση του ελέγχου που συμβάλλει στη ρύθμιση των αρνητικών συναισθημάτων.

 

Τα άτομα με αγχώδη προσκόλληση φοβούνται ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται για αυτούς και μήπως εγκαταλείψουν τους άλλους.

 

Τα άτομα με αποφευκτικό τύπο δεσμού επικεντρώνονται στην άγνωστη φύση του θανάτου.

 

«Ο φόβος είναι πολύ δυνατός, επίσης, όταν οι σχέσεις αγάπης μας, η κυριότερη πηγή συναισθηματικής μας υποστήριξης και παρηγοριάς, φαίνεται να βρίσκονται σε κίνδυνο».

 

«Οι δυστυχισμένοι σύντροφοι συχνά φαίνονται θυμωμένοι, αλλά αυτός ο θυμός είναι απότοκος μιας βαθύτερης αίσθησης φόβου».

 

Sue Johnson, Το νόημα του έρωτα

Ο ζηλιάρης άνθρωπος είναι πάντα ένας θυμωμένος άνθρωπος

Το σημαντικότερο ερώτημα δεν είναι το «από πού αλλά το «προς τα πού». Όταν ξέρουμε τον ενεργό στόχο ενός ανθρώπου μπορούμε τότε να καταλάβουμε τι κρύβεται πίσω από τις κινήσεις του.

 

Ο τρόπος που κινείται ο άνθρωπος στη ζωή του είναι η απόδειξη του ποιος είναι. Πιστεύω ακράδαντα ενστερνιζόμενη την άποψη του Άντλερ πως ο άνθρωπος ξέρει περισσότερα από όσα καταλαβαίνει.

      

Σύμφωνα με αυτή την άποψη, το να αντιλαμβάνεται κάποιος ένα λάθος του καθώς και τις αρνητικές συνέπειες που απορρέουν από αυτό, και να μην προσπαθεί να το διορθώσει αυτό είναι αντιφατικό με την ανθρώπινη φύση και την αρχή της αυτοσυντήρησης.

 

Συχνά γνωρίζω ενήλικες που λειτουργούν σαν παραχαϊδεμένα παιδιά.

Αυτοί οι ενήλικες εξαρτώνται μονίμως από τρίτα άτομα, χρησιμοποιούν τους άλλους σαν πατερίτσες. Κι ύστερα αρχίζουν να κάνουν ζηλότυπες συγκρίσεις.

Αυτό με τη σειρά του, τους οδηγεί σε πολλαπλά αισθήματα κατωτερότητας.

Αν δεν αντιληφθούν την επαφή με αυτά τα αισθήματα κατωτερότητας τότε αυτά θα πάρουν μια μόνιμη ροπή και θα οδηγήσουν τον άνθρωπο στο να θέλει να ρουφάει την δύναμη των άλλων.

Να θέλει δηλαδή να ελέγχει και να κυριαρχεί στους άλλους.

 

Η δύναμη των συσσωρευμένων αισθημάτων κατωτερότητας θα οδηγήσουν τον άνθρωπο στο να κάνει αντισταθμιστικές κινήσεις προς τα αισθήματα ψευδο-ανωτερότητας.

Αυτά τα αισθήματα ψευδο-ανωτερότητας θα δηλητηριάζουν τις συνεργασίες, καθότι ο άνθρωπος με ψευδο-ανωτερότητα υπερηφανεύεται, καυχιέται, καταφρονεί τους άλλους και θέλει να κυριαρχεί.

Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας που έχει τον κάνει να έρχεται σε σύγκρουση με τους άλλους και τον φέρνει σε επαφή με την αρνητική πλευρά της ζωής.

 

Ο ψευδο-ανώτερος άνθρωπος δεν μπορεί να νιώσει ευτυχισμένος, αδυνατεί να αισθανθεί χαρά.

Είναι καταδικασμένοι να παραμείνουν εγκλωβισμένοι στην ψευδο-ανωτερότητα τους αυτοί οι άνθρωποι;

Ο ζηλιάρης άνθρωπος είναι πάντα ένας θυμωμένος άνθρωπος.

Ένας άνθρωπος που αισθάνεται υποβιβασμένος στη ζωή.

Όταν βρίσκεται σε παροξυσμό ζήλιας νιώθει αποστερημένος και μεμψιμοιρεί.

Δεν θυμάται καμιά του επιτυχία. Γι' αυτό το λόγο συγκρίνει μονίμως τον εαυτό του με άλλους και αυτό που κάνει τον φθείρει.

Στην ουσία αυτοπαγιδεύεται στις κακόβουλες του σκέψεις.

 

Ένας τέτοιος άνθρωπος έχει την τάση να κηρύσσει τον πόλεμο στους άλλους ώστε να φανεί σπουδαιότερος από αυτούς.

Δεν καταλαβαίνει γιατί συμπεριφέρεται έτσι καθότι δεν έχει επίγνωση της ζήλειας του αλλά και της στάσης που δείχνει στη ζωή.

Ένας ζηλόφθονος άνθρωπος μπορεί να μετατρέψει το πιο αθώο πράγμα σε μέσο κήρυξης πολέμου.

Η έντονη ζήλια μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτή.

Για να μπορέσει κανείς να αναγνωρίσει πως ασθενεί χρειάζεται να μπορεί να αναγνωριζει πως είναι το υγιές.

 

Ο υγιής άνθρωπος συμπεριφέρεται σαν να έχει το κέντρο βάρους μέσα του γι' αυτό το λόγο δεν χρειάζεται να στηρίζεται σε άλλους.

 

Η ζήλια καταστρέφει τον άνθρωπο, τον αποδυναμώνει και τον κάνει να χάνει την πρωτοβουλία, τη δημιουργικότητα και την παρόρμηση του!

Το κουτσομπολιό έχει γίνει η βασική μορφή επικοινωνίας στην ανθρώπινη κοινωνία

Το κουτσομπολιό είναι η χειρότερη μαύρη μαγεία, επειδή αποτελείται από καθαρό δηλητήριο. Μάθαμε πώς να κουτσομπολεύουμε μέσω κάποιας συμφωνίας. Όταν ήμαστε παιδιά, ακούγαμε τους μεγάλους να κουτσομπολεύουν ασταμάτητα γύρω μας, εκφράζοντας ανοιχτά τη γνώμη τους για διάφορους άλλους ανθρώπους. Είχαν κάτι να πουν ακόμη και για άτομα εντελώς άγνωστα. Με τις γνώμες αυτές μεταφερόταν το συναισθηματικό δηλητήριο από τον έναν στον άλλον κι εμείς μάθαμε ότι αυτός είναι ο φυσιολογικός τρόπος επικοινωνίας.

