Πέμπτη 31 Μαΐου 2018

ΑΙΣΧΥΛΟΣ - Ἀγαμέμνων (1214-1255)

ΚΑ. ἰοὺ ἰού, ὢ ὢ κακά.
1215 ὑπ᾽ αὖ με δεινὸς ὀρθομαντείας πόνος
στροβεῖ ταράσσων φροιμίοις ‹δυσφροιμίοις›.
ὁρᾶτε τούσδε τοὺς δόμοις ἐφημένους
νέους, ὀνείρων προσφερεῖς μορφώμασιν;
παῖδες θανόντες ὡσπερεὶ πρὸς τῶν φίλων,
1220 χεῖρας κρεῶν πλήθοντες οἰκείας βορᾶς·
σὺν ἐντέροις τε σπλάγχν᾽, ἐποίκτιστον γέμος,
πρέπουσ᾽ ἔχοντες, ὧν πατὴρ ἐγεύσατο.
ἐκ τῶνδε ποινάς φημι βουλεύειν τινά,
λέοντ᾽ ἄναλκιν, ἐν λέχει στρωφώμενον
1225 οἰκουρόν, οἴμοι, τῷ μολόντι δεσπότῃ—
ἐμῷ· φέρειν γὰρ χρὴ τὸ δούλιον ζυγόν·
νεῶν τ᾽ ἄπαρχος Ἰλίου τ᾽ ἀναστάτης
οὐκ οἶδεν οἵα γλῶσσα, μισητῆς κυνὸς
λείξασα κἀκτείνασα φαιδρὸν οὖς δίκην,
1230 ἄτης λαθραίου τεύξεται κακῇ τύχῃ.
τοιάδε τόλμα· θῆλυς ἄρσενος φονεύς·
ἔστιν—τί νιν καλοῦσα δυσφιλὲς δάκος
τύχοιμ᾽ ἄν; ἀμφίσβαιναν, ἢ Σκύλλαν τινὰ
οἰκοῦσαν ἐν πέτραισι, ναυτίλων βλάβην,
1235 † θύουσαν Ἅιδου μητέρ᾽ † ἄσπονδόν τ᾽ Ἄρη
φίλοις πνέουσαν; ὡς δ᾽ ἐπωλολύξατο
ἡ παντότολμος, ὥσπερ ἐν μάχης τροπῇ.
δοκεῖ δὲ χαίρειν νοστίμῳ σωτηρίᾳ.
καὶ τῶνδ᾽ ὅμοιον εἴ τι μὴ πείθω· τί γάρ;
1240 τὸ μέλλον ἥξει. καὶ σύ μ᾽ ἐν τάχει παρὼν
ἄγαν γ᾽ ἀληθόμαντιν οἰκτίρας ἐρεῖς.
ΧΟ. τὴν μὲν Θυέστου δαῖτα παιδείων κρεῶν
ξυνῆκα καὶ πέφρικα, καὶ φόβος μ᾽ ἔχει
κλύοντ᾽ ἀληθῶς οὐδὲν ἐξῃκασμένα.
1245 τὰ δ᾽ ἄλλ᾽ ἀκούσας ἐκ δρόμου πεσὼν τρέχω.
ΚΑ. Ἀγαμέμνονός σέ φημ᾽ ἐπόψεσθαι μόρον.
ΧΟ. εὔφημον, ὦ τάλαινα, κοίμησον στόμα.
ΚΑ. ἀλλ᾽ οὔτι παιὼν τῷδ᾽ ἐπιστατεῖ λόγῳ.
ΧΟ. οὔκ, εἴπερ ἔσται γ᾽· ἀλλὰ μὴ γένοιτό πως.
1250 ΚΑ. σὺ μὲν κατεύχῃ, τοῖς δ᾽ ἀποκτείνειν μέλει.
ΧΟ. τίνος πρὸς ἀνδρὸς τοῦτ᾽ ἄχος πορσύνεται;
ΚΑ. ἦ κάρτα χρησμῶν παρεκόπης ἐμῶν ἄρα.
ΧΟ. τοῦ γὰρ τελοῦντος οὐ ξυνῆκα μηχανήν.
ΚΑ. καὶ μὴν ἄγαν γ᾽ Ἕλλην᾽ ἐπίσταμαι φάτιν.
1255 ΧΟ. καὶ γὰρ τὰ πυθόκραντα· δυσμαθῆ δ᾽ ὅμως.

***
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
Αλί μου αλί! ωχ ωχ, κακά!
πάλι ο φριχτός ο πόνος της ορθομαντείας
μ᾽ απαίσιο προνάκρουσμα μ᾽ αναταράζει.
Βλέπετ᾽ εδώ τους νέους αυτούς τους καθισμένους
δίπλ᾽ απ᾽ το σπίτι κι όμοιους με μορφές ονείρων;
θα ᾽λεγες σαν παιδιά πὄχουν δικοί σφαγμένα,
1220 με χέρια απ᾽ το φαΐ γιομάτα των σαρκών τους,
μαζί άντερα και σπλάχνα — γιόμισμα τρισάθλιο
φαίνονται να κρατούν που γεύτηκε ο πατέρας!
Γι᾽ αυτά, σου λέω, εκδίκηση μελετά κάποιος
λέοντας δειλός, που στρέφεται μες στα κρεβάτια
και καρτεράει στο σπίτι, οϊμέ, πότε να στρέψει
ο αφέντης — ναι ο αφέντης μου, μια που είμαι σκλάβα.
Κι ο στόλαρχος κι ο χαλαστής της Τροίας δεν ξέρει
τί με της γλώσσας της τα χάδια και τα λόγια
τα πρόσχαρα του μαγειρεύει η μαύρη η σκύλα,
1230 σαν την κρυμμένη συμφορά, κακιά του μοίρα!
Τέτοια τολμά! γυναίκα φόνισσα ενός άντρα!
και ποιό όνομα να βρω στο μισητό το τέρας
να του ταιριάζει; αμφίσβαινα ή τάχα Σκύλλα
που μες στους βράχους θρήνος των ναυτών φωλιάζει;
μάνα του Χάρου αλλόφρενη που των δικών της
κρατάει αμάχη ασύβαστη; και ρέκαξε έτσι
σα να ᾽χε εχθρούς η απόκοτη κατατροπώσει
και λέει πως τάχα απ᾽ τη χαρά του γυρισμού του!
Είπα κι αν με πιστεύεις ή όχι, το ίδιο κάνει·
1240 θα ᾽ρθει που θά ᾽ρθει και συ μάρτυρας σε λίγο
σωστή πολύ προφήτισσα θενα με κλάψεις.
ΧΟΡΟΣ
Το δείπνο του Θυέστη με παιδιών του σάρκες
το ᾽νιωσα κι ανατρίχιασα· κι έχω ένα φόβο,
γι᾽ αυτά σου που είπες και δε μοιάζουν παραμύθια·
μα τ᾽ άλλα π᾽ άκουσα — βγήκα και πάω απ᾽ το δρόμο!
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
Πως του Αγαμέμνονα θα δεις σου λέω το φόνο.
ΧΟΡΟΣ
Φράξε το στόμα σου, άθλια, στον κακό λόγο!
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
Γιατρός κανείς δε βρίσκεται γι᾽ αυτό που σου είπα.
ΧΟΡΟΣ
Όχι, αν θα γίνει· μα ο θεός να μην το δώσει.
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
1250 Καλές είναι οι ευχές, μα εκείνοι μελετούν το φόνο.
ΧΟΡΟΣ
Ποιός είναι ο άντρας, που ετοιμάζει αυτό το κρίμα;
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
Έπεσες όξω κι όξω, βλέπω, απ᾽ τους χρησμούς μου.
ΧΟΡΟΣ
Γιατί δεν έχω νιώσει ποιός και πώς θα κάμει.
ΚΑΣΣΑΝΤΡΑ
Κι όμως καλά τη γλώσσα ξέρω των Ελλήνων.
ΧΟΡΟΣ
Κι η Πυθία επίσης· μα ποιός νιώθει τους χρησμούς της;

Πάντα και νομοτελειακά όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία

Ο Πρώτος Βασικός Νόμος της Ανθρώπινης Ηλιθιότητας υποστηρίζει χωρίς αμφισημίες πως: «Πάντα και νομοτελειακά όλοι υποτιμούν τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν στην κοινωνία»
 
Ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλο μέγεθος εκτιμά κάποιος ότι έχει η ανθρώπινη ανοησία, επανειλημμένα και κατ’ εξακολούθηση θα ξαφνιάζεται από το γεγονός πως:
   
α) Άνθρωποι που κάποτε θεωρούσε λογικούς και νοήμονες αποδεικνύονται αναίσχυντα ηλίθιοι.
 
β) Μέρα με τη μέρα, με εντεινόμενη μονοτονία, παρενοχλείται στις δραστηριότητές του από ηλίθια άτομα που εμφανίζονται ξαφνικά και απρόσμενα στα πιο ακατάλληλα μέρη και στις πιο απίθανες στιγμές.
 
Πιστεύω ακράδαντα πως η ηλιθιότητα είναι αναφαίρετο δικαίωμα όλων των ανθρώπινων ομάδων και κατανέμεται ομοιόμορφα σε όλη την κοινωνία σύμφωνα με μία σταθερή αναλογία.
 
Αυτό το γεγονός εκφράζεται επιστημονικά με το Δεύτερο Βασικό Νόμο που αναφέρει πως: «Η πιθανότητα να είναι ηλίθιο ένα συγκεκριμένο άτομο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό αυτού του ατόμου».
 
Σε αυτό τον τομέα, φαίνεται πως η Φύση όντως ξεπέρασε τον εαυτό της.
 
Είναι ευρέως γνωστό πως η Φύση κατορθώνει, μάλλον μυστηριωδώς, να διατηρεί σταθερή τη σχετική συχνότητα ορισμένων φυσικών φαινομένων.
 
Για παράδειγμα, είτε οι άνθρωποι πολλαπλασιάζονται στο Βόρειο 1 Πόλο ή στον Ισημερινό, είτε τα ζευγάρια είναι από αναπτυγμένες ή υπανάπτυκτες χώρες, είτε είναι μαύρα, κόκκινα, λευκά ή κίτρινα, ο λόγος θηλυκών προς αρσενικά μεταξύ των νεογέννητων είναι σταθερός, με ένα πολύ μικρό προβάδισμα στα αρσενικά.
 
Δε γνωρίζουμε τον τρόπο με τον οποίο η Φύση επιτυγχάνει αυτό το εκπληκτικό αποτέλεσμα, αλλά ξέρουμε πως, για να επιτευχθεί αυτό, η Φύση πρέπει να λειτουργεί με μεγάλους αριθμούς.
 
Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός σχετικά με τη συχνότητα της ηλιθιότητας είναι πως η Φύση επιτυγχάνει να εξισώσει αυτή τη συχνότητα με την πιθανότητα η, τελείως ανεξάρτητα από το μέγεθος της ομάδας.
 
Συνεπώς ένας παρατηρητής ανακαλύπτει το ίδιο ποσοστό ηλιθίων είτε εξετάζει πολύ μεγάλα σύνολα ανθρώπων είτε έχει να κάνει με πολύ μικρές ομάδες ανθρώπων.
 
Κανένα άλλο σύνολο μετρήσιμων φαινομένων δεν παρέχει τόσο εντυπωσιακές αποδείξεις για τη δύναμη της Φύσης.
 
Ο Τρίτος (και Χρυσός) Βασικός Νόμος συμπεραίνει, παρ’ όλο που δεν το αναφέρει ρητώς, ότι τα ανθρώπινα όντα εντάσσονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: στους ανήμπορους, στους ευφυείς, στους κακοποιούς και στους ηλίθιους.
 
Όπως διευκρινίζεται σαφώς από τον Τρίτο Βασικό Νόμο: «Ηλίθιος ονομάζεται το άτομο που οι πράξεις του προκαλούν ζημίες σε ένα άλλο άτομο ή σε μία ομάδα ατόμων, χωρίς το ίδιο να αποκομίζει κέρδη, ενώ πιθανά να υφίσταται ακόμη και ζημίες».
 
Όταν έρχονται αντιμέτωποι για πρώτη φορά με τον Τρίτο Βασικό Νόμο, οι λογικοί άνθρωποι ενστικτωδώς αντιδρούν με αισθήματα σκεπτικισμού και δυσπιστίας.
 
Είναι γεγονός πως οι λογικοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να συλλάβουν και να κατανοήσουν την παράλογη συμπεριφορά.
 
Τέταρτος βασικός νόμος: «Μη ηλίθια άτομα υποτιμούν πάντα την επιζήμια δύναμη του ηλίθιου ανθρώπου. Ειδικότερα, συνεχώς ξεχνάμε ότι σε κάθε τόπο και χρόνο, και σε κάθε περίσταση το να θεραπεύσει κανείς ή να αποσυνδεθεί ολότελα με ηλίθια άτομα αλάνθαστα αποδεικνύεται ότι είναι ένας μάταιος κόπος.»
 
Πέμπτος βασικός νόμος: «Το ηλίθιο άτομο είναι ο πιο επικίνδυνος τύπος προσώπου.»
 
Συμπέρασμα: Ένα ηλίθιο άτομο είναι πιο επικίνδυνο από έναν ληστή.