Το κουτσομπολιό έχει γίνει η βασική μορφή επικοινωνίας στην ανθρώπινη κοινωνία. Το χρησιμοποιούμε για να νιώσουμε κοντά ο ένας στον άλλον, επειδή αισθανόμαστε καλύτερα βλέποντας ότι υπάρχουν και άλλοι που υποφέρουν όσο εμείς. Εκείνοι που βασανίζονται στην κόλαση δεν θέλουν να είναι μόνοι. Ο φόβος και η οδύνη αποτελούν βασικά συστατικά του ονείρου του πλανήτη: είναι τα μέσα με τα οποία το όνειρο μας κρατάει δέσμιους.

Αν παρομοιάσουμε το ανθρώπινο μυαλό μ έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, τότε το κουτσομπολιό θα μπορούσε να συγκριθεί μ’ έναν ιό. Ένας τέτοιος ιός είναι γραμμένος στην ίδια γλώσσα με όλους τους υπόλοιπους κώδικες του υπολογιστή, έχει, όμως, επιζήμια πρόθεση. Ο βλαβερός αυτός κώδικας εγκαθίσταται στο πρόγραμμα του υπολογιστή σας εκεί που δεν το περιμένετε και, συνήθως, χωρίς να το γνωρίζετε. Ύστερα απ’ αυτή την εισβολή, ο υπολογιστής σας δεν λειτουργεί όπως πριν ή παύει να λειτουργεί τελείως, επειδή οι κώδικές του περιπλέκονται, στέλνοντας αναρίθμητα αντικρουόμενα μηνύματα.

Το κουτσομπολιό κάνει την ίδια ακριβώς δουλειά. Για παράδειγμα, πρόκειται να παρακολουθήσετε έναν κύκλο σπουδών και αυτό είναι κάτι το οποίο περιμένατε εδώ και πολύ καιρό. Λίγη ώρα πριν μπείτε στην τάξη, γνωρίζετε κάποιον που παρακολούθησε στο παρελθόν το ίδιο μάθημα κι ο οποίος σας λέει, “Α, ο καθηγητής που θα έχετε είναι τελείως άσχετος. Ούτε ήξερε τι μας έλεγε. Και είναι και διεστραμμένος, γι’αυτό έχετε το νου σας!”.

Στο μυαλό σας αποτυπώνονται αμέσως και τα λόγια αυτού του ανθρώπου και ο συναισθηματικός κώδικας που τα συνόδευε, χωρίς, όμως, να γνωρίζετε τα αληθινά κίνητρά του. Το άτομο που σας έδωσε αυτή την πληροφορία μπορεί να είχε πάρει κακούς βαθμούς από τον συγκεκριμένο καθηγητή ή να είχε καταλήξει σε εσφαλμένα συμπεράσματα εξαιτίας δικών του φοβιών και προκαταλήψεων, αλλά επειδή έχετε μάθει από παιδί να αποδέχεστε κάθε είδους πληροφορία, ένα μέρος του εαυτού σας πηγαίνει στην τάξη πεπεισμένο ότι τα όσα άκουσε αληθεύουν. Κατά τη διάρκεια της παράδοσης, το δηλητήριο σάς διαποτίζει σιγά-σιγά και δεν συνειδητοποιείτε ότι βλέπετε πλέον τον καθηγητή μέσα από τα μάτια του ατόμου που σας τον κακολόγησε. Κατόπιν, αρχίζετε να μεταδίδετε κι εσείς σε άλλους συμμαθητές σας το κουτσομπολιό και σιγά-σιγά όλοι μέσα στην τάξη θεωρούν τον καθηγητή αδαή και διεστραμμένο. Στο μεταξύ, εσείς, προκατειλημμένος πλέον, έχετε απογοητευτεί από το μάθημα και θέλετε να τα παρατήσετε στη μέση. Ρίχνετε την ευθύνη στον καθηγητή, στην ουσία, όμως, φταίει το κουτσομπολιό.

Να τι προβλήματα μπορεί να προκαλέσει ένας τόσος δα ιός. Μια μικρή λανθασμένη πληροφορία έχει τη δύναμη να γκρεμίσει τις γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους, μολύνοντας όποιον αγγίζει, ώστε να μεταδώσει κι αυτός με τη σειρά του τον ιό στους άλλους. Φανταστείτε ότι κάθε φορά που ακούτε ένα κουτσομπολιό, εκείνος που σας το λέει τοποθετεί μέσα στον εγκέφαλό σας έναν ιό και σαν αποτέλεσμα χάνετε λίγο-λίγο την πνευματική σας διαύγεια. Εσείς, σε μια προσπάθεια να ξεμπερδέψετε τη σύγχυσή σας και να ανακουφιστείτε από το συσσωρευμένο δηλητήριο, μεταφέρετε με τη σειρά σας μερικούς απ’ αυτούς τους ιούς-κουτσομπολιά σε κάποιον άλλον.

Φανταστείτε τώρα αυτή τη διεργασία σαν μια ατέλειωτη αλυσίδα που ενώνει όλους τους ανθρώπους πάνω στη γη. Το αποτέλεσμα είναι ένας κόσμος γεμάτος ανθρώπους που έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες μόνο μέσα από υπολογιστές, στους οποίους έχει εισβάλει ένας δηλητηριώδης και άκρως μεταδοτικός ιός. Αυτός ο ιός είναι και πάλι ό,τι ονόμαζαν οι Τολτέκοι μιτότε – δηλαδή η Βαβέλ των χιλιάδων διαφορετικών φωνών που μιλούν όλες μαζί μέσα στο ανθρώπινο μυαλό.

Χειρότεροι, όμως, είναι οι κακοί μάγοι -οι αντίστοιχοι “χάκερς” των υπολογιστών που σπέρνουν εσκεμμένα τον ιό. Θυμηθείτε κάποια φορά στο παρελθόν που εσείς ή κάποιος γνωστός σας εξοργιστήκατε με κάποιον και θελήσατε να τον εκδικηθείτε. Για να πάρετε εκδίκηση, είπατε κάτι γι’ αυτόν τον άνθρωπο ή στον ίδιο ή πίσω από την πλάτη του, με την πρόθεση να τον πληγώσετε ή να ρίξετε δηλητήριο για το άτομό του. Όταν είμαστε παιδιά το κάνουμε αυτό συχνά και άσκεφτα, μεγαλώνοντας, όμως, οι προσπάθειές μας να μειώσουμε τους άλλους γίνονται πολύ πιο υπολογισμένες. Κατόπιν λέμε ψέματα στον εαυτό μας, καθώς ισχυριζόμαστε ότι το άτομο που έγινε στόχος της κακίας μας άξιζε να τιμωρηθεί.

Όταν βλέπουμε τον κόσμο μέσα από το φάσμα ενός ιού των υπολογιστών, είναι εύκολο να δικαιολογήσουμε ακόμα και την πιο άκαρδη συμπεριφορά. Εκείνο που δεν καταλαβαίνουμε είναι ότι κάνοντας κατάχρηση του λόγου μας πέφτουμε ακόμα πιο βαθιά στην κόλαση.


DON MIGUEL RUIZ, ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΣΥΜΦΩΝΙΕΣ

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ

Θα μπορούσε κάνεις να ισχυριστεί ότι η ανθρώπινη φύση είναι αντικείμενο μελέτης των εμπειρικών επιστημών και όχι της φιλοσοφίας. Εξάλλου, πώς μπορούμε να πούμε τι είναι ο άνθρωπος αν δεν τον μελετήσουμε; Το πρόβλημα βρίσκεται στο ότι είναι αδύνατον να συναντήσουμε τα φυσικά ανθρώπινα όντα που η μελέτη αυτή απαιτεί, καθώς όλοι οι άνθρωποι που θα μπορούσαμε να εξετάσουμε είναι προϊόντα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας Το ίδιο, βέβαια, ισχύει για όλα τα ανθρώπινα όντα για τα οποία υπάρχει κάποιας μορφής ιστορική μαρτυρία.

Το ερώτημα αυτό είναι καθαρά φιλοσοφικό, μολονότι οι φιλόσοφοι έχουν συνήθως ένα απώτερο κίνητρο, οι περισσότερες, αν όχι όλες, οι πολίτικες και ηθικές θεωρίες στηρίζονται σε μια ερμηνεία της καταγωγής του καλού και του κακού, του χάους και της τάξης, ενώ πρέπει να αποφασίσουν αν οι άνθρωποι είναι φύσει καλοί ή κακοί, φύσει κοινωνικοί ή μονήρεις ·και ούτω καθεξής. Η ιστορία της φιλοσοφίας μάς αποκαλύπτει πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις του ζητήματος αυτού.

Ένα παράδειγμα είναι η κινεζική παράδοση, στο πλαίσιο της οποίας δυο βασικοί εκπρόσωποι της ο Κομφούκιος και ο Μέγκιος βρίσκονται σε πλήρη διαφωνία ως προς το συγκεκριμένο ζήτημα ο πρώτος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι είναι φύσει κακοί και εγωπαθείς και για να γίνουν καλοί χρειάζονται εκπαίδευση και πίεση από την πλευρά της κοινωνίας, ενώ ο δεύτερος ισχυρίζεται ακριβώς το αντίθετο, ότι οι άνθρωποι είναι εγγενώς καλοί και διαφθείρονται από τις αλλοτριωμένες κοινωνίες και τα κακά εκπαιδευτικά συστήματα. Το ίδιο διχασμένη είναι και η Δυτική πολίτικη παράδοση ο Χομπς υποστηρίζει ότι οι προ-κοινωνικές φυσικές κοινωνίες είχαν αποδυθεί σε έναν πόλεμο όλων εναντίον όλων, ώστε να απαιτείται η σύναψη ενός κοινωνικού συμβολαίου ικανού να χαλιναγωγήσει τα ανθρώπινα ένστικτα και να αποτρέψει την αιματοχυσία, ενώ ο Λοκ αρνείται την κακή φύση του ανθρώπου και ισχυρίζεται ότι το κοινωνικό συμβόλαιό χρειάζεται μόνο για να «απαλύνει» τις οχλήσεις που προκύπτουν από τη φυσική κατάσταση. Έτσι, για τον μεν Χομπς η κτηνώδης φύση καιροφυλακτεί όταν η κοινωνία αρχίσει να διαλύεται, για τον δε Λοκ η ίδια αυτή φύση ανήκει στο μακρινό και σκοτεινό παρελθόν της ανθρωπότητας.

Ο Ρουσσώ αποδεικνύει ότι οι εκ διαμέτρου αντίθετες αυτές απόψεις είναι εξίσου λανθασμένες όπως είπα αρχικά, έχουμε μόνο την εμπειρία του εκκοινωνισμένου και μη φυσικού ανθρώπου. Ο Χομπς και ο Λοκ δεν μπορούν να μας δείξουν αυθεντικά φυσικούς ανθρώπους, αλλά ανθρώπους που η σύγχρονη φιλοσοφία τοποθέτησε σε αυτή την κατάσταση με τρόπο θεωρητικό, δηλαδή τεχνητό. (Πράγματι, ο Ρουσσώ επιχειρηματολογεί υπέρ ενός ανθρώπου που είναι φυσικά και ηθικά καλός.)

Η σύγχρονη βιολογία δεν μπορεί να μας βοηθήσει, γιατί, στην καλύτερη περίπτωση, μας δίνει εξηγήσεις εκ των υστέρων, τουτέστιν πως πάμε από “εδώ” που βρισκόμαστε στο “εκεί”. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι δεν ξέρουμε πού είναι αυτό το “εκεί” (για να μην πω ότι, στην πραγματικότητα, δεν ξέρουμε ούτε το “εδώ” που βρίσκεται). Επιπλέον, η βιολογία, στην προσπάθεια της να μας δώσει κάποιες εξηγήσεις που αφορούν στο οργανικό μέρος του ανθρωπίνου όντος, ξεχνά την πνευματική και λογική διάσταση του. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ηθική πλευρά του ανθρώπου συνδέεται κυρίως με τους λόγους παρά με τις αίτιες των πράξεων.

Πως να “χτίσετε” την ψυχολογική σας ανθεκτικότητα

Ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα αποτελεσματικής προσαρμογής του ανθρώπου, στις κακοτυχίες και τα στρεσσογόνα γεγονότα της ζωής. Αν θέλετε να ελέγξετε τα επίπεδα της ψυχικής σας ανθεκτικότητας, σκεφτείτε καταρχήν τον τρόπο που αντιδράτε όταν κάτι πάει στραβά.. Έχετε την τάση να το ξεπερνάτε ή καταρρέετε;

Η ψυχική ανθεκτικότητα μας βοηθάει σημαντικά να ανακάμψουμε από μια αναποδιά ή μια δοκιμασία, όπως είναι η απώλεια της δουλειάς, η ασθένεια, μια καταστροφή ή ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου. Αν δεν έχουμε ενισχυμένη ψυχική ανθεκτικότητα, είναι πιθανό να σκεφτόμαστε συνέχεια τα προβλήματα, να αισθανόμαστε θύματα των καταστάσεων, να νιώθουμε αβοήθητοι ή να στρεφόμαστε σε ανθυγιεινές συμπεριφορές όπως η κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη κατάσταση.

Η ανθεκτικότητα δεν αποτελεί μια μαγική λύση η οποία θα εξαφανίσει τα προβλήματα, αλλά μπορεί να μας δώσει την δυνατότητα να εξετάσουμε εναλλακτικές λύσεις, να μην ακυρώνουμε τη χαρά της ζωής και να διαχειριστούμε με πιο αποτελεσματικό τρόπο το στρες και το άγχος. Ωστόσο, η ψυχική ανθεκτικότητα δεν είναι κάτι με το οποίο γεννιόμαστε, αλλά αποτελεί επίκτητη ικανότητα. Μπορεί να ενισχυθεί, αν αναπτύξουμε μια σειρά από δεξιότητες.