Η δεύτερη ζωή σου ξεκινά όταν καταλάβεις πως έχεις μόνο μία

Τί θα σκεφτείτε εάν συναντήσετε έναν ρουτινολόγο; Πάω στοίχημα πως ήδη ψιθυρίζετε: “Έναν ρουτίνο…. τι;”.

Να σας το θέσω διαφορετικά: τί θα σκεφτείτε αν σας πω πως πάσχετε από οξεία ρουτινίτιδα; Ήδη ακούω τη φωνή σας να ρωτά με έκπληξη “Παρακαλώ; Πώς είπατε; Ορίστε; Συγνώμη κύριε, ποιος είστε;”.

Και πριν νομίσετε πως είμαι παρανοϊκός, σας εξηγώ ευθύς αμέσως τι εννοώ.

Οξεία ρουτινίτιδα είναι μια ψυχική νόσος που πλήττει ολοένα και περισσότερους ανθρώπους στον κόσμο, κυρίως στη Δύση. Τα συμπτώματα είναι σχεδόν πάντα τα ίδια: έλλειψη κινήτρου, χρόνια μελαγχολία, ανυπαρξία νοήματος, ανία, δυσκολία να νιώσει κάποιος ευτυχισμένος παρά την αφθονία των υλικών αγαθών, απογοήτευση, κόπωση,…

Με λίγα λόγια, είναι η ασθένεια της ρουτίνας κατά την οποία δεν έχουμε κατάθλιψη, δεν μας κυριεύει καμιά μεγάλη δυστυχία, κι όμως! Δεν είμαστε ευτυχείς! Λείπει η μαγεία από τα μικρά και καθημερινά που, όμως, μας ορίζουν. Λείπει το κίνητρο, η δύναμη, το κέφι κι η χαρά. Ζούμε τη “μέρα της Μαρμότας” στην πιο σκληρή εκδοχή, κάτι που συν τω χρόνω μας κλέβει τη ζωή μας.

Από οξεία ρουτινίτιδα πάσχει και η Καμιγ, μια Παριζιάνα ετών 38 που φαινομενικά τα έχει όλα: υγεία, μια καλή δουλειά, μια ήσυχη οικογενειακή ζωή και έναν γιο αξιολάτρευτο λίγο πριν μπει στην εφηβεία. Λίγο πολύ, διαθέτει όσα μας “επιβάλλει” η κοινωνία μας αλλά της λείπει κάτι βασικό. Το γέλιο, η χαρά, η δημιουργικότητα κι η φαντασία! Της λείπει η ευτυχία! Το μόνο που θέλει είναι να ξαναβρεί το δρόμο της και ν’ αποκτήσει ένα νόημα η ζωή της. Το μόνο που χρειάζεται είναι να είναι ευτυχισμένη και να το μεταδίδει και στους γύρω της.

Όταν ο Κλοντ, ο οποίος της συστήνεται ως ρουτινολόγος, της προτείνει έναν πρωτότυπο τρόπο για να τη βοηθήσει, εκείνη δέχεται χωρίς δισταγμό. Τα λόγια του χτυπούν ευαίσθητες χορδές και την πείθουν να τον ακολουθήσει σε ό, τι κι αν της πει. “Δε φαντάζεστε τον αριθμό των αναλφάβητων της ευτυχίας! Για να μην πούμε για τον συναισθηματικό αναλφαβητισμό! Αληθινή μάστιγα… “ λέει με στόμφο κι έπειτα συνεχίζει: “Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από την εντύπωση πως προσπέρασες τη ζωή σου επειδή δεν είχες το θάρρος να τη διαμορφώσεις σύμφωνα με τις επιθυμίες σου, επειδή δεν έμεινες πιστός στις αξίες σου, στο παιδί που ήσουν κάποτε, στα όνειρά σου!”.

Δυστυχώς, η ανάπτυξη της δεξιότητας να γίνει κάποιος ευτυχισμένος δεν είναι κάτι που μαθαίνεται στο σχολείο. Υπάρχουν, ωστόσο, τεχνικές και σίγουρα η ευτυχία δεν σχετίζεται με τα υλικά αγαθά. “Μπορεί να έχεις πολλά λεφτά και να είσαι δυστυχισμένος σαν τις πέτρες ή αντίθετα να έχεις ελάχιστα και να γεύεσαι το μέλι της ζωής όσο κάνεις άλλος” λέει χαρακτηριστικά ο Κλοντ κι αν το καλοσκεφτείτε έχει δίκιο. Τα περισσότερα πράγματα που συμβαίνουν στη ζωή εξαρτώνται από τον εγκέφαλο. Η δύναμη του μυαλού δεν παύει να ξαφνιάζει!

Μη στηρίζεσαι στο κλαδί, πίστεψε ότι έχεις τα φτερά για να πετάξεις

Ένα πουλάκι βρισκόταν μία φορά επάνω σε ένα ετοιμόρροπο κλαδί. Αέρας δυνατός φυσούσε και τα κλαδιά του δέντρου ταραζόντουσαν συθέμελα και πηγαινοέρχονταν μία από εδώ και μία από εκεί.

Το πουλάκι μπορεί να ταραζόταν, αλλά είχε αποφασίσει να μείνει επάνω στο κλαδί και να μη φύγει. Σε μία στιγμή, έρχεται η μητέρα του η οποία μόλις το βλέπει, αρχίζει να του φωνάζει να κατέβει κάτω. «Παιδί μου, θα χτυπήσεις!» έλεγε και ξαναέλεγε.

Μα το πουλάκι έμενε επάνω στο κλαδί, επιλέγοντας να αψηφήσει τους φόβους και τις προτροπές της μητέρας του. Ο αέρας δυνάμωνε, ο ουρανός άρχισε να στάζει μερικές ψιχάλες βροχής, κάτι που προϊδέαζε για μία δυνατή βροχή. Αλλά το πουλάκι δεν πτοήθηκε, παρά το γεγονός ότι το δέρμα του είχε αρχίσει να τρέμει. Ποιος ξέρει τι μπορεί να είχε στο μυαλό του;

Η αλήθεια είναι πως σκέφτηκε να φύγει, αλλά δεν ήθελε να επιτρέψει στους φόβους του να το κατευθύνουν. Αισθανόταν το κρύο, αλλά η ατσαλένια θέλησή του φώναζε εντός του να μην υποχωρήσει.

Η αλήθεια είναι πως ούτε το ίδιο γνωρίζει το λόγο που αποφάσισε να ανέβει επάνω σε ένα κλαδί που έτρεμε. Ήταν ένα στοίχημα με τον εαυτό του να αποδείξει πως μπορεί να αντέξει το τσουχτερό κρύο.

Ξαφνικά, οι ουρανοί άνοιξαν και ο αέρας δυνάμωσε και άρχισε να φυσάει μανιασμένα. Και εκείνο το κλαδί που στήριζε το μικρό πουλάκι, δεν άντεξε από την ορμητική δύναμη του βοριά και έσπασε.

Το μικρό πουλάκι όμως, δεν έπεσε στο κενό. Αντιθέτως, άνοιξε τα φτερά του και πέταξε ψηλά. Αυτό ήθελε να αποδείξει στον εαυτό του, πως δεν εμπιστευόταν το κλαδί που έτρεμε και δε στήριζε την ελπίδα του στο να μη σπάσει, αλλά πίστευε σε αυτό και τα φτερά του.

Υ.Σ: Ας μην υποτιμάμε τον εαυτό μας (κι αν το πράττουμε, ας προσπαθήσουμε να το αποβάλλουμε από μέσα μας). Η εμπιστοσύνη δεν πρέπει να αφορά τις εξωτερικές συνθήκες, αλλά τις δικές μας δυνάμεις να ανταπεξέλθουμε σε αυτές.

Αξίζει να σπείρεις αγάπη και ας μην θερίσεις

Περίεργα όντα που είναι οι άνθρωποι! Πολλές φορές, δεν εκτιμούν αυτά που ήδη έχουν, τα θεωρούν δεδομένα και έτσι δεν διστάζουν να πληγώσουν, να εγκαταλείψουν, ακόμη και να προδώσουν ανθρώπους που έχουν κοντά τους…

Εκείνους που τους στάθηκαν στα δύσκολα… Που ήταν πάντα εκεί να τους στηρίζουν, να τους βοηθούν, να τους συμπαραστέκονται. Και τι εισέπραξαν στο τέλος; Σαφώς και άξιζαν να πάρουν αγάπη!

Αντί αυτού όμως, έμειναν πίσω να προσπαθούν να μαζέψουν τα συντρίμμια της πληγωμένης τους ψυχής, βουτηγμένοι πλέον στο φόβο μιας μελλοντικής προδοσίας, μένοντας σε μια κατάσταση άμυνας, ώστε να προσφέρουν στον εαυτό τους από εδώ και στο εξής ένα τείχος προστασίας. Μια άμυνα που καταλαγιάζει με τον καιρό και έτσι οδηγούνται στις ίδιες πράξεις ανιδιοτέλειας χωρίς κανέναν δισταγμό, αφήνοντας πίσω αυτούς που τους πλήγωσαν στο παρελθόν.

Διότι γνωρίζουν ότι σε αυτή την ζωή τελικά δεν γίνεται:

…να πληγώσεις, χωρίς να πληγωθείς.
…να προδώσεις χωρίς να προδοθείς.
…να μισήσεις χωρίς να γίνεις μισητός και εσύ ο ίδιος.
…να αγαπήσεις χωρίς να αγαπηθείς.
…να προσφέρεις καλοσύνη και ευγένεια χωρίς να λάβεις το ίδιο.
…να εκτιμήσεις ανθρώπους χωρίς να εκτιμηθείς και εσύ σαν άνθρωπος.

Στην ζωή ό,τι δίνεις… παίρνεις! Και ό,τι πράξεις, θα εισπράξεις! Παρόλα αυτά, αξίζει όμως να σπείρεις αγάπη και ας μην θερίσεις… Έτσι για να μοσχοβολήσει ο τόπος!

Στο τέλος, η εσωτερική φτώχεια προκαλεί και την εξωτερική

Έτσι, προκύπτει πως είναι σοφότερο να φροντίζει κάνεις για τη διατήρηση της υγείας του και την ανάπτυξη των ικανοτήτων του παρά για την απόκτηση πλούτου, κάτι που πάντως δεν πρέπει να οδηγήσει στην παρερμηνεία ότι θα έπρεπε κανείς να παραμελήσει τα αναγκαία και προσήκοντα στη ζωή του. Αλλά αληθινά πλούτη, δηλαδή υπεραφθονία, ελάχιστα μπορούν να συμβάλουν στην ευτυχία μας.

Γι’ αυτό πολλοί πλούσιοι νιώθουν δυστυχισμένοι, γιατί δεν έχουν πραγματική πνευματική μόρφωση, δεν έχουν γνώσεις, κι έτσι δεν έχουν ένα οποιοδήποτε αντικειμενικό ενδιαφέρον που θα τους καθιστούσε ικανούς ν’ ασχοληθούν με πνευματικά πράγματα.

Γιατί ό,τι μπορούν να προσφέρουν τα πλούτη, πέρα από την ικανοποίηση των πραγματικών και φυσικών αναγκών, επηρεάζει ελάχιστα την ευχάριστη διάθεσή μας· πιο πολύ τη διαταράσσει μέσα από τις πολλές και αναπόφευκτες έγνοιες που δημιουργεί η διατήρηση μιας μεγάλης περιουσίας. Εν τούτοις οι άνθρωποι προσπαθούν χίλιες φορές πιο πολύ ν’ αποκτήσουν πλούτη παρά πνευματική μόρφωσή.

Ενώ είναι βέβαιο πως το τι είναι κανείς συμβάλλει στην ευτυχία του πολύ περισσότερο από το τι έχει. Έτσι βλέπουμε κάποιον πολυάσχολο να μοχθεί από το πρωί ως το βράδυ, ακατάπαυστα σαν τις μέλισσες, για να μεγαλώσει τα ήδη υπάρχοντα πλούτη του. Πέρα από τον στενό ορίζοντα του χοίρου των μέσων που χρειάζονται για τον σκοπό αυτό, δεν ξέρει τίποτα· το πνεύμα του είναι κενό και επομένως δεν είναι επιδεκτικός για τίποτε άλλο.

Οι υψηλότερες απολαύσεις, oι πνευματικές, του είναι απρόσιτες· με τις σύντομες αισθησιακές απολαύσεις, που κοστίζουν λίγο χρόνο αλλά πολλά χρήματα, και τις οποίες επιτρέπει στον εαυτό του από καιρό σε καιρό, προσπαθεί μάταια ν’ αντικαταστήσει εκείνες τις άλλες. Στο τέλος της ζωής του, σαν αποτέλεσμα της ζωής του, αν η τύχη του ήταν καλή, έχει πράγματι να παρουσιάσει ένα σωρό λεφτά, τα οποία αφήνει στους κληρονόμους του για να τ’ αυξήσουν κι άλλο ή να τα σπαταλήσουν. Μια τέτοια σταδιοδρομία, αν και πορευμένη με σοβαρούς και σπουδαιοφανείς τρόπους και ύφος, είναι επομένως το ίδιο ανόητη όπως και η σταδιοδρομία κάποιου που είχε σαν σύμβολο τον σκούφο του γελωτοποιού.