Ψυχική ανθεκτικότητα σημαίνει προσαρμογή στις αντιξοότητες
Ανθεκτικότητα είναι να προχωράει κανείς, αποδεχόμενος τα «χτυπήματα». Όταν εμφανίζονται οι αντιξοότητες, το άγχος ή το τραύμα, μπορεί να κυριευτούμε από θυμό, θλίψη και πόνο, αλλά θα είμαστε σε θέση να παραμείνουμε λειτουργικοί τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Ανθεκτικότητα δεν σημαίνει να είναι κανείς αλώβητος, να υπομένει με απάθεια ή να αντιμετωπίζει εντελώς μόνος του τις δυσκολίες. Αντίθετα, η ικανότητα προσφυγής στους άλλους για υποστήριξη είναι ένα από τα βασικά συστατικά της ανθεκτικότητας.

Ανθεκτικότητα και ψυχική υγεία
Η ανθεκτικότητα προσφέρει προστασία από διάφορα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως η κατάθλιψη και το άγχος. Μπορεί επίσης να βοηθήσει στην αντιστάθμιση παραγόντων που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης ψυχικών δυσκολιών, όπως είναι η έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης, το να πέφτει κανείς θύμα εκφοβισμού ή η ύπαρξη προηγούμενου τραύματος. Αν αντιμετωπίζετε μια υπάρχουσα ψυχική δυσκολία, η αύξηση της ψυχικής ανθεκτικότητας, μπορεί να βελτιώσει την ικανότητά σας να την αντιμετωπίσετε.

Συμβουλές για βελτίωση της ψυχικής ανθεκτικότητας:
Συνδεθείτε. Η ανάπτυξη δυνατών, θετικών δεσμών με αγαπημένα πρόσωπα και φίλους μπορεί να σας προσφέρει την απαραίτητη υποστήριξη και αποδοχή και στις καλές και στις κακές στιγμές. Αναπτύξτε επιπλέον σημαντικές σχέσεις παρέχοντας εθελοντική εργασία και συμμετέχοντας σε ομάδες στην κοινότητά σας (πολιτιστικές, κοινωνικά σωματεία, ΚΑΠΗ κλπ).

Δώστε νόημα στην καθημερινότητα. Κάντε πράγματα που σας δίνουν την αίσθηση ολοκλήρωσης ενός σκοπού κάθε μέρα. Θέστε στόχους που να σας βοηθούν να ατενίζετε το μέλλον με νόημα. Είναι σημαντικό να θέτετε στην αρχή μικρούς και βραχυπρόθεσμους στόχους. Αν απαιτείτε από τον εαυτό σας να επιτυγχάνει μεγάλους στόχους ανεξάρτητα με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, το αποτέλεσμα θα είναι να απογοητευθείτε και να μειώσετε περαιτέρω την ανθεκτικότητά σας. Σεβαστείτε τον εαυτό σας και τα όρια του. Κανένας άνθρωπος δε μπορεί να επιτύχει δύσκολους στόχους όταν αισθάνεται ευάλωτος.

Μάθετε από την εμπειρία. Αναλογιστείτε το παρελθόν και σκεφτείτε πώς αντιμετωπίσατε τότε αντίστοιχες δυσκολίες. Σκεφτείτε τις δεξιότητες και τις στρατηγικές που σας βοήθησαν να αντιμετωπίσετε την κατάσταση με επιτυχία. Ακόμη, μπορεί να σας φανεί χρήσιμο να κρατάτε ημερολόγιο, για να σας βοηθήσει να προσδιορίσετε τους θετικούς και τους αρνητικούς τρόπους αντίδρασης, ούτως ώστε να επαναπροσδιορίσετε τη μελλοντική σας συμπεριφορά.

Παραμείνετε αισιόδοξοι. Αυτό που έχει συμβεί στο παρελθόν μπορεί να μην αλλάζει, αλλά μπορούμε πάντα να κοιτάμε μπροστά, προς το μέλλον. Η αποδοχή των αλλαγών διευκολύνει την προσαρμογή του ανθρώπου και βοηθάει στο να αντιμετωπίζει τις νέες προκλήσεις με λιγότερο άγχος.

Φροντίστε τον εαυτό σας. Καλύψτε τις καθημερινές προσωπικές σας ανάγκες, τόσο σωματικά όσο και συναισθηματικά. Συμμετέχετε σε δραστηριότητες και χόμπι που απολαμβάνετε. Εντάξτε στην καθημερινότητά σας τη φυσική δραστηριότητα. Κοιμηθείτε καλά. Υιοθετείστε μια υγιεινή διατροφή. Προκειμένου να επαναφέρετε μια εσωτερική αίσθηση γαλήνης και ηρεμίας, εφαρμόστε πρακτικές διαχείρισης του άγχους και τεχνικές χαλάρωσης, όπως η γιόγκα, ο διαλογισμός, η καθοδηγούμενη νοερή απεικόνιση, η βαθιά αναπνοή ή η προσευχή.

Να είστε ενεργοί και δραστήριοι. Μην αγνοείτε τα προβλήματά, σας ούτε να μένετε παθητικοί, ευχόμενοι να απομακρυνθούν. Αντ’ αυτού, προσδιορίστε τι θα πρέπει να γίνει, αναπτύξτε ένα σχέδιο και αναλάβετε δράση. Παρότι μπορεί να πάρει αρκετό χρόνο να ανακάμψετε από ένα σημαντικό στρεσσογόνο γεγονός, θα πρέπει να γνωρίζετε ότι, αν ασχοληθείτε ενεργά και συστηματικά, η κατάστασή θα βελτιωθεί σημαντικά.

Μπέρτραντ Ράσελ: Ο θάνατος του φόβου

"Ένας καλός κόσμος χρειάζεται γνώση, καλοσύνη και θάρρος. Δεν του χρειάζεται νοσταλγία για το παρελθόν, ούτε δέσμευση του ελεύθερου νου με λόγια που πρόσφεραν πριν από αιώνες οι αγράμματοι άνθρωποι. Χρειάζεται αφοβία ο ελεύθερος νους. Χρειάζεται Ελπίδα για το μέλλον, όχι στροφή προς ένα νεκρό παρελθόν.  Ένα παρελθόν, που είμαστε βέβαιοι ότι θα ξεπεράσει το μέλλον!”

Ο φόβος είναι συγγενής της σκληρότητας.
Και δεν είναι παράξενο πως η θρησκεία και ο φόβος συμβαδίζουν πάντοτε”.

Ο Μπέρτραντ Ράσελ, σε μια σειρά δοκιμίων που συγκεντρώνονται στο βιβλίο Μετά την Γνώση μας προσφέρει την νηφάλια ματιά της ανθρωπιστικής επιστήμης, αποκαθηλώνοντας όλα τα συμπαντικά μυστήρια που μας τυραννούν, κρατώντας μας στο ζοφερό σκοτάδι. Αποδομεί με την χρήση της ανόθευτης λογικής, την Θεού αυταπάτη καθώς και όλες τις εκφάνσεις της θρησκείας, που μόνο κακό προκάλεσαν και προκαλούν στην ανθρωπότητα΄’.

Ο άνθρωπος είναι ένα λογικό ζώο – έτσι, τουλάχιστον μας λένε. Σε όλη την μακριά μου ζωή, έψαξα με προσοχή να βρω μια απόδειξη αυτού του ισχυρισμού, ως τώρα δεν είχα την τύχη να τη βρω, παρ΄ όλο που την έψαχνα σε πολλές χώρες σκορπισμένες και στις τέσσερις άκρες της Γης!”

"Δεν νομίζω πως ο πραγματικός λόγος που οι άνθρωποι αποδέχονται την θρησκεία έχει κάποια σχέση με την λογική επιχειρηματολογία".

Ο νομπελίστας φιλόσοφος απλώνει το απαλό του χέρι στον κόσμο, χαράσσει το μονοπάτι της λογικής και απελευθέρωσης από τα κάγκελα και δεσμά των "επουράνιων" αφεντάδων. Κοιτώντας στα ψηλά, ψάχνοντας κατοικίες στα άστρα, τα άτομα ξέχασαν να γιορτάσουν της χαράς την Γη. Μες στο κυκεώνα των αιώνων θρησκευτικής πειθαρχικής καθοδήγησης, η συμπεριφορά τους δεν επέδειξε καμία ουσιαστική αλλαγή.

Με δαιμονικά ειρωνικό τρόπο λέει:
"Συχνά μου λένε ότι είναι κακό να τα βάζει κανένας με την θρησκεία γιατί η θρησκεία κάνει τους ανθρώπους ενάρετους. Έτσι μου λένε ….Εγώ δεν το βλέπω! ΄΄

Οξύς, ειλικρινής, καυστικός μπήγει το μαχαίρι μέχρι το κόκκαλο για χάρη της υγείας των ανθρώπων.

"Η θρησκεία νομίζω πως στηρίζεται βασικά στο φόβο! Είναι εν μέρει ο φόβος του αγνώστου και εν μέρει η επιθυμία να αισθάνεται κανείς πως έχει ένα μεγαλύτερο αδερφό που θα του παραστέκεται σε όλες τις φροντίδες και τις διαμάχες" γράφει χαρακτηριστικά.

Την ίδια σκέψη συναντάμε σε ουκ ολίγους στοχαστές, από τον Επίκουρο μέχρι τον Ντοστογιέφσκι, στους αδερφούς Καραμαζόφ και συγκεκριμένα στα λόγια του Μεγάλου Ιεροεξεταστή:

"Εμείς διορθώνουμε το λάθος του και το θεμελιώνουμε στο θαύμα το μυστήριο και το κύρος” όσο και στο ”Μέλλον της Αυταπάτης ” του Σίγκμουντ Φρόιντ

”Η θρησκεία βασίζεται πάνω στην ανθρώπινη αδυναμία και άγνοια. Στον φόβο του αγνώστου, ο άνθρωπος αντιτάσσει ένα παιδαριώδες αίτημα, την επιθυμία της παρουσίας του πατέρα. Στη θρησκεία ικανοποιείται αυτό το αίτημα· αυτό όμως γίνεται μόνο στη σφαίρα της φαντασίας και μ’ αυτήν την έννοια η θρησκεία είναι μια αυταπάτη, μια φανταστική εκπλήρωση της επιθυμίας”.

Όπως προείπαμε, το μόνο θεμιτό εργαλείο, όπλο, πυξίδα μας, σύμφωνα με τον Ράσελ, είναι η Λογική. Με αυτή θα γκρεμίσει τις πιο βαθιές θέσεις περί θρησκείας και Θεού. Το σκοτάδι του φόβου πρόκειται να σκορπιστεί. Ας ξεκινήσουμε:

Α) Το επιχείρημα της πρώτης αιτίας:
Το απλούστατο ίσως και το μοναδικό ευνόητο επιχείρημα είναι της πρώτης αιτίας: .Με την ντετερμινιστική αυτή άποψη καταλήγουμε στο ύπαρξη της Πρώτης Αιτίας που ονομάσαμε Θεό. Δηλαδή το σύμπαν αποτελείται από μια ατέρμονη αλυσίδα με κρίκους αιτίας και αποτελέσματος. Μόλις φτάσουμε στην αρχής της δηλαδή το τέλος της, βλέπουμε λόγου των συνόρων του νου, μια Αιτία που ονομάζουμε αναπόδραστα Θεό επειδή αδυνατούμε να την συλλάβουμε. Το επιχείρημα καταρρίπτεται με τον Εξής τρόπο σκέψης:

Αν αναρωτηθούμε ποιος μας έφτιαξε θα ρωτήσουμε και ποιος έφτιαξε το Θεό; Αν κάθε τι έχει μια αιτία τότε πρέπει και ο θεός να έχει μια αιτία. Αν όμως ο Θεός δεν μπορεί να έχει μια αιτία τότε μπορεί και ο κόσμος το ίδιο …Είναι ακριβώς το ίδιο με την άποψη των Ινδών που υποστηρίζουν ότι ο Κόσμος στηρίζεται σ έναν ελέφαντα και αυτός σε μια χελώνα…΄΄Κι όταν τους ρωτήσεις ΄΄Τι βρίσκεται κάτω από την χελώνα;” αποφεύγουν την απάντηση!

Β) Το επιχείρημα του φυσικού Νόμου:
Σύμφωνα με την άποψη αυτή, οι φυσικοί νόμοι αποτελούν έκφραση της Παντοδυναμίας του Κυρίου. Ειναι η γλώσσα του. Την άποψη αυτή την βρίσκουμε από τον Πυθαγόρα μέχρι τον Σπινόζα και τον Νεύτωνα που θεωρούσε ότι ΄΄ο Θεός έδωσε εντολή οι πλανήτες να κινούνται κατα τέτοιο τρόπο γύρω από τον Ήλιο΄΄αγνοώντας τον Νόμο της Βαρύτητας”. Ο Ράσελ όμως δεν πτοείται μπροστά σε αυτό το ερώτημα που στάθηκε φραγμό στην σκέψη πολλών μεγαθηρίων σοφίας:

”Τώρα βλέπουμε πολλά πράγματα που νομίζαμε άλλοτε ότι ήταν φυσικοί νόμοι είναι στην πραγματικότητα ανθρώπινες συμβατότητες. Από την άλλη μεριά όταν εξετάζετε τι μπορούν να κάνουν τα άτομα, βρίσκετε πως αυτά υποτάσσονται πολύ λιγότερο στους φυσικούς νόμους απ’ όσο πιστεύει ο κόσμος, και οι νόμοι στους οποίους καταλήγετε είναι απλοί στατιστικοί όροι, όπως ακριβώς εκείνα που προκύπτουν από τυχαία γεγονότα. Υπάρχει, καθώς ξέρετε ο νόμος που λέει ότι πως αν ρίξετε ζάρια θα φέρετε εξάρες μια φορά στις τριάντα έξι ρίψεις. Ωστόσο δεν θεωρούμε πάντοτε τον κανόνα ως απόδειξη, πως η πτώση των ζαριών υποτάσσεται σε οποιαδήποτε σκοπιμότητα.