Αυτό λοιπόν που έχει κανένας στον ίδιο του τον εαυτό είναι το πιο σημαντικό για την ευτυχία του. Μόνο που επειδή κατά κανόνα είναι κάπως λίγο, οι περισσότεροι από εκείνους που έχουν ξεπεράσει τον αγώνα για τις βασικές βιοτικές ανάγκες νιώθουν στην ουσία το ίδιο δυστυχισμένοι όσο και αυτοί που ακόμα παιδεύονται. Το κενό μέσα τους, το άχρωμο, ανιαρό της συνείδησής τους, η φτώχεια του πνεύματός τους, τους οδηγεί σε συντροφιές που όμως αποτελούνται από όμοιους. Γιατί similis simili gaudet [το όμοιο συναναστρέφεται με το όμοιο- πρβλ. και Όμηρος, Οδύσσεια ρ 218]. Και από κοινού επιδίδονται στο κυνήγι της εφήμερης ψυχαγωγίας, που καταρχήν την αναζητούν σε αισθησιακές απολαύσεις, σε κάθε λογής διασκεδάσεις και τελικά σε παρεκτροπές. Η πηγή της φοβερής σπατάλης με την οποία κάποιος γόνος πλούσιας οικογένειας καταναλώνει τη μεγάλη κληρονομιά που του αναλογεί μέσα σε συχνά απίστευτα σύντομο χρονικό διάστημα, δεν είναι πράγματι καμία άλλη από την πλήξη η οποία απορρέει από την πνευματική φτώχεια και κενότητα για την οποία μιλήσαμε.

Ένας τέτοιος νεαρός- μπαίνει στον κόσμο εξωτερικά μεν πλούσιος, εσωτερικά όμως φτωχός, και θέλοντας να τα παίρνει όλα απ’ έξω, προσπαθεί μάταια ν’ αντικαταστήσει με τα εξωτερικά πλούτη τα εσωτερικά — όπως οι γέροι που προσπαθούν να πάρουν δυνάμεις μέσα από το άχνισμα νεαρών κοριτσιών. Στο τέλος, η εσωτερική φτώχεια προκαλεί και την εξωτερική.

Arthur Schopenhauer, Το ασήμαντο αιώνια επαινούν

Η πηγή του κοινωνικού άγχους

Είναι γνωστά τα οφέλη που απέφερε ο δυτικός πολιτισμός τα τελευταία δυο χιλιάδες χρόνια: έχουν αυξηθεί σε πρωτοφανή βαθμό ο πλούτος, τα αποθέματα τροφίμων, οι επιστημονικές γνώσεις, τα καταναλωτικά αγαθά, η ασφάλεια του ατόμου, το προσδόκιμο επιβίωσης και οι δυνατότητες βιοπορισμού. Εκείνο όμως που παραμένει λιγότερο εμφανές και γεννά ερωτήματα είναι το ενδεχόμενο οι εντυπωσιακές αυτές πρόοδοι να συμπορεύονται με μια άνοδο της στάθμης του άγχους που νιώθουν οι κοινοί Δυτικοί πολίτες για τη θέση τους στον κόσμο, με άλλα λόγια μια έμφαση στην ενασχόλησή μας με ερωτήματα όπως τι σημαίνουμε για τους γύρω μας, τι έχουμε πετύχει στη ζωή μας και πόσα χρήματα κερδίζουμε.

Κατά παράδοξο τρόπο, η δραστική μείωση των στερήσεων δεν έχει καταργήσει την αίσθηση ότι στερούμαστε ούτε το φόβο μήπως στερηθούμε – ίσως μάλιστα να τα επιτείνει ολοένα και περισσότερο. Σε πληθυσμούς ολόκληρους που έχουν ευλογηθεί με πλούτη και με δυνατότητες κυριολεκτικά αδιανόητες για τους προγόνους τους, οι οποίοι καλλιεργούσαν την απρόβλεπτη γη της μεσαιωνικής Ευρώπης, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ευχέρεια του ατόμου να αισθάνεται ανεπάρκεια τόσο ως προς αυτό που είναι όσο και ως προς αυτά που κατέχει.

Πάντως, αυτή η αίσθηση της στέρησης δε φαίνεται ίσως τόσο παράξενη, αν τη δούμε με βάση το ψυχικό πλαίσιο στο οποίο αποφασίζουμε τι είναι «επαρκές». Όπως συμβαίνει γενικότερα με τον καθορισμό ορίων, κανείς μας δεν προσδιορίζει μόνος του ποιο είναι το ελάχιστα απαιτούμενο για να αισθάνεται φερ’ ειπείν πλούσιος ή ευυπόληπτος. Όλοι το συνάγουμε αφού πρώτα συγκρίνουμε τη θέση μας με την κατάσταση κάποιων που τους δεχόμαστε ως σημείο αναφοράς, αυτούς που θεωρούμε ίσους με εμάς.

Αδυνατούμε να εκτιμήσουμε τη θέση μας χωρίς αυτή τη σύγκριση ή με μια σύγκριση ανεπίκαιρη, όπως π.χ. σε σχέση με τη ζωή των προγόνων μας κατά το Μεσαίωνα. Το πόσο ευημερούμε ιστορικά ποσώς μας εντυπωσιάζει. Η μόνη περίπτωση να θεωρήσουμε ότι περνάμε μια χαρά είναι να έχουμε όσα –ή και λίγο περισσότερα- έχουν εκείνοι μαζί με τους οποίους μεγαλώνουμε, εκείνοι με τους οποίους εργαζόμαστε πλάι πλάι, εκείνοι που τους έχουμε για φίλους μας και με τους οποίους ταυτιζόμαστε στην κοινωνική ζωή.

Αν μας έβαζαν να μείνουμε σε μια ετοιμόρροπη τρώγλη και να δεχόμαστε τη βάναυση μεταχείριση κάποιου αριστοκράτη που ζει σ’ ένα ζεστό και στεγανό πύργο, η κατάστασή μας θα κατέληγε να μας φαίνεται φυσιολογική σε περίπτωση που βλέπαμε όλους τους όμοιούς μας να ζουν στις ίδιες συνθήκες μ’ εμάς – που θα ήταν μεν δυσάρεστες, όχι όμως και έδαφος για να ευδοκιμήσει ο φθόνος. Αν, ωστόσο, έχουμε ένα βολικό σπίτι και μια άνετη δουλειά, αλλά μάθουμε στήνοντας απερίσκεπτα το αυτί μας σε κάποια συνάντηση με τους πάλαι ποτέ συμμαθητές μας ότι κάποιοι από αυτούς (που είναι η ισχυρότερη «ομάδα αναφοράς») ζουν τώρα σε σπίτια μεγαλύτερα από το δικό μας, αγορασμένα με τα έσοδα από κάποια πολύ πιο γοητευτική απασχόληση, είναι πιθανόν στο γυρισμό ν’ αρχίσει να μας τυραννάει η αίσθηση ότι η ζωή μας έχει αδικήσει.

Επομένως, το άγχος και η δυσφορία πηγάζουν από μια αίσθηση ότι θα ήταν δυνατόν να έχουμε γίνει κάτι άλλο από αυτό που είμαστε – αίσθηση που προκύπτει όταν εκείνοι τους οποίους θεωρούμε ίσους μας διαθέτουν επιτεύγματα ανώτερα από τα δικά μας. Αν είμαστε μικρόσωμοι και ζούμε ανάμεσα σε ανθρώπους που έχουν όλοι ίσο ύψος μ’ εμάς, δεν πρόκειται ποτέ να μας απασχολήσει ιδιαίτερα το μπόι μας.

Αρκεί όμως κάποιοι από την ομάδα να ψηλώσουν ελάχιστα και τότε ρέπουμε ξαφνικά προς μια αίσθηση στενοχώριας, αρχίζουμε να δυσανασχετούμε και να ζηλεύουμε – κι ας μην έχουμε κοντύνει ούτε χιλιοστό εμείς οι ίδιοι.

Με δεδομένες τις μεγάλες ανισότητες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε καθημερινά, το πιο αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό του φθόνου είναι μάλλον ότι καταφέρνουμε να μη ζηλεύουμε τους πάντες. Η ευημερία πολλών μας αφήνει ατάραχους – αλλά την ίδια στιγμή τα μικρά πλεονεκτήματα κάποιων άλλων μας τριβελίζουν διαρκώς και ανελέητα. Αιτία είναι ότι ζηλεύουμε μόνο εκείνους με τους οποίους νιώθουμε όμοιοι· φθονούμε μόνο τα μέλη της «ομάδας αναφοράς». Γι’ αυτό και ελάχιστες επιτυχίες είναι τόσο ανυπόφορες όσο οι επιτυχίες των στενών φίλων μας.

Διαφορά Παιδείας – Εκπαίδευσης

Πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας για το ζήτημα Παιδείας-Εκπαίδευσης, που μερικοί τις θεωρούν ταυτόσημες. Διαφέρουν όμως όσο η μέρα από τη νύχτα. Εξηγούμαι. Παιδεία είναι η μόρφωση ν’ αποκτά ο αμόρφωτος νέα μορφή εύ-μορφη, όμορφη. (Μορφώνω σημαίνει δίνω μορφή, σχήμα σε κάτι α-σχημάτιστο, α-διαμόρφωτο, α-διάπλαστο).

Καρπός της Παιδείας είναι ο εύ-μορφος, όμορφος, ωραίος πολίτης. Καρπός της Εκ-παίδευσης αντιθέτως και του «κατευθυνόμενου τεχνοκρατικού επαγγελματισμού» είναι ο δύσμορφος ιδιώτης, ο ιδιοτελής και μικρόψυχος…που έμαθε να πιστεύει ότι το νόημα της ζωής είναι η υπακοή του υπ-άκοου υπ-ηκόου ή η απόκτηση πλούτου διά «πυρός και σιδήρου», αντί της δημιουργίας: της προσφοράς, δηλαδή, ωφέλιμου έργου στο σύνολο.

Το παιδί, το κάθε παιδί, έχει μια εσωτερική ορμή, μια εσωτερική λαχτάρα για το καλύτερο. Θέλει ν’ αποκτήσει την καλύτερη μορφή τ’ ανθρώπου.

Η Εκ-παίδευση όμως τον θέλει υπηρέτη (υπό + ερέσσω= κωπηλατώ). Να τραβάει κουπί στις διάφορες… υπ-ηρεσίες . Γι’ αυτό το ρήμα παιδεύω αλλάζει νόημα. Δεν σημαίνει πλέον «ανατρέφω προς αρετήν» (όπως σήμαινε), αλλά… τιμωρώ, κολάζω, βασανίζω.

μορφή
μόρφωση
εύ-μορφος, όμορφος
μορφώνω
παιδεύω
παιδεία
εκ-παίδευση

Η Δύναμη της Αυθεντικότητας

Το πιο σημαντικό δώρο που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας είναι να δεσμευτούμε ότι θα ζήσουμε τη ζωή που είναι για εμάς η αυθεντική. Όμως, για να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, πρέπει να παραδεχτούμε πως αυτό δεν είναι και εύκολη υπόθεση.

Πρέπει να απελευθερωθούμε από όλα τα απατηλά θέλγητρα της κοινωνίας και να ζήσουμε τη ζωή μας με τους δικούς μας όρους, ακολουθώντας τις δικές μας αξίες και συμβαδίζοντας με τα αρχικά μας όνειρα. Πρέπει να αφυπνίσουμε τον κρυφό μας εαυτό μας· να εξερευνήσουμε τις άρρητες και βαθιά κρυμμένες ελπίδες, επιθυμίες, δυνάμεις και αδυναμίες μας που μας κάνουν να είμαστε αυτό που είμαστε.

Πρέπει να καταλάβουμε από πού ξεκινήσαμε και πού πηγαίνουμε. Κάθε απόφαση που παίρνουμε, κάθε βήμα που κάνουμε, πρέπει να εμπνέεται από τη δέσμευσή μας να ζήσουμε μια ζωή που θα είναι αληθινή, τίμια και αυθεντική απέναντι στον εαυτό μας και μόνο. Και καθώς θα προχωρούμε, είναι σίγουρο ότι θα γνωρίσουμε ευτυχία πολύ μεγαλύτερη από όση είχαμε ποτέ μας φανταστεί.

Ο Σέξτος Εμπειρικός και η ατέρμονη παλινδρόμηση της δικαιολόγησης

Αποτέλεσμα εικόνας για ερεβοκτονοσ Ο Σέξτος Εμπειρικός και η ατέρμονη παλινδρόμηση της δικαιολόγησηςΔεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα... για τον Σέξτο Εμπειρικό. Δεν ξέρουμε πότε γεννήθηκε, ούτε πότε πέθανε αυτός ο κωδικοποιητής του Ελληνικού σκεπτικισμού. Δεν ξέρουμε που έζησε, ούτε που μαθήτευσε, ούτε καν αν ήταν Έλληνας ή βάρβαρος.

Φαίνεται πως ήταν γιατρός, επικεφαλής κάποιας φιλοσοφικής σχολής. Οι περισσότεροι μελετητές τον τοποθετούν στο 2ο μ.χ αιώνα. Πρόκειται για εικασίες.

Αυτό που ξέρουμε είναι ότι ο Σέξτος Εμπειρικός συνέγραψε τα έργα «πυρρώνειες υποτυπώσεις» και «προς λογικούς». Τα βιβλία αυτά , μαζί με αρκετά ακόμα που του αποδίδονται συνήθως, συγκεντρώνουν διακοσίων χρόνων σκεπτικιστικά επιχειρήματα. Καθώς ο Σέξτος ήθελε να αντικρούσει τους δογματικούς της εποχής του, περιγράφει υπομονετικά τα δόγματα του Αριστοτέλη, του Διόδωρου Κρόνου, των στωικών και πολλών άλλων. Ο Σέξτος καταγράφει φιλοσοφικές θέσεις με μοναδικό σκοπό να τις υπονομεύσει. Η ειρωνεία είναι ότι , τοπογραφώντας κτίσματα που προορίζονται για κατεδάφιση, ο Σέξτος είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνος για τη διατήρηση τους.

Όπως γινόταν και με τον άλλο ακούσιο ιστορικό της αρχαίας φιλοσοφίας , τον Διογένη Λαέρτιο , τα έργα του Σέξτου κυκλοφορούσαν ευρέως και μονίμως, επειδή είχε μια κλίση στα παράδοξα.

Ο Σέξτος μας αφήνει στην αβεβαιότητα σχετικά με το συγκεκριμένο κλάδο σκεπτικισμού που ενστερνιζόταν. Ερμηνεύεται επί μακρόν ως υπέρμαχος της αναστολής της κρίσης σε όλα τα θέματα.

Οι αρχαίοι γνώριζαν ότι οι πυρρωνιστές εμπνέονταν από τον Πύρρωνα Τον Ηλείο. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Πύρρωνας διδάχτηκε τη φιλοσοφία του στην Ινδία. Ο Πύρρωνας θα μπορούσε να είχε επισκεφθεί την Ινδία ακολουθώντας την εκστρατεία του Μεγάλου Αλέξανδρου. Οι μελετητές έχουν επισημάνει αρκετά γνωρίσματα της πυρρώνειας φιλοσοφίας που μοιάζουν ξένα στην ελληνική φιλοσοφία και που ήταν εγγενή στην ινδική φιλοσοφία. Ο Διογένης αναφέρει επίσης ότι, εφόσον ο Πύρρωνας δεν εμπιστευόταν καμία πεποίθηση περισσότερο από κάποια άλλη, ‘έβγαινε από το δρόμο του για το τίποτα χωρίς να παίρνει προφυλάξεις, αλλά αντιμετωπίζοντας όλους τους κινδύνους όπως έρχονταν, είτε ήταν κάρα είτε γκρεμοί, σκυλιά ή οτιδήποτε άλλο» . Mολαταύτα, ο Πύρρωνας κατάφερε να φτάσει τα ενενήντα , χάρη στους πολλούς μαθητές και φίλους που «συνήθιζαν να τον ακολουθούν από κοντά».

Ο θεραπευτικός πυρρωνισμός
Ο Σέξτος αντιμετωπίζει τη φιλοσοφία ως ένα είδος ψυχικής διαταραχής που μπορεί να την απαλύνει ο διάλογος. Όπως συνηθίζουν να κάνουν οι γιατροί, ο Σέξτος παρουσιάζει τη θεραπεία του ως τελείως τυχαία ανακάλυψη. Όπως κι άλλοι αναζητητές της αλήθειας, ο σκεπτικιστής ξεκίνησε ως δογματικός που απογοητεύτηκε από την αποτυχία του να επιλύσει τα παράδοξα. Αποκαμωμένος, περιέπεσε σε μια κατάσταση αναστολής της κρίσης. Η ειρωνεία είναι ότι αυτή η αμφιβολία τον απάλλαξε από την αγωνία που είχε ελπίσει να διώξει με την ανακάλυψη της αλήθειας. Ο Σέξτος θυμάται την ιστορία του Απελλή, ο οποίος προσπαθούσε να ζωγραφίσει τους αφρούς που βγάζει το άλογο από το στόμα του. Αυτός ο διάσημος ζωγράφος χρησιμοποιούσε ένα σπόγγο για να καθαρίζει το χρώμα που άφηναν στον πίνακα οι αποτυχημένες του προσπάθειες. Ο Απελλής ένιωσε τόσο απογοητευμένος ώστε εκσφενδόνισε το σπόγγο στον πίνακα. Προς μεγάλη του έκπληξη, το σημάδι που άφησε ο σπόγγος απεικόνιζε παραστατικά τους αφρούς του αλόγου. Ομοίως , ο σκεπτικιστής σκόνταψε άθελά του σε μια λύση των προβλημάτων που τον στεναχωρούσαν. Ο πυρρωνισμός εδραιώνει αυτή την τυφλή τύχη.

Η βασική στρατηγική του Σέξτου είναι να αντιμετωπίζει την ασυνέπεια μάλλον ως καθησυχαστικό σύμμαχο παρά ως αντίπαλο. Όταν διαπιστώνετε ότι αρχίζετε να σχηματίζετε γνώμη για ένα θέμα, προσπαθήστε να σκεφτείτε αντίθετα επιχειρήματα. Καθώς τα υπέρ και τα κατά αντισταθμίζονται, επέρχεται η γαλήνη του νου.

Αυτή η μέθοδος της ισοδυναμίας πρέπει να κατανοηθεί ψυχολογικά. Θα ήταν δογματικό να θεωρήσει κανείς ότι ένα επιχείρημα είναι εξίσου αδιάσειστο με ένα άλλο. Ο σκοπός του Σέξτου είναι να εξισορροπήσει τη δύναμη πειθούς των επιχειρημάτων, όχι τα πραγματικά πλεονεκτήματα τους. Μετρά τη δύναμη της πειθούς παθητικά , παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο το επιχείρημα επενεργεί στο υπό συζήτηση θέμα. Σε ατομικό επίπεδο, είναι δύσκολο να διαχωρίσετε τη γνώμη σας για το αδιάσειστο του επιχειρήματος από την αντικειμενική λογική του δύναμη. Η αυτοθεραπεία δεν σας προσφέρει ψυχική απόσταση. Αλλά όταν ο Σέξτος θεραπεύει άλλους, μπορεί ελεύθερα να προσαρμόσει τη λογοθεραπεία του στο συγκεκριμένο ασθενή.

Ο σκεπτικιστής…
Επιθυμεί να θεραπεύει με το λόγο, όσο καλύτερα μπορεί, την οίηση και την απερισκεψία των δογματικών. Έτσι όπως ακριβώς οι γιατροί που θεραπεύουν τις σωματικές αρρώστιες έχουν γιατρικά τα οποία διαφέρουν σε ισχύ, και εφαρμόζουν τα βαριά σ εκείνους που οι αρρώστιες τους είναι βαριές και τα ηπιότερα σε όσους έχουν προσβληθεί ήπια, έτσι και ο σκεπτικιστής εκθέτει επιχειρήματα που διαφέρουν σε ισχύ και χρησιμοποιεί εκείνα που έχουν βαρύτητα και είναι ικανά με την αυστηρότητα του να απαλλάξουν τον δογματικό από την αρρώστια του, την οίηση , σε περιπτώσει όπου η βλάβη οφείλεται σε βαριά κρίση απερισκεψίας. Eνώ χρησιμοποιεί τα ηπιότερα επιχειρήματα στην περίπτωση εκείνων στους οποίους η αρρώστια της οίησης είναι πολύ επιπόλαιη και εύκολο να θεραπευτεί, και τους οποίους είναι δυνατόν να επαναφέρει στην υγεία με ηπιότερες μεθόδους πειθούς. (πυρρώνειες υποτυπώσεις ΙΙΙ,280-81)

Η μέθοδος του Σέξτου να τιτλοδοτεί τα επιχειρήματα με αντεπιχειρήματα πρέπει να ασκείται επίπονα, περίπτωση την περίπτωση. Εξυπηρετικά, ο Σέξτος προετοιμάζει επίσης υποδείγματα επιχειρημάτων για κάθε σκοπό, τα οποία βοηθούν τον άρρωστο να υποστηρίξει άλλες θέσεις ώσπου να επιτευχθεί η ισοπαλία. Καθώς ο άρρωστος μετατρέπεται σε καρδαμωμένο διαλεκτικό, αφομοιώνει το μάθημα ότι «η λογική είναι μεγάλη κατεργάρα» και παύει να παίρνει τα φιλοσοφικά επιχειρήματα στα σοβαρά.

Ο Σέξτος συνιστά τον πυρρωνισμό μάλλον ως τρόπο ζωής παρά ως δόγμα.
Ο πυρρωνισμός διαφέρει από τον σκεπτικισμό που άκμασε αφότου ο Αρκεσίλαος ανέλαβε τα ηνία της πλατωνικής Ακαδημίας. Ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος αυτής της νέας ακαδημίας, ο Καρνεάδης, διατεινόταν ότι η γνώση είναι αδύνατη. Οι στωικοί είχαν αντιτάξει ότι η αμφιβολία είναι παραλυτική. Δεν ξέρουμε τι κάνουμε στη συνέχεια. Οι σκεπτικιστές της νέας Ακαδημίας αποκρίθηκαν ότι οι αποφάσεις μπορούν να λαμβάνονται βάσει των πιθανοτήτων (ποιοτικού χαρακτήρα, όχι του αριθμητικού είδος που εισήγαγαν ο Πασκάλ και ο Φερμά τον 17ο αιώνα).

Μερικές προτάσεις είναι περισσότερο δικαιολογημένες από άλλες. Πολλοί σύγχρονοι επιστήμονες είναι μετριοπαθείς σκεπτικιστές αυτού του επιφυλακτικού είδους. Πιστεύουν στο αναπόφευκτο του ανθρώπινου σφάλματος και θεωρούν ότι μπορούμε να κάνουμε λάθος για τα πάντα. Με βάση ένα ελέγξιμο μείγμα παρατήρησης και θεωρίας, οι επιστήμονες αποδίδουν πιθανότητες στις υποθέσεις εργασίας. Καθώς εισέρχονται νέα στοιχεία , οι πιθανότητες αναθεωρούνται. Η επιστήμη είναι μια σχεδία που επισκευάζεται διαρκώς. Κανένα μέρος δεν είναι ουσιώδες. Η σχεδία επιπλέει χάρη στη διεργασία της αναθεώρησης.

Ο Σέξτος δεν παραδέχεται ότι οι ακαδημαϊκοί σκεπτικιστές έχουν το δικαίωμα να ισχυρίζονται τη σαρωτική γενίκευση «η γνώση είναι αδύνατη».

Ο Σέξτος παρουσιάζεται ως ο ανοιχτόμυαλος ερευνητής που αρνείται να παραδεχτεί πως οποιαδήποτε πεποίθηση είναι πιθανότερη από οποιαδήποτε άλλη. Εφόσον δεν θέλει να δεσμευτεί σε καμία πρόταση, δεν θέλει να ισχυριστεί ότι στερούμαστε γνώσης. Γιατί , απ' όσο ξέρουμε, ξέρουμε τόσα όσα μοιάζουμε να ξέρουμε.

Γενικά ο Σέξτος δεν αποζητά να μετατρέψει ένα αντίπαλο από πιστό σε άπιστο, εξάλλου αυτό είναι απλώς πίστη στην άρνηση. Απλά δεν θέλει ούτε να κερδίσει , ούτε να χάσει, θέλει μόνο να παίξει αρκετά καλά ώστε να δείξει την ματαιότητα του παιχνιδιού. Εναντιώνεται στις φιλοσοφικές πεποιθήσεις όχι στις συνηθισμένες πεποιθήσεις που έχουμε στην καθημερινή μας ζωή.

Τι θα έβλεπε κάποιος στον ουρανό σε μερικά δισεκατομμύρια χρόνια από τώρα;

Η εικόνα του ουρανού με τα αστέρια και τους γαλαξίες θα ήταν αρκετά διαφορετική από τη σημερινή. Θα υπήρχαν βεβαίως εκατοντάδες δισεκατομμύρια αστέρια στον ουρανό, όλα προσβάσιμα σε οποιεσδήποτε έξυπνες μορφές ζωής ακόμα και με τηλεσκόπια του ίδιου διαμετρήματος που έχουμε σήμερα. Ωστόσο, κάποιες λεπτομέρειες θα ήταν διαφορετικές:

Ο γαλαξίας Κένταυρος A έχει ένα δίσκο γεμάτο σκόνη μέσα σε αυτόν, αλλά έχει ένα κυρίαρχο ελλειπτικό σχήμα και ένα φωτοστέφανο (άλω) από δορυφόρους: Είναι η απόδειξη ενός πολύ εξελιγμένου γαλαξία που έχει βιώσει πολλές συγχωνεύσεις στο παρελθόν του.

  • θα υπήρχε λιγότερη σκόνη και ουδέτερο αέριο,
  • θα υπήρχε μεγαλύτερη αναλογία παλαιότερων, ερυθρών, χαμηλής μάζας, αστέρων,
  • θα υπήρχαν πολύ λιγότερες περιοχές ενεργού σχηματισμού αστεριών,
  • και τα αστέρια θα κατανέμονταν σε ένα μεγάλο ελλειψοειδές φωτοστέφανο, αντί σε ένα επίπεδο που μοιάζει με το σημερινό Γαλαξία.
Ο κύριος λόγος για όλα αυτά είναι ότι, σε χρονικό διάστημα που κυμαίνεται από 4 έως 7 δισεκατομμύρια χρόνια από τώρα, ο Γαλαξίας μας και η Ανδρομέδα, και τελικά όλοι οι γαλαξίες του τοπικού σμήνους, θα συγκεντρωθούν σε ένα πολύ μεγάλο μέσω της διαδικασίας της συγχώνευσης..