Γ) Το επιχείρημα της σκοπιμότητας:
Σύμφωνα με την κρατούσα θέση δικαιολόγησης του κόσμου και του Όντος κάθε τι είναι βαλμένο στο κόσμο για να υπηρετεί ένα σκοπό, θέση που ερείδεται από τον Αριστοτέλη, μορφή τυφλής αυθεντίας κατά τον σκοταδισμό του Μεσαίωνα. Το επιχείρημα καταρρίπτεται συθέμελα με σαρκαστικό και διόλου άλογο τρόπο: "Μερικές φορές το επιχείρημα παίρνει παράξενη μορφή. Λόγου χάρη λένε πως τα κουνέλια έχουν άσπρες βούλες για να τα σημαδεύουν καλύτερα οι κυνηγοί΄΄ ή όπως διατύπωσε ειρωνικά ο Βολταίρος, έχουμε την μύτη για να στηρίζονται τα γυαλιά μας΄΄. Η ανακάλυψη του Δαρβίνου έριψε φως απελευθερώνοντας μας από την τύραννο άγνοια. Καταλαβαίνουμε ότι ΄τα ζώντα πλάσματα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον, ”Δεν είναι το περιβάλλον που έχει φτιαχτεί έτσι, ώστε να είναι κατάλληλο γι' αυτά, αλλά οι ζωντανοί οργανισμοί εξελίχθηκαν έτσι ώστε να είναι κατάλληλοι για το περιβάλλον τους, με βάση την προσαρμοστικότητα.

Τέλος, είναι να απορεί κανείς με τους ανθρώπους που τόσο αφελώς πιστεύουν στην σκοπιμότητα. Με οξύ και χιουμοριστικό συνάμα τρόπο λέει: Απορεί κανείς που οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο κόσμος, με όλα τα ελαττώματα που περιλαμβάνει, είναι ο καλύτερος που μπορούσε να δημιουργήσει μέσα σε εκατομμύρια χρόνια ένα παντοδύναμο και παντογνωστικό Όν. Εγώ πάντως δεν μπορώ να το πιστέψω!”

Δ) Ηθικά επιχειρήματα υπέρ της Θεότητας:
”Τα αισθήματα μας για το καλό και το κακό είναι, όπως το κάθε τι γύρω μας, φυσικά γεγονότα που αναπτύχθηκαν στο αγώνα για τη ύπαρξη και δεν έχουν ούτε θεϊκή ούτε υπερφυσική προέλευση”.

Στην ενότητα αυτή ο Άγγλος μαθηματικός και φιλόσοφος ασκεί δριμεία κριτική στην ΄΄ανάσταση'' της πεπτωκυίας θεολογίας του 18 αιώνα των Γερμανών Ιδεαλιστών .με κύρια μορφή τον Καντ. Η πρόζα στην εν λόγω ενότητα είναι απαράμιλλη. Ο Κάντ …στα διανοητικά ζητήματα ήταν σκεπτικιστής όμως στα ηθικά πίστευε στις αρχές που είχε διαμορφώσει από τον Κόρφο της Μητέρας του. Αυτό αποδεικνύει ό,τι τόσο πολύ τονίζουν οι ψυχαναλυτές : Την απείρως ισχυρότερη επιβολή που ασκούν επάνω μας οι πρώιμοι συνειρμοί ,σε σύγκριση με τους μεταγενέστερους.

Στο δια ταύτα: Το επιχείρημα του είναι ΄΄Να μη λες ότι δεν υπάρχει καλό και κακό, αν δεν υπήρχε ο Θεός ”

Ο Ράσελ δεν προσπαθεί να αποδημήσει το διάτρητο, παιδαριώδες επιχείρημα μη εμπειρικής λογικής του Καντ. Η πλάνη του Καλού και του Κακού είναι προϊόν φόβου της δυτικής θρησκείας. Σε πρώτο επίπεδο την απάντηση μας την δίνει η ίδια η ιστορία και η διαλεκτική κριτική μέσα σε αυτήν. Η πλάνη περί απόλυτων καταστάσεων καλού -κακού / δίκαιου-άδικου κλπ, έχει πολλά χρόνια πριν τον Χριστιανισμό εξαλειφθεί τόσο στην Ανατολική φιλοσοφία με τον Βουδισμό και Ταοισμό όσο και στην Αρχαία Ελλάδα των σοφιστών (π.χ Πρωταγόρας). Η μετα-σωκρατική εποχή επανέφερε το ειδεχθές ψέμα περί δογματικότητας εννοιών.

Με εκκωφαντικό τρόπο, το επιχείρημα καταρρίπτεται στα όρια της λογικής ΄΄Αν είστε βέβαιος ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ καλού και κακού σας ρωτώ: Η διαφορά αυτή είναι ή δεν είναι έργο του Θεού; Αν οφείλεται στο Θεό, τότε δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, και ο ισχυρισμός πως ο Θεός είναι καλός χάνει κάθε νόημα. Αν πάλι πείτε ότι ο Θεός είναι καλός, τότε είστε υποχρεωμένοι να πείτε έχουν κάποιο νόημα ανεξαρτήτως της θελήσεως του Θεού γιατί τα έργα του είναι ΚΑΛΆ και όχι ΚΑΚΆ ανεξάρτητα από το γεγονός πως αυτός τα έκανε.

Τελικά, η μόνη δικαιολογία είναι ότι ο Διάβολος έκανε τον κόσμο όταν αυτός δεν έβλεπε.

Ε) Το επιχείρημα αποκατάστασης της δικαιοσύνης/ανάγκη για μεταθανάτια ζωή:
Στο παρόν επιχείρημα θα συρράψω τις πανομοιότυπες θέσεις επιχειρηματολογίας του Ράσελ για την επιθυμία δικαιοσύνης και αθανασίας που ΄ναι ένα και αυτό . ”Τι προκαλεί άραγε την επιθυμία για ανάσταση; ” Το αίσθημα φόβου του θανάτου. Οι άνθρωποι φοβούνται το θάνατο και δημιούργησαν έναν μακάριο κόσμο που θα χαριστεί στις ενάρετες ψυχές. Η θέση αυτή συναντάται σχεδόν σε όλες της θρησκείες, είτε με την ιδέα της μετεμψύχωσης των Βουδιστών και Αιγυπτίων, είτε στην αρχαία Ελλάδα με τα Ηλύσια Πεδία και τον Άδη για τους αγνούς και τους Αμαρτωλούς αντίστοιχα.