Η συγχώνευση του Γαλαξία μας (MilkyWay) και της Ανδρομέδας, αλλά και πως ο ουρανός θα εμφανίζεται τότε από τη Γη. Αυτή η συγχώνευση θα συμβεί περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια στο μέλλον, με μια τεράστια έκρηξη σχηματισμού αστεριών που οδηγεί σε έναν ερυθρό και νεκρό, χωρίς αέριο, ένα ελλειπτικό νέο γαλαξία: τον Milkdromeda.
 
Όταν συμβαίνουν μεγάλες συγχωνεύσεις γαλαξιών, δημιουργούνται τεράστιες ποσότητες νέων άστρων, χρησιμοποιώντας το μεγαλύτερο μέρος του αερίου και της σκόνης που υπάρχουν μέσα σε ένα γαλαξία. Πολύ γρήγορα, αυτά τα ουδέτερα άτομα καταρρέουν για να σχηματίσουν νέα αστέρια παντού, αλλά τα  πιο μεγάλης μάζας είναι πολύ βραχύβια. Μετά από λίγα μόνο εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, τα πιο μεγάλα άστρα εξελίσσονται, αφήνοντας μόνο άστρα που μοιάζουν με τον Ήλιο μας αλλά και τα μικρότερης μάζας αστέρια. Με την πάροδο δεκάδων δισεκατομμυρίων ετών, θα παραμείνουν μόνο τα παγωμένα κόκκινα αστέρια. Μπορεί να είναι πιο εξασθενημένα, αλλά θα υπάρχει λιγότερη σκόνη για να μπλοκάρει το φως τους προς όλες τις κατευθύνσεις.

Ο γαλαξίας Heniz 2-10, ο οποίος βρίσκεται 30 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά, δημιουργεί συνεχώς νέα αστέρια. Όταν ένας ολόκληρος γαλαξίας σχηματίζει πολλά νέα αστέρια θα υπάρχει πολύ λίγη πρώτη ύλη για να σχηματιστούν στο μέλλον οι επόμενες γενιές αστεριών.
 
O  Γαλαξίας μας με την Ανδρομέδα (και η τοπική ομάδα) θα γίνει: στο μέλλον ο γιγάντιος ελλειπτικός γαλαξίας, γνωστός ως Milkdromeda. Εάν ένας πολιτισμός στο μακρινό μέλλον θα έβλεπε πέρα ​​από τον δικό μας Γαλαξία, δεν θα έβλεπαν … τίποτα. Καθώς το Σύμπαν θα συνεχίζει να διαστέλλεται στο μέλλον όλοι οι γαλαξίες που δεν θα αποτελούν μέρος της τοπικής μας ομάδας θα επιταχυνθούν μακριά από εμάς, εξαιτίας της παρουσίας σκοτεινής ενέργειας. Αυτή τη στιγμή, οι εγγύτεροι γαλαξίες απέχουν περίπου 10 εκατομμύρια έτη φωτός, αλλά το Σύμπαν επιταχύνεται. Όταν το σύμπαν θα έχει διπλάσια ηλικία της σημερινής του, αυτοί οι γαλαξίες θα είναι σε διπλάσια απόσταση μακριά. μας, όταν θα έχει τριπλάσια ηλικία, θα είναι τέσσερις φορές πιο μακριά, ενώ αν έχει 4 φορές την σημερινή του ηλικία, θα είναι οκτώ φορές πιο μακριά και ούτω καθεξής. Με την πάροδο του χρόνου το Σύμπαν  ηλικίας περίπου 100 δισεκατομμυρίων ετών, ο πλησιέστερος γαλαξίας μας θα είναι περίπου ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός μακριά. Η επιταχυνόμενη επέκταση του Σύμπαντος θα μας κάνει να νομίζουμε ότι είμαστε μόνοι στον Κόσμο.

Μετά τη συγχώνευση, μεγάλες σπείρες θα οδηγήσουν στο σχηματισμό ενός ενιαίου, γιγαντιαίου ελλειπτικού γαλαξία. Με την πάροδο του χρόνου, τα αστέρια μέσα θα γίνουν πιο κόκκινα καθώς οι μπλε πεθαίνουν ταχύτερα. Το αέριο και η σκόνη που εμποδίζουν το φως, τελικά είτε θα εξαντληθούν σε νέες γενιές αστεριών είτε θα εκδιωχθούν εξ ολοκλήρου μετά από μια μεγάλη αστραπιαία έκρηξη.
 
Επίσης, δεν θα υπάρχει καθόλου υπογραφή του κοσμικού μικροκυματικού υποβάθρου (CMB). Σήμερα, υπάρχουν εκατοντάδες φωτόνια που έχουν απομείνει ανά κυβικό εκατοστό,  μόλις λίγους βαθμούς πάνω από το απόλυτο μηδέν, τοποθετώντας το στο τμήμα μικροκυμάτων του φάσματος. Καθώς το Σύμπαν επεκτείνεται, τόσο η πυκνότητα όσο και η ενέργεια αυτών των φωτονίων θα πέσουν. Μετά από 100 δισεκατομμύρια χρόνια, θα υπάρξουν λιγότερα από ένα φωτόνια ανά κυβικό εκατοστό και το κοσμικό υπόβαθρο δεν θα είναι καθόλου στην κλίμακα των μικροκυμάτων, αλλά μόνο στο απομακρυσμένο ραδιοφωνικό τμήμα του φάσματος. Αν κάποιος δεν είχε ιδέα ότι οι εξαιρετικά απομακρυσμένοι γαλαξίες και αυτό το εξαιρετικά απομακρυσμένο, εξασθενημένο ραδιοφωνικό υπόβαθρο υπάρχει εκεί έξω, ένας πολύ μακρινός μελλοντικός πολιτισμός δεν θα αποκάλυπτε ποτέ το Big Bang. 

Καθώς ο ιστός του Σύμπαντος επεκτείνεται (διαστέλλεται), τα μήκη κύματος απομακρυσμένων πηγών φωτός επίσης τεντώνονται. Στην περίπτωση της εναπομείνουσας λάμψης CMB από την Μεγάλη Έκρηξη, θα μπορούσε να φανεί στο ορατό τμήμα του φάσματος κατά τη στιγμή που εκλύθηκε η CMB, λίγο μετά μετατοπίστηκε στο υπέρυθρο τμήμα και αργότερα στο τμήμα μικροκυμάτων, καθώς το Σύμπαν επεκτάθηκε και τελικά θα φτάσει στο ραδιοφωνικό τμήμα του φάσματος καθώς η διαστολή θα συνεχίζεται. Η ισχύς και η έντασή της, καθώς και η πυκνότητα των φωτονίων, θα συνεχίσουν να μειώνονται όσο περνάει ο καιρός.
 
Αντ ‘αυτού, θα κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι ο γαλαξίας τους αντιπροσώπευε την πλήρη έκταση ολόκληρου του Σύμπαντος. Οτιδήποτε γύρω τους μπορούσαν να δουν, δεν θα υπήρχε τίποτα άλλο γύρω: από τον γαλαξία τους. Χωρίς κοντινές ενδείξεις για το τι άλλο υπάρχει εκεί έξω, δεν θα υπήρχε καμία ώθηση να αναζητήσουν στις μεγάλες ανεξερεύνητες αποστάσεις, τους εξαιρετικά απομακρυσμένους γαλαξίες που τώρα είναι οι πιο κοντινοί προς τον δικό μας. Δεν θα υπήρχε κανένα κίνητρο για να υποθέσουμε την ύπαρξη κοσμικής μικροκυματικής ακτινοβολίας που έφτασε σε μας από τη Μεγάλη Έκρηξη, καθώς το διαστελλόμενο Σύμπαν θα έμενε απαρατήρητο. Το μόνο που θα είχαμε θα ήταν ο δικός μας γαλαξίας, η Milkdromeda, που θα είχε έκταση μερικές εκατοντάδες χιλιάδες έτη φωτός. Μπορεί οι μελλοντικοί πολιτισμοί να ανακαλύψουν σκοτεινή ύλη μέσα στον δικό τους γαλαξία, αλλά αυτό είναι όλο κι όλο. Εκτός κι αν σκοντάψουν σε υπεραπομακρυσμένες, εξαιρετικά αχνές υπογραφές από το μακρινό Σύμπαν,
 
Το τοπικό σούπερσμήνος μας, η Λανιακέα (Laniakea), περιέχει τον Γαλαξία, την τοπική μας ομάδα, το σμήνος της Παρθένου και πολλές μικρότερες ομάδες και σμήνη στις παρυφές. Ωστόσο, κάθε ομάδα και σμήνος δεσμεύεται μόνο από τον εαυτό του και θα οδηγηθεί εκτός από τα άλλα μέρη λόγω της σκοτεινής ενέργειας και του διαστελλόμενου Σύμπαντος μας. Μετά από 100 δισεκατομμύρια χρόνια, ακόμη και ο πλησιέστερος γαλαξίας πέρα ​​από τη δική μας τοπική ομάδα θα είναι περίπου ένα δισεκατομμύριο έτη φωτός μακριά, κάνοντας πολλές χιλιάδες και πιθανόν εκατομμύρια (όταν παίρνετε τους διαφορετικούς αστρικούς πληθυσμούς που θα βρίσκονται μέσα) φορές πιο εξασθενημένους  τους γαλαξίες που εμφανίζονται σήμερα. Θα μπορούσαμε να τους βρούμε με τα τηλεσκόπια του σήμερα, αλλά θα γνωρίζαμε να τους αναζητούμε και θα είμαστε αρκετά τυχεροί ώστε να να δείχνουμε προς τη σωστή κατεύθυνση;
 
Οι μελλοντικοί πολιτισμοί Θα έκαναν ερωτήσεις όπως από πού προέρχεται ο γαλαξίας τους; Γιατί είναι ο μόνος; Από πού προέρχεται το υλικό για να σχηματιστούν αυτά τα μακρόβια αστέρια; Γιατί υπάρχουν τόσο λίγα νεαρά, μπλε αστέρια; Χωρίς καθόλου αποδεικτικά στοιχεία για ένα διευρυνόμενο σύμπαν, για την  Μεγάλη Έκρηξη ή για μακρινά αντικείμενα πέρα ​​από τον Γαλαξία, θα βγάλουν σίγουρα λάθος συμπεράσματα για αιώνες, αν όχι για όλη την αιωνιότητα. Μετά από αμέτρητες ζωές έρευνας στις βαθύτερες αβύσσους του Σύμπαντος δεν θα βρίσκουν τίποτα, οπότε θα αναγκαστούν να καταλήξουν ότι ήταν ακριβώς μόνοι τους. Απλά μόνο ο γαλαξίας τους. και μόνο τα αστέρια τους. Όλοι μόνοι σε μια άπειρη άβυσσο σκοτεινής μοναξιάς.
 
Ο απομονωμένος γαλαξίας MCG + 01-02-015, ο οποίος είναι ο πιο μοναχικός σε μια έκταση πάνω από 100.000.000 έτη φωτός προς όλες τις κατευθύνσεις. Θεωρείται σήμερα ο πιο μοναχικός γαλαξίας στο Σύμπαν. Στο πολύ μακρινό μέλλον, ο νέος γαλαξίας Milkdromeda θα είναι ακόμη πιο μοναχικός.
 
Είμαστε προνομιούχοι που έχουμε φτάσει εκεί που φτάσαμε, τόσο εξελικτικά όσο και τεχνολογικά, όταν το Σύμπαν είναι ακόμα τόσο νέο. Ζούμε σήμερα, σε μια εποχή που οι γειτονικοί γαλαξίες μας έχουν δείξει ότι διαστέλλεται το Σύμπαν, που μας λέει ότι πρέπει να αναζητήσουμε υπογραφές από πότε το σύμπαν ήταν μικρότερο, πυκνότερο και θερμότερο. Βρήκαμε πολύ ισχυρές υπογραφές αυτού του γεγονότος, τόσο κοντά όσο και πολύ μακριά, και γνωρίζαμε πως να δούμε τις μεγάλες κοσμικές αποστάσεις εξαιτίας αυτού που είδαμε κοντά μας. Αλλά αν δεν είχαμε δει τίποτα; Αν σκεφτόμαστε ότι ο Γαλαξίας μας ήταν ο μόνος που υπήρχε; Δεν θα υπήρχε κανένα κίνητρο να κοιτάξουμε μακρύτερα. Στο μακρινό μέλλον, ένας πολιτισμός θα χρειαζόταν να κοιτάξει εκατοντάδες ή ακόμα και χιλιάδες φορές πιο μακριά για να δει ακόμα και τα πιο κοντινά αντικείμενα πέρα ​​από τον γαλαξία μας.
 
Σε αυτό που καταλήγουμε είναι ότι οι ερωτήσεις για το τι είναι το σύμπαν μας και από πού προέρχεται, εξαρτάται από το ποιά χρονική στιγμή θα τις κάνουμε.
 
Ένα σύμπαν με σκοτεινή ενέργεια:. Μπορούμε να εντοπίσουμε αυτή τη σκοτεινή ενέργεια μόνο και μόνο επειδή ζούμε τώρα. Αν είμαστε εδώ πριν από 11 δισεκατομμύρια χρόνια, δεν θα την αντιλαμβανόμαστε ποτέ. Δεν υπάρχει κάτι που να χάνουμε σήμερα επειδή είμαστε τώρα εδώ και όχι νωρίτερα ή αργότερα;
 
Ο B. G. Buehler αναρωτιέται εάν υπάρχουν σημαντικές συνιστώσες ή ιδιότητες στο Σύμπαν που έχουν ήδη χαθεί; Υποθέτουμε ότι το Σύμπαν είναι κατασκευασμένο από φυσιολογική ύλη, ακτινοβολία, σκοτεινή ύλη, νετρίνα, μαύρες τρύπες και σκοτεινή ενέργεια και λίγα άλλα ακόμα. Αλλά αν κοιτάξουμε νωρίτερα, γνωρίζουμε ότι τα νετρίνα και η ακτινοβολία ήταν πολύ πιο σημαντικά από αυτά που είναι σήμερα και ότι η σκοτεινή ενέργεια δεν αποκαλυπτόταν σε ένα ανιχνεύσιμο επίπεδο μέχρι που το σύμπαν ήταν ήδη ηλικίας μερικών δισεκατομμυρίων ετών. Θα μπορούσαν να υπήρχαν και άλλοι τύποι ενέργειας στο Σύμπαν που χάθηκαν πιο γρήγορα από την ακτινοβολία και δεν γνωρίζουμε για την ύπαρξή τους επειδή δεν έχουμε κανένα στοιχείο για αυτά; Άγνωστο.
Διάφορες συνιστώσες (νετρίνα, ακτινοβολία, ύλη, κοσμολογική σταθερά κλπ) που συνεισφέρουν στην ενεργειακή πυκνότητα του Σύμπαντος, και πότε θα μπορούσαν να κυριαρχούν. Αν οι κοσμικές χορδές ή τα τοπολογικά σολιτόνια (domain walls ) που συμβαίνουν όταν σπάει αυθόρμητα μια συμμετρία, υπήρχαν σε κάποια αξιόλογη ποσότητα, θα συνεισφέρουν σημαντικά στην επέκταση του Σύμπαντος. Θα μπορούσαν ακόμη να υπάρχουν πρόσθετα στοιχεία που δεν βλέπουμε πια ή που δεν έχουν εμφανιστεί ακόμα!
 
Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να θέσουμε επί του παρόντος περιορισμούς σε σχέση με τα στοιχεία που βλέπουμε. Και, ρεαλιστικά, αυτοί οι περιορισμοί δεν είναι πολύ καλοί. Βλέπουμε αρκετό τμήμα από το Σύμπαν για να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η Μεγάλη Έκρηξη είναι σωστή και ότι το Σύμπαν θα έπρεπε να είχε μια πληθωριστική προέλευση που δημιούργησε και προκάλεσε τη Μεγάλη Έκρηξη. Αλλά πέρα ​​από αυτό, θα μπορούσαν να υπήρχαν κι άλλες συνιστώσες στο Σύμπαν που πραγματικά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο μακρινό παρελθόν και αυτά τα σημάδια δεν υπάρχουν πλέον σήμερα. Οι επιστήμονες ξοδεύουν πολύ λίγο χρόνο εστιάζοντας σε αυτή τη δυνατότητα, επειδή αυτό που βλέπουμε δουλεύει τόσο καλά ώστε να αναπαραγάγει αυτό που βλέπουμε. Αλλά αυτό θα συνέβαινε και στο απώτερο μέλλον: υποθέτοντας ότι ένα σύμπαν με σταθερή κατάσταση που υπήρχε, αμετάβλητο, για δεκάδες δισεκατομμύρια χρόνια θα λειτουργούσε εξαιρετικά καλά.
 
Είναι μια θυελλώδης υπενθύμιση ότι, όπως και οι επιστημονικές μας θεωρίες, πάντοτε υπόκεινται σε αναθεώρηση και ότι δεν πρέπει ποτέ να σταματήσουμε να αναζητούμε ρωγμές σε αυτές τις θεωρίες. Χωρίς να διερευνούμε ολοένα και μεγαλύτερους ορίζοντες, από την υποατομική ως την κοσμική κλίμακα, δεν θα αποκαλύψουμε ποτέ τις βαθύτερες αλήθειες για το Σύμπαν. Έχουμε μάθει αλήθεια πάρα πολλά, αλλά όπως και πολλοί επιστήμονες, έχω την αίσθηση ότι υπάρχει πάρα πολύ άγνωστο πιο πέρα. Θα χρειαστεί ταπεινοφροσύνη και ίσως ψάξιμο ακόμα και σε φαινομενικά απίθανο τόπους, για να φτάσουμε εκεί.

Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στα Παιδιά

Ο Αιώνας της Μελαγχολίας αντικαθιστά τον Αιώνα του Άγχους.
“Δεν μπορείς να αναγκάσεις τον εαυτό σου να αισθανθεί κάτι που δεν συναισθάνεται, αλλά μπορείς να τον αναγκάσεις να κάνει το σωστό παρά τα συναισθήματά σου.” –Pearl Buck

«Ο καθένας μπορεί να θυμώσει – αυτό είναι εύκολο. Αλλά το να θυμώσει κανείς με το σωστό άτομο, στο σωστό βαθμό και στη σωστή στιγμή, για τη σωστή αιτία και με το σωστό τρόπο – αυτό δεν είναι εύκολο» -Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια

«Αν θέλετε το παιδί σας να γίνει έξυπνο, διαβάστε του παραμύθια. Αν θέλετε να γίνει πιο έξυπνο, διαβάστε του περισσότερα παραμύθια» -A.K.

Η Σημασία της Ενσυναίσθησης
Τα ανθρώπινα συναισθήματα σπάνια περιγράφονται. Πολύ συχνότερα εκδηλώνονται μέσα από άλλα σήματα. Το κλειδί για να μαντέψει κανείς τα συναισθήματα του άλλου βρίσκεται στην ικανότητά του να διαβάζει τα μη λεκτικά στοιχεία της επικοινωνίας. Να ερμηνεύει τον τόνο της φωνής, τις χειρονομίες, την έκφραση του προσώπου και άλλα.

Ένας γενικός κανόνας που χρησιμοποιείται στην έρευνα της επικοινωνίας είναι ότι το 90% ή και περισσότερο του συναισθηματικού μηνύματος είναι μη λεκτικό. Και τέτοια μηνύματα, άγχος στη φωνή, εκνευρισμός και ταχύτητα μιας κίνησης, μιας χειρονομίας, σχεδόν πάντα γίνονται αντιληπτά με τρόπο ασυνείδητο, χωρίς να δίδεται ιδιαίτερη προσοχή στη φύση του μηνύματος, αλλά απλώς με τη σιωπηλή πρόσληψή του και την αντίδραση σε αυτό.  

Συναισθήματα έχουμε όλοι οι άνθρωποι και όλοι μας επηρεαζόμαστε από αυτά! Καθημερινά βιώνουμε μια τεράστια γκάμα συναισθημάτων. Την μια στιγμή μπορεί να βρισκόμαστε στην συναρπαστική κορύφωση της ευτυχίας ή του ενθουσιασμού, και λίγο αργότερα να πιάνουμε τον εαυτό μας να αισθάνεται πλήξη ή θλίψη. Οι έρευνες δείχνουν ότι τα συναισθήματα διαδραματίζουν πολλούς ρόλους. Είναι αυτά που δίνουν ώθηση, κίνητρα και ενέργεια στη ζωή! Μπορούν επίσης να καθορίσουν την σκέψη και την συμπεριφορά μας, να μας βοηθήσουν να αποφύγουμε τον κίνδυνο και να εξασφαλίσουμε την επιβίωσή μας, να κάνουμε φίλους, να αγαπήσουμε, να ερωτευθούμε, να κάνουμε τον απολογισμό της ζωής μας!

Επομένως, τα συναισθήματα παίζουν ένα καθοριστικό και ιδιαίτερο ρόλο στη ζωή όλων μας! Τι γίνεται όμως όταν κάποιος δυσκολεύεται να κατανοήσει τόσο τα δικά του συναισθήματα όσο και τα συναισθήματα των άλλων, ή τι συμβαίνει όταν κάποιος δεν μπορεί να ελέγξει τις συναισθηματικές του αντιδράσεις; Οφείλονται σε αυτό που ονομάζουν οι ειδικοί “συναισθηματική νοημοσύνη”.

Η συναισθηματική νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα να κατανοείς τα συναισθήματα τα δικά σου και τα συναισθήματα των άλλων, καθώς και στην ικανότητα να τα διαχειρίζεσαι και να έχεις τον έλεγχο του εαυτού σου.

Έρευνες δείχνουν ότι σε πολλές περιπτώσεις οι αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις των παιδιών οφείλονται σε αυτό που ονομάζεται ελλιπής συναισθηματική νοημοσύνη, ή με άλλα λόγια συναισθηματική αναπηρία. Η συναισθηματική νοημοσύνη είναι προβλεπτικός παράγοντας της ικανότητας, να διαμορφώνονται σχέσεις και φιλίες, να τα πηγαίνουν καλά στο σπίτι και στο σχολείο, και της ισορροπημένης εικόνας του εαυτού του και της ζωής γενικότερα. Από την άλλη πλευρά, η συναισθηματική αναπηρία δυσκολεύει την καθημερινότητα όλων. Μπορεί για παράδειγμα να περιορίζει την ικανότητά του να ηρεμεί και να χαλαρώνει τον εαυτό του, να επιλύει με αποτελεσματικό τρόπο προβλήματα ή διαφωνίες, να δυσκολεύει την επικοινωνία και την επαφή με τους άλλους, και να αυξάνει τα επίπεδα συναισθηματικής και σωματικής έντασης.

Ενσυναίσθηση είναι η συναισθηματική ταύτιση με ένα άλλο άτομο. Η αναγνώριση και η κατανόηση της θέσης, του συναισθήματος, των σκέψεων ή της κατάστασης κάποιου άλλου. Ένα άτομο που χρησιμοποιεί την ενσυναίσθηση μπορεί να αναγνωρίσει, να αντιληφθεί και να αισθανθεί αυτό που αισθάνεται ένα άλλο άτομο. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να βάλει τον εαυτό του στην θέση του άλλου, να κατανοήσει τη συμπεριφορά του και να αναγνωρίσει τα κίνητρά της. Να δει δηλαδή τον κόσμο μέσα από τα μάτια του. Πρόκειται, εν ολίγοις, για ένα εξαιρετικά ισχυρό εργαλείο επικοινωνίας. Για μια ικανότητα που, αν και όλοι διαθέτουμε, την αγνοούμε. Γι’ αυτό και παραμένει αναξιοποίητη.

Πώς εκδηλώνεται η ενσυναίσθηση
Την στιγμή που η Χόουπ, μόλις εννέα μηνών, είδε ένα άλλο παιδάκι να πέφτει, τα μάτια της γέμισαν δάκρυα και, σαν να είχε χτυπήσει η ίδια, μπουσούλησε προς τη μητέρα της ζητώντας παρηγοριά. Η Uta Frith και οι συνεργάτες της στο Medical Research Council’s Cognitive Development Unit στο Λονδίνο, αναφέρθηκαν στην ικανότητα που έχει κανείς να σκέπτεται για τις σκέψεις ή να φαντάζεται την πνευματική κατάσταση κάποιου άλλου.

Η δύναμη αυτού του στοιχείου στην κανονική ανάπτυξη φανερώνεται από πολύ νωρίς. Τα παιδιά αρχίζουν να παίρνουν μέρος σ’ αυτό που αποκαλούμε «μοιραζόμενη προσοχή». Για παράδειγμα, ένα κανονικό παιδί θα συγκεντρωθεί σε κάτι χωρίς λόγο, περισσότερο για να μοιραστεί το ενδιαφέρον του με κάποιον άλλο. Τα αυτιστικά παιδιά δεν επιδεικνύουν μοιραζόμενη προσοχή. Αντίθετα η απουσία αυτής της συμπεριφοράς θα μπορούσε να είναι μια από τις πρώιμες ενδείξεις αυτισμού.

Βλέποντας την μητέρα του να κλαίει, ένα παιδάκι σκούπισε τα μάτια του, παρόλο που δεν είχαν δάκρυα. Αυτή η κινητική μίμηση, όπως λέγεται, αποτελεί την πρωταρχική τεχνική έννοια της λέξης ενσυναίσθηση (empathy), όπως πρωτοχρησιμοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του 1920 από τον Αμερικανό ψυχολόγο Ε.Μπ. Τίτσενερ. Χρησιμοποιήθηκε για να αποδοθεί η έννοια του «αισθάνομαι εντός», όρος που χρησιμοποιήθηκε αρχικά από θεωρητικούς της αισθητικής για να περιγράψει την ικανότητα σύλληψης της υποκειμενικής εμπειρίας ενός άλλου ατόμου. Η θεωρία του Τίτσενερ ήταν ότι η εμπάθεια προερχόταν από ένα είδος φυσικής μίμησης της δυστυχίας του άλλου, η οποία στη συνέχεια προκαλεί τα ίδια συναισθήματα στον άνθρωπο.