Αν κοιτάξουμε την ζωή γύρω μας, είμαστε σίγουροι πως θα αποκαρδιωθούμε λόγω της αδικίας που μαστίζει, κυρίως τους αγνούς και δίκαιους την Γη. Επομένως πρέπει να υπάρχει ένας άλλος κόσμος που αυτή θα αποκατασταθεί. ”Παράξενο επιχείρημα΄΄λέει ο Ράσελ. Μπορεί να γνωρίζουμε μόνο το Δικό μας Σύμπαν, όμως αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα και για τα άλλα. Αν υπάρχει αδικία εδώ πιθανώς θα υπάρχει και στα άλλα. Το παράδειγμα του είναι συγκλονιστικό:

΄΄Υποθέστε ότι ανοίγατε ένα κιβώτιο με πορτοκάλια και βρίσκατε την επάνω σειρά χαλασμένη. Δεν θα λέγατε βέβαια ΄΄Τα από κάτω πορτοκάλια πρέπει να είναι καλά για να αποκατασταθεί η ισοζυγία΄΄ Θα λέγατε ότι ολόκληρη η αποστολή είναι χαλασμένη. Το ίδιο πιθανώς να συμβαίνει και με το Σύμπαν΄'. Η πίστη στην μελλοθάνατη ζωή δεν βασίζεται στα ορθολογικά επιχειρήματα αλλά σε συγκινήσεις. Η σημαντικότερη από τις συγκινήσεις είναι ο φόβος του θανάτου, που είναι ενστικτώδης και βιολογικά χρήσιμος.

Ο διαχωρισμός Ύλης και Πνεύματος είναι μία από τις μεγαλύτερες πλάνες της παγκόσμιας Ιστορίας.

”Ο άνθρωπος είναι μέρος της Φύσης και όχι κάτι που έρχεται σε αντίθεση μαζί της. Οι σκέψεις και οι σωματικές του κινήσεις ακολουθούν τους ίδιους νόμους με τις κινήσεις των αστεριών και των ατόμων. Επίσης δεν μπορούμε να υποθέσουμε πως η σκέψη ενός ατόμου ζει και ύστερα από το σωματικό του Θάνατο, αφού αυτός αποδιοργανώνει τον εγκέφαλο του και διασκορπίζει την ενέργεια του που χρησιμοποιούσε στους εγκεφαλικούς αγωγούς΄΄.

Η επιστήμη δεν μας αφήνει να αμφιβάλουμε. Παρά τις προσπάθειες η ιατρική και η βιολογία μας έχουν παραδώσει ακλόνητες αποδείξεις περι τούτου. Δεν ζούμε στην εποχή του Μεσαίωνα που θεωρείτο βλάσφημη η ανατομία ούτε στην αρχαία Κίνα που ο πειραματισμός σε νεκρά σώματα ήταν μιαρή πράξη. Όταν ένας Δυτικός γιατρός κλήθηκε από τους Κινέζους, για να τους διδάξει την ιατρική ζήτησε ένα πτώμα. Οι ανώτεροι αρνήθηκαν να του το παρέχουν αλλά στην θέση του θα έβαζαν, όπως πρότειναν, οποιοδήποτε ζωντανό εγκληματία!

Όπως λέει: ΄΄Αν δεν μας φόβιζε ο θάνατος δεν θα υπήρχε ποτέ μελλοθάνατη ζωή΄΄.

Δύο ακόμα θέματα που θα μας απασχολήσουν είναι η ζωή του Χριστού όχι σαν ιστορικό πρόσωπο αλλά όπως αυτό σκιαγραφείται μέσα στα Ιερά Βιβλία όσο και η Βάναυση ηθική του, που δεν στηρίζεται, τόσο στην αγάπη, όσο στην ιδέα της αιώνιας τιμωρίας. Η τελευταία είναι η πηγή δυστυχίας της ανθρωπότητα γεννώντας κάθε είδος δεισιδαιμονίας και φρενοβλάβειας.

Α) Ζωή του Χριστού.
Νομίζω πως υπάρχει ένα σοβαρό ελάττωμα στην ηθική του Χριστού.
Και αυτό είναι ότι πίστευε στην Κόλαση.

Πολλοί άθρησκοι και άθεοι αφήνουν ακηλίδωτο το πρόσωπο του καταδικάζοντας Εκκλησία και Πατέρες για την χάλκευση του. Όμως ο Ράσελ με ευφυές, κωμικό τρόπο το χαράσσει με το νυστέρι κριτικής του. Όπως βλέπουμε το λάθος του Ιησού ήταν, ότι ενέπνευσε το φόβο και τον τρόμο της κόλασης. Μπορεί να θεωρείται ανθρωπιστής όμως φράσεις όμως ΄΄Εσείς, όφεις, γενιά έχιδνας πως θα ξεφύγετε την καταδίκη σας, την κόλαση΄΄ ή παρακάτω ”Ο Υιός των Ανθρώπων θα στείλει τους Αγγέλους και αυτοί θα περιμαζέψουν όλα τα σκύβαλα και τους άδικους και θα τους ρίξουν στο Πυρ το εξώτερο” μας εγείρουν την αμφισβήτηση. Τα λόγια μιλούν από μόνα τους. Δεν χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση, μόνο γόνιμος στοχασμός και αμφισβήτηση. Ο Χριστός ήταν κατώτερος και του Βούδα και του Σωκράτη. Ζάρωσε το ποίμνιο με τον φόβο της κόλασης. Η ιστορία με την συκιά που επειδή εκτός εποχής δεν έδινε καρπούς την καταράστηκε και μαράθηκε είναι ένα άλλο περίεργο παράδειγμα.

”Ο Χριστός των Ευαγγελίων πρέπει σίγουρα να θεωρηθεί σαν υπεύθυνος γι' αυτή την σκληρότητα”.

Τέλος, όσο αφορά τον αλτρουιστικό πνεύμα των εντολών, οφείλουμε να παραδεχτούμε την μη εφαρμογή τους. Πέρα του ότι συγκρούονται με την ανθρώπινη φύση όταν αυτή οροθετηθεί στους κόλπους της ψυχολογίας, είναι μη εφαρμοστέες, ακόμα και κάτω από το πιο δεσποτικό καθεστώς.

 ΄΄Όλοι παραδέχονται πως ο Χριστός ήταν ο πιο καλός και πιο σοφός από τους ανθρώπους. Εγώ δεν το παραδέχομαι!΄΄.

 ΄Μην αντιστέκεστε στο κακό και σ αυτόν που θα ραπίσει την αριστερή παρειά, πρόσφερε και την δεξιά΄΄, λέει ο Χριστός. Δηλαδή πρέπει σαν αγαθός να φας το ξύλο της αρκούδας. Ποιος άραγε θα το αντέξει;

΄΄Μην κρίνετε ίνα μη κριθήτε΄΄. Δεν νομίζω πως η αρχή αυτή εφαρμόζεται σε πολλά δικαστήρια χριστιανικών χωρών.