Ανακάλυψε ότι τα παιδιά ήταν πιο ενσυναισθητικά όταν η διαπαιδαγώγησή τους εφιστούσε την προσοχή στην κακή συμπεριφορά του παιδιού που προκαλούσε δυστυχία στους άλλους: «Κοίταξε τώρα πόσο την στενοχώρησες» αντί του «Αυτό που έκανες ήταν κακό». Βρήκαν επίσης ότι η ενσυναίσθηση των παιδιών αναπτύσσεται και καθώς τα παιδιά βλέπουν πώς αντιδρούν οι άλλοι στην στενοχώρια τρίτων προσώπων. Μιμούμενα αυτό που βλέπουν, τα παιδιά αναπτύσσουν μια γκάμα ενσυναισθητικής ανταπόκρισης, ιδιαίτερα στο να βοηθούν άλλους ανθρώπους που βρίσκονται σε άσχημη κατάσταση.

Ο Ντάνιελ Στερν, ψυχίατρος στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κορνέλ, πιστεύει ότι τα βασικότερα μαθήματα συναισθηματικής ζωής σ’ αυτές τις προσωπικές στιγμές, κατά τις οποίες, πιο κρίσιμες είναι όσες αφήνουν το παιδί να καταλάβει ότι τα συναισθήματά του αντιμετωπίζονται με ενσυναίσθηση, ότι γίνονται δεκτά και ανταποδίδονται, σε μια διαδικασία που ο Στερν αποκαλεί εναρμόνιση.

Η πλέον γενική περιγραφή της κοινωνικής μειονεξίας του αυτισμού είναι η απουσία συναισθηματικής συμμετοχής. Οι αυτιστικοί άνθρωποι διακρίνονται για την αδιαφορία τους για τις συμφορές των άλλων, την ανικανότητά τους να προσφέρουν παρηγοριά και ανακούφιση, ακόμη και να αποδεχτούν την προσφορά παρηγοριάς και ανακούφισης. Αυτό που απαιτεί η συναισθηματική συμμετοχή είναι η ικανότητα να γνωρίζει κανείς τι σκέφτεται ή αισθάνεται ο άλλος άνθρωπος, παρά το γεγονός ότι αυτό που σκέφτεται ή αισθάνεται είναι διαφορετικό από την δική του νοητική κατάσταση και ψυχική διάθεση την δεδομένη στιγμή.

Στη συναισθηματική συμμετοχή συμμερίζεται κανείς τις συναισθηματικές αντιδράσεις παρά τη διαφορετική νοητική κατάσταση του ανθρώπου που τις εκφράζει. Η συναισθηματική συμμετοχή προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, την αναγνώριση των διαφορετικών νοητικών καταστάσεων και ψυχικών διαθέσεων. Επίσης, προϋποθέτει ότι προχωρεί κανείς, πέρα από αυτή την αναγνώριση, στην υιοθέτηση του νοητικού πλαισίου του άλλου ατόμου με όλες τις παρεπόμενες συναισθηματικές αντιδράσεις. Ακόμα και οι ικανοί αυτιστικοί άνθρωποι δείχνουν να έχουν πολύ μεγάλη δυσκολία στο να επιτύχουν τη συναισθηματική συμμετοχή κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Η ικανότητα χειρισμού, δηλαδή της ρύθμισης, των συναισθημάτων κάποιου άλλου ατόμου είναι ο πυρήνας της τέχνης των ανθρώπινων σχέσεων. Η εναρμόνιση προς τους άλλους απαιτεί μια στοιχειώδη ηρεμία από τον άνθρωπο. Άρα πρέπει να κατακτηθεί ένα σημείο αυτοελέγχου, όπως ανακοπής του θυμού και της δυστυχίας, των παρορμήσεων και των εξάψεων. Στη βάση αυτή οι «δεξιότητες των ανθρώπων» ωριμάζουν. Αυτές είναι οι κοινωνικές ικανότητες που καθιστούν αποτελεσματικές τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Γενικά, όταν οι άνθρωποι δουν ένα χαμογελαστό ή θυμωμένο πρόσωπο, δείχνουν κι εκείνοι ίχνη της ίδιας διάθεσης μέσα από ανεπαίσθητες μεταβολές των μυών του προσώπου τους. Οι μεταβολές είναι σαφείς μέσα από ηλεκτρονικούς αισθητήρες, αλλά κατά κανόνα δεν είναι ορατές στο γυμνό μάτι.

Ο συγχρονισμός δασκάλων και μαθητών δείχνει πόσο αρμονικά νιώθουν μεταξύ τους. Μελέτες σε αίθουσες διδασκαλίας δείχνουν ότι όσο πιο σαφής είναι η εναρμόνιση των κινήσεων δασκάλου και μαθητή, τόσο πιο φιλικά νιώθουν, πιο χαρούμενοι, με περισσότερο ενδιαφέρον και άνεση καθώς αλληλεπιδρούν. Αν ο δεσμός είναι ισχυρός, οι διαθέσεις αρχίζουν να συγχωνεύονται, είτε θετικές είναι είτε αρνητικές.

Την ικανότητα ενός παιδιού να αναγνωρίζει τα συναισθήματα των συντρόφων του στο παιχνίδι και να κάνει γρήγορες και ήρεμες επαφές μαζί τους, αποκαλύπτει ένα ταλέντο στην εναρμόνιση, μια συναισθηματική ικανότητα ουσιαστική στη διατήρηση στενών ανθρώπινων σχέσεων (τα αυτιστικά παιδιά δεν αναπτύσσουν στενούς φιλικούς δεσμούς), αναγνωρίζουν οι Χατς και Γκάρντνερ ως συστατικά της διαπροσωπικής νοημοσύνης.  

Η δυσσημία (dyssemia) αφορά μια μαθησιακή δυσκολία στην σφαίρα των μη λεκτικών μηνυμάτων. Περίπου ένα στα δέκα παιδιά αντιμετωπίζουν ένα ή περισσότερα προβλήματα σ’ αυτόν τον τομέα. Το πρόβλημα μπορεί να έγκειται στην κακή ερμηνεία ή χρήση της γλώσσας του σώματος, στην παρερμηνεία ή την κακή χρήση των εκφράσεων του προσώπου, λόγω της αδυναμίας του παιδιού να επικοινωνεί με το βλέμμα, ή σε μια ελλιπή αίσθηση προσωδίας, της συναισθηματικής ποιότητας της ομιλίας, με αποτέλεσμα η φωνή του παιδιού να είναι είτε πολύ διαπεραστική είτε πολύ άτονη.

Πολλές έρευνες εστιάστηκαν στον εντοπισμό παιδιών που είχαν σημάδια κοινωνικής ανεπάρκειας, παιδιών που η ιδιομορφία τους ήταν η αιτία που οι φίλοι τους τα αγνοούσαν ή τα απέρριπταν. Τέτοια είναι τα παιδιά που δεν ξέρουν πώς να παίξουν με χάρη ένα παιχνίδι, που αγγίζουν τα άλλα παιδιά με τρόπο που περισσότερο προκαλεί δυσφορία παρά δείχνει φιλικές διαθέσεις – με λίγα λόγια τα παιδιά …«ούφο». Είναι αυτά που απέτυχαν να κυριαρχήσουν πάνω στη σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων και που άθελά τους στέλνουν μηνύματα που προκαλούν αμηχανία.

Η τάξη είναι μια κοινωνική δομή, το ίδιο και το αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου. Το κοινωνικά αδέξιο παιδί θα παρερμηνεύσει και κατά συνέπεια, θα αντιδράσει με λάθος τρόπο τόσο προς το δάσκαλο όσο και προς τα άλλα παιδιά. Η κοινωνική ανικανότητα είναι πιο οδυνηρή και πιο ξεκάθαρη όταν επέρχεται σε μια από τις πιο καθοριστικές στιγμές στη ζωή ενός παιδιού: την στιγμή που το παιδί βρίσκεται δίπλα σε μια ομάδα παιχνιδιού και θέλει να παίξει κι αυτό.

Τα μικρά παιδιά είναι απίστευτα σκληρόκαρδα σε ό,τι αφορά τη συναισθηματική πλευρά μιας απόρριψης σ’ ένα παιχνίδι. Ας δούμε τι έκανε ο Ρότζερ, ο τετράχρονος που ο Τόμας Χατς χαρακτήρισε προικισμένο με υψηλό ποσοστό διαπροσωπικής νοημοσύνης. Η τακτική διείσδυσης του Ρότζερ σε μια ομάδα ήταν η ακόλουθη: πρώτα παρατηρούσε, ύστερα έκανε ό,τι έκανε ένα άλλο παιδάκι και εντασσόταν στη δραστηριότητα της ομάδας. Στο σχολείο, μέσα από το παιχνίδι, το θεατρικό παιχνίδι, τις ομαδικές εργασίες και δραστηριότητες, την ομαδική ζωγραφική, τις συζητήσεις, εκπαιδευόμαστε να λύνουμε τις διαφορές μας και όχι να τις δημιουργούμε.

Ο ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
Υπάρχουν εκατοντάδες μελέτες που δείχνουν ότι ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς συμπεριφέρονται στα παιδιά τους – είτε πρόκειται για άτεγκτη πειθαρχία είτε για ενσυναισθητική κατανόηση, αδιαφορία ή ζεστασιά – έχει βαθιά και διαρκή επίδραση στη συναισθηματική ζωή του παιδιού. Παρόλο που ορισμένες συναισθηματικές δεξιότητες «ακονίζονται» με τους φίλους όσο περνούν τα χρόνια, οι συναισθηματικά επαρκείς γονείς μπορούν να κάνουν πολλά για να βοηθήσουν τα παιδιά τους στα βασικά στοιχεία της συναισθηματικής νοημοσύνης: μπορούν να τους μάθουν πώς να αναγνωρίζουν, να χειρίζονται και να χαλιναγωγούν τα συναισθήματά τους, να ενσυναισθάνονται και να χειρίζονται τα συναισθήματα που προβάλλουν στις σχέσεις τους.

Στιγμές που χαρακτηρίζουν την επαφή μεταξύ παιδιού και γονιών, διαπλάθουν τις συναισθηματικές προσδοκίες του παιδιού ως προς τις ανθρώπινες σχέσεις, προσδοκίες που θα δώσουν το στίγμα της συμπεριφοράς του σε κάθε σφαίρα της ζωής του, είτε προς το καλό είτε προς το κακό. Συνήθειες που αποκτήθηκαν στην παιδική ηλικία παγιώνονται στο βασικό συναπτικό δίκτυο της νευρωνικής αρχιτεκτονικής και είναι πιο δύσκολο να αλλάξουν σε μεγαλύτερες ηλικίες.

Δεδομένης της σημασίας των προμετωπιαίων λοβών στο χειρισμό των συναισθημάτων, το πολύ μεγάλο άνοιγμα συναπτικής διάπλασης στην περιοχή αυτή του εγκεφάλου μπορεί κάλλιστα να σημαίνει ότι, στο μεγαλειώδες σχέδιο του εγκεφάλου, οι εμπειρίες ενός παιδιού μπορούν με τα χρόνια να δημιουργήσουν συνδέσεις που διαρκούν στο ρυθμιστικό κύκλωμα του συγκινησιακού εγκεφάλου. Οι βασικές εμπειρίες σχετίζονται με το πόσο αξιόπιστοι και θετικοί είναι οι γονείς προς το παιδί, με τις ευκαιρίες και την καθοδήγηση που του προσφέρουν έτσι ώστε να μάθει να χαλιναγωγεί την στενοχώρια του, να ελέγχει την παρόρμησή του και να εκδηλώνει ενσυναίσθηση. Με τον ίδιο τρόπο η παραμέληση ή η κακοποίηση, η έλλειψη εναρμόνισης από έναν υπεραπασχολημένο ή αδιάφορο γονέα ή η βίαιη συμπεριφορά μπορεί ν’ αφήσουν τα ίχνη τους στο συγκινησιακό κύκλωμα.

Μια μελέτη πάνω σε παιδιά που υπήρξαν θύματα κακής μεταχείρισης αποκάλυψε ότι τα παραμελημένα παιδιά συμπεριφέρονταν χειρότερα απ’ όλα: ήταν τα πιο αγχωτικά, τα πιο απρόσεκτα, τα πιο απαθή, η δε έκδηλη συμπεριφορά τους χαρακτηριζόταν από μια αλληλοδιαδοχή αντιδράσεων επιθετικότητας και απομόνωσης. Τα παιδιά αυτά χρειάστηκε να επαναλάβουν την πρώτη δημοτικού σε ποσοστό 65%.

Βλέποντας πώς, ο ίδιος ο εγκέφαλος, διαπλάθεται από την βιαιότητα ή από την αγάπη, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η παιδική ηλικία αντιπροσωπεύει ένα ιδιαίτερο παράθυρο στον κόσμο της συναισθηματικής μάθησης. Η ετοιμότητα ενός παιδιού για το σχολείο εξαρτάται από την πιο ουσιώδη, από τις γνώσεις, από το πώς μαθαίνουμε. Τα επτά συστατικά κλειδιά αυτής της κρίσιμης ικανότητας είναι η εμπιστοσύνη, η περιέργεια, η πρόθεση, ο αυτοέλεγχος, η αρμονικότητα, η ικανότητα επικοινωνίας και η συνεργασιμότητα.