''Αν θέλεις να είσαι τέλειος πήγαινε και πούλησε ότι έχεις και δεν έχεις΄΄. Δεν είναι σίγουρα δυνατό και δη στο σήμερα.

Εξάλλου, τέτοιες προτροπές διακηρύχθηκαν πολλά χρόνια πριν την Γέννηση του στην Ανατολή από τον Λάο Τσε και τον Βούδα. Γιατί να είναι αυτός πιο σοφός!

Β) Ηθική/Πρόοδος/Δεισιδαιμονία.
Η ηθική προκύπτει από την σύγκρουση των επιθυμιών μας!
Οι ηθικοί κανόνες δεν έχουν παρά επίδραση στην επιθυμία μας.

Η εκκλησία διατήρησε την ηθική ως μόνο οχυρό υπεράσπισης των συμφερόντων εξουσίας και όχι ως μόνο χαλινάρι στο ζωώδες εγώ μας που: ”Είναι η μόνη μέθοδος να ζουν σε μια κοινότητα παρά την σύγκρουση επιθυμιών τους”. Όμως, είναι αιτία δυσαρέσκειας και δυσπεψία μας απέναντι στην ζωή. Γιατί η ηθική σύγκρουση πολλές φορές φέρει πόνο και καταστροφή.

Φερ' ειπείν: μια κοπέλα παντρεύεται έναν συφιλιδικό (επιχείρημα Ράσελ ). Η Καθολική Εκκλησία απαγορεύει το διαζύγιο. Τι γίνεται σε αυτήν την περίπτωση. Η κοπέλα κινδυνεύει θανάσιμα να κολλήσει όσο και τα παιδιά που μέλλει να γεννηθούν. Ένα ακόμα ηχηρό παράδειγμα είναι το παρακάτω αίροντας κάθε αμφιβολία μεταξύ ανθρωπιάς και ηθικής: .Μια γυναίκα έχει γεννήσει 8 παιδιά. Ο γιατρός της λέει πως αν γεννήσει πρόκειται να πεθάνει. Η εκκλησία είναι κάθετη στην αποβολή. Η γυναίκα ακούγοντας την υφιστάμενη ηθική οδηγείται στο θάνατο! Αρκετά ηθικό. Η δικαιολογία: Το ήθελε ο Θεός ή αυτός αποφασίζει. Η λογική και η ανθρωπιά αυτοκτόνησαν!

Όσο καιρό οι κληρικοί θα υποθάλπουν την σκληρότητα και θα καταδικάζουν την αθώα απόλαυση, μονάχα βλάβη θα προκαλούν οι φρουροί της ηθικής.

Κάθε Ιδέα-αρωγός του ανθρώπου συγκρούστηκε με την Θρησκεία. Από τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο μέχρι τον Βενιαμίν Φραγκλίνο που εφηύρε το αλεξικέραυνο σώζοντας χιλιάδες ζωές, οι θεοκρατικοί ηγέτες ήταν κάθετα αντίθετοι. Στην τελευταία περίπτωση, μάλιστα, θεωρούσαν ότι οι άνθρωποι ήσαν βλάσφημοι καθώς εμπόδιζαν την θεία Δίκη της τιμωρίας του Όντος. Όταν πάλι, ετοιμάζονταν να πετάξει το πρώτο αερόστατο, ένας ιερέας έπεισε τον εφευρέτη να ακυρώσουν την πτήση καθώς αυτή θα ξεδιάλυνε, το μέχρι τότε παραμύθι των απρόσιτων από τους θνητούς, ουρανών. Επιστήμη και Θρησκεία είναι δυο τιτάνες που πάντα συγκρούονται. Καιρός για επιλογή!

”Ό άνθρωπος είναι ένα εύπιστο ζώο και πρέπει να πιστεύει κάθε τι. Αν του λείπουν οι λογικές αιτίες που θα βασίζουν την πίστη του ΑΡΚΕΊΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΠΑΡΆΛΟΓΕΣ ”.

Αυτή είναι ίσως η πιο συγκλονιστική φράση του βιβλίου. Περικλείει ένα σημαντικό και τεράστιο κομμάτι τις ανθρώπινης ιδιομορφίας. Όταν στερεύει η λογική το ρίχνει σε δεισιδαιμονίες και προλήψεις, όπως η Παρασκευή ή ο αριθμός 13. Τέτοιες προλήψεις ρύθμιζαν ενέργειες στρατηγών και ναυτικών παλαιότερα οδηγώντας σε επιζήμια για το λαό αποτελέσματα. Άλλοτε πάλι προκαλούν άκρατο γέλιο, όπως οι ιεροκήρυκες, που την περίοδο της ποταπαγόρευσης έβαζαν ουίσκι και όχι κρασί στην Θεία Μετάληψη. Όμως, τις περισσότερες φορές ήσαν αποτρόπαιες, καταστροφικές, ειδεχθείς. Επειδή βιβλίο και ιστορία βρίθουν τέτοιων παραδειγμάτων θα αναφέρω μόνο ένα, αρκετά ανατριχιαστικό που πάγωσε το αίμα μου διαβάζοντας το:

Όταν οι Ρωμαίοι κέρδισαν τους Καρχηδόνιους νόμισαν πως η ατυχία χρωστιέται στην χαλάρωση, που είχε αρχίσει να διαφαίνεται στην λατρεία του Μολώχ. Ο Μολώχ ήθελε να του θυσιάζουν μικρά αριστοκρατικής καταγωγής παιδιά. Οι ευγενείς τα αντικατέστησαν με παιδιά πληβείων. Αυτό εξόργισε το Θεό και προκάλεσε την ήττα ώστε την περίοδο του πολέμου ακόμα και τα αριστοκρατικά παιδιά ρίχνονταν στις φλόγες”.

Ο Ράσελ δεν ασπάζεται ένα χομπσιανό σύστημα σύγκρουσης των ατόμων χωρίς οδηγό ή ένα κάτοπτρο της ιδέας περί ελευθεριότητας του Ντε Σάντ. Απεναντίας έχει μόνη θρησκεία και Θεό, τον άνθρωπο. Με δάδα την υγιή Λογική θέλει να τον σώσει από τα τέρατα και τους μπαμπούλες του σκότους, του φόβου και της άγνοιας!

΄Όλοι οι ηθικοί κανόνες πρέπει να κρίνονται με την εξέταση αν τείνουν να πραγματοποιήσουν τους σκοπούς που επιδιώκουν. Τι δουλειά έχει η ευτυχία με την ηθική… Σκοπός της ηθικής, είναι να κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο! Καλή ζωή είναι αυτή που εμπνέεται από την αγάπη και καθοδηγείται από τη Γνώση΄'.