Μετεκπαιδεύοντας το συγκινησιακό εγκέφαλο, μπορούν να επέλθουν εγκεφαλικές μεταβολές  και το συγκινησιακό κύκλωμα μπορεί να μπει στη διαδικασία της επαναμάθησης. Το θεατρικό παιχνίδι και η τέχνη είναι από τους τρόπους που μπορούμε να εισχωρήσουμε στην ακινητοποιημένη εικόνα που μοιάζει να έχει παγώσει μέσα στην αμυγδαλή, οι οποίοι είναι από μόνοι τους διάμεσοι του ασυνειδήτου. Τα συναισθηματικά μαθήματα της παιδικής ηλικίας μπορούν να έχουν μια βαθιά επίδραση στην ψυχοσύνθεση είτε διευρύνοντας είτε αποσιωπώντας μια έμφυτη προδιάθεση.

Συναισθηματική Αγραμματοσύνη

Η βασική ελπίδα ενός έθνους στηρίζεται στη σωστή εκπαίδευση της νεολαίας του – EΡΑΣΜΟΣ
 
Εάν δεν συνειδητοποιούμε αυξητικά την ασυνειδησία μας ώστε να μην νιώσουμε σαν τους ανθρώπους που μπορούν να σταθούν δίπλα σ’ ένα καταρράκτη και να μην ακούσουν τίποτα ή σαν τον άνθρωπο μιας ιστορίας που κοιτάζει σ’ έναν καθρέφτη και δεν βρίσκει πρόσωπο ή τον άνθρωπο σ’ ένα όνειρο που απλώνει το χέρι του σ’ ένα ορατό αντικείμενο και δεν έχει την αίσθηση της αφής.

Οι εκπαιδευτικοί, που για πολύ καιρό ένιωθαν δυσαρεστημένοι από τις απογοητευτικές επιδόσεις των παιδιών στην αριθμητική και την ανάγνωση, συνειδητοποιούν σήμερα την ύπαρξη μιας διαφορετικής και περισσότερο ανησυχητικής μειονεξίας: της συναισθηματικής αγραμματοσύνης.

Ο Γεώργιος Δράκος, στο βιβλίο του «Ζητούμενα Ζητήματα» αναφέρεται στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων μιας κοινωνίας: «Συχνά ο πομπός λειτουργεί αυτόματα ή τουλάχιστον μη συνειδητά. Αντίθετα ο δέκτης εισπράττει και αποκωδικοποιεί με τις δικές του δυνατότητες, ερμηνεύοντας καταστάσεις του πομπού για τις οποίες αρχικά (ο πομπός) δεν έχει επίγνωση. Παρεμβάλλονται δηλαδή ως παρεμφερείς με το κύριο μήνυμα ασύνειδες εκδηλώσεις. Μόνο με την αντιστροφή των ρόλων τους, δηλαδή εάν ο δέκτης γίνει πομπός με τις συγκεκριμένες ενέργειες και ο πομπός μεταβληθεί σε δέκτη, θα συνειδητοποιήσει (ο πομπός) τις παραπάνω εκδηλώσεις (μορφασμοί, τικς, κ.τ.ό.).

Η αντίδραση του δέκτη δείχνει ότι αυτός δεν είναι πάντοτε σε ετοιμότητα να αποδεχθεί το μήνυμα. Η ετοιμότητα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ένα μήνυμα δηλαδή που πέμπεται, δεν εισπράττεται απαραίτητα σύμφωνα με τις προθέσεις του πομπού, αλλά εξαρτάται από την παιδεία, την ευρύτητα σκέψης, την συναισθηματική ευφυΐα του κάθε δέκτη, την ατομική θέαση των πραγμάτων, την χρονική στιγμή, τον χώρο, την κατάσταση του οργανισμού εκείνη τη στιγμή π.χ. σημεία κοπώσεως κ.ά».

Η αδυνατότητα επικοινωνίας και η κακή συναισθηματική κατάσταση οδηγούν τις μετρήσεις και τις αξιολογήσεις των παιδιών σε ολοένα και χειρότερα συμπεράσματα. Τα παιδιά, κατά μέσο όρο, τα πήγαιναν χειρότερα με τους εξής πολύ συγκεκριμένους τρόπους:

*Απομόνωση & κοινωνικά προβλήματα. Προτιμούσαν να μένουν μόνα. Ήταν μυστικοπαθή. Κατσούφιαζαν συχνά. Δεν ήταν ενεργητικά. Ένιωθαν δυστυχισμένα. Ήταν πολύ εξαρτημένα.

*Άγχος & κατάθλιψη: Αισθάνονταν μοναξιά. Είχαν πολλούς φόβους και ανησυχίες. Ήθελαν να είναι τέλεια. Πίστευαν πως δεν τα αγαπούν. Ένιωθαν νευρικά ή λυπημένα και καταπιεσμένα.

*Προβλήματα στη συγκέντρωση προσοχής ή στη σκέψη: Δεν ήταν σε θέση να προσέξουν και να μείνουν ακίνητα. Ονειροβατούσαν. Ενεργούσαν χωρίς να σκεφτούν πρώτα. Ήταν υπερβολικά νευρικά για να συγκεντρωθούν. Δεν τα πήγαιναν καλά στο σχολείο. Δεν μπορούσαν να ξεκολλήσουν από μια σκέψη.

*Εγκληματικότητα & επιθετικότητα: Συναναστρέφονταν με παιδιά που έμπλεκαν σε φασαρίες. Έλεγαν ψέματα και εξαπατούσαν τους άλλους. Απαιτούσαν την προσοχή. Κατέστρεφαν τα πράγματα των άλλων. Έδειχναν ανυπακοή στο σπίτι και στο σχολείο. Ήταν ξεροκέφαλα και κατσούφικα. Μιλούσαν πάρα πολύ. Κορόιδευαν πάρα πολύ. Ήταν θερμόαιμα.

Ενώ κανένα από αυτά τα προβλήματα μεμονωμένα δεν προκαλεί έκπληξη, αν τα εξετάσουμε όλα μαζί σαν ομάδα, θα διαπιστώσουμε ότι μεταβάλλονται σε βαρόμετρα μιας αναστροφής των συνθηκών, ενός είδους τοξικότητας που διατρέχει και δηλητηριάζει την εμπειρία των παιδικών χρόνων, και που σηματοδοτεί σαρωτικά μειονεκτήματα στις συναισθηματικές ικανότητες των μετέπειτα ενηλίκων.

Ο Γιούρι Μπρονφενμπρένερ, του Πανεπιδτημίου Κορνέλ, ο οποίος πραγματοποίησε μια συγκριτική μελέτη σε παγκόσμιο επίπεδο γύρω από την ευημερία των παιδιών, λέει: «Εφόσον απουσιάζουν τα συστήματα σωστής υποστήριξης, τα εξωτερικά άγχη έχουν τόσο διογκωθεί που ακόμα και οι δυνατές (υγιείς) οικογένειες συντρίβονται. Η αναστάτωση, η αστάθεια και η ασυνέπεια της οικογενειακής καθημερινής ζωής είναι ανεξέλεγκτες σε όλα τα τμήματα της κοινωνίας μας, και εδώ συμπεριλαμβάνονται και οι μορφωμένοι και οικονομικά ισχυροί… Στερούμε από τα παιδιά τις ικανότητες και την ηθική ανάπτυξη του χαρακτήρα τους».

Παιδιά που νιώθουν πως δεν έχουν φίλους, στρέφονται σε άλλους κοινωνικά απόβλητους, αφοσιώνονται στην περιθωριακή ομάδα τους και ζουν αψηφώντας το νόμο, είναι πέντε φορές πιο πιθανό να το σκάνε από το σχολείο, να πίνουν και παίρνουν ναρκωτικά, να διαπράττουν παραβάσεις, όπως ληστείες σε καταστήματα, κλοπές και διακίνηση ναρκωτικών ή τρομοκρατικές ενέργειες. Σημαντική διαπίστωση είναι ότι τα αντικοινωνικά κορίτσια στην εφηβεία δεν επιδίδονται στην βία αλλά στο σεξ, με όλες τις ακόλουθες συνέπειες.

Τα τελευταία χρόνια της χιλιετίας μας προαναγγέλλουν την έναρξη του Αιώνα της Μελαγχολίας, όπως ο εικοστός αιώνας ονομάστηκε ο Αιώνας του Άγχους. Η κατάθλιψη της παιδικής ηλικίας, που κάποτε ήταν εντελώς άγνωστη (ή τουλάχιστον δεν αναγνωριζόταν) προβάλλει ως ένα σταθερό στοιχείο στην σκηνή της σύγχρονης ζωής.

Ο Μάρτιν Σέλιγκμαν λέει: «Κατά τα τελευταία τριάντα με σαράντα χρόνια, υπήρξαμε μάρτυρες της έντονης διάδοσης της εγωπάθειας και της αποδυνάμωσης των ευρύτερων θρησκευτικών πεποιθήσεων και των στηριγμάτων από την πλευρά της κοινωνίας και της διευρυμένης οικογένειας. Αυτό σημαίνει ότι χάνεις τις πηγές από τις οποίες αντλείς δύναμη και οι οποίες σε στηρίζουν στις αποτυχίες και στις ήττες. Αν όμως έχεις προσδοκίες όπως, πίστη στον θεό και στην μετά θάνατο ζωή, και τύχει να χάσεις τη δουλειά σου, το θεωρείς απλώς μια προσωπική ήττα.

Στις ΗΠΑ έχουν εφαρμοστεί προγράμματα όπως ειδικές μετασχολικές τάξεις για μαθητές που παρουσίαζαν ήπια κατάθλιψη. Παρόλο που οι συνεδρίες ήταν μόνο οκτώ, τα μαθήματα έμοιαζαν να έχουν μειώσει κατά το ήμισυ τον κίνδυνο της κατάθλιψης. Αυτό που μαθαίνει ένα παιδί σ’ αυτές τις ειδικές τάξεις είναι ότι οι διαθέσεις όπως το άγχος, η θλίψη και ο θυμός δεν σε κατακλύζουν έτσι, χωρίς εσύ να έχεις οποιονδήποτε έλεγχο πάνω τους, αλλά ότι μπορείς, με αυτό που σκέφτεσαι, να αλλάξεις τον τρόπο που νιώθεις.

Σε κάποια άλλη ειδική τάξη, τα παιδιά μάθαιναν να ενεργούν με τρόπους που συναντάμε στα πιο δημοφιλή παιδιά. Για παράδειγμα προτρέπονταν να σκεφτούν εναλλακτικές προτάσεις και συμβιβαστικές λύσεις (αντί να τσακώνονται) αν διαφωνούσαν με τους κανόνες. Να μην ξεχνούν να πιάνουν κουβέντα και να κάνουν ερωτήσεις στο άλλο παιδί στην διάρκεια του παιχνιδιού. Να ακούν με προσοχή και να παρακολουθούν το άλλο παιδί για να δουν πώς πηγαίνει. Να κάνουν κάποιο ευγενικό σχόλιο όταν ο άλλος πηγαίνει καλά. Να χαμογελούν και να προσφέρουν την βοήθειά τους, τις προτάσεις και την ενθάρρυνσή τους.

Αυτός ο μικρός αγώνας δρόμου για να «συγκρωτισθούν» είχε ένα αξιοσημείωτο αποτέλεσμα: ένα χρόνο αργότερα, τα παιδιά που είχαν εξασκηθεί – τα οποία ας σημειωθεί, είχαν επιλεγεί επειδή ακριβώς ήταν τα λιγότερο αγαπητά στην τάξη τους- ήταν τώρα δημοφιλή, ευρισκόμενα περίπου στο μέσο όρο από άποψη δημοτικότητας. Κανένα τους δε βρισκόταν στο περιθώριο.

Τα παιδιά που είχαν υποβληθεί σε πιο ουσιαστική εκπαίδευση – η οποία περιλάμβανε άσκηση σε συναισθηματικές και κοινωνικές δεξιότητες – ήταν πολύ περισσότερο σε θέση να υπερασπίσουν τον εαυτό τους απέναντι στον κίνδυνο της θυματοποίησης. Ο κατάλογος των βασικών δεξιοτήτων που ομάδα ερευνητών συμπέρανε ότι έπρεπε να καλυφθούν, ανεξάρτητα από το είδος του προβλήματος που έπρεπε ν’ αντιμετωπιστεί, ίδιος με τον κατάλογο των στοιχείων της συναισθηματικής νοημοσύνης.

Οι συναισθηματικές δεξιότητες περιλαμβάνουν αυτοεπίγνωση, αναγνώριση, έκφραση κα χειρισμό συναισθημάτων, έλεγχο της παρόρμησης και υπομονή για την ανταμοιβή και, φυσικά, αντιμετώπιση του άγχους και του στρες. Μια βασική ικανότητα που πρέπει να έχει κανείς για να ελέγξει τις παρορμήσεις του, είναι το να μπορεί να διακρίνει την διαφορά ανάμεσα στα συναισθήματα και στις πράξεις και να μάθει καλύτερες συναισθηματικές αποφάσεις, πρώτα ελέγχοντας την παρόρμηση για δράση, ύστερα βρίσκοντας εναλλακτικούς τρόπους δράσης και τέλος, σταθμίζοντας τις συνέπειες πριν από την ανάληψη της συγκεκριμένης ενέργειας. Πολλές δεξιότητες αφορούν διαπροσωπικές σχέσεις, το να αναγνωρίζει κανείς τα κοινωνικά και συναισθηματικά σήματα, να ακούει με προσοχή, να είναι σε θέση να αντισταθεί σε αρνητικές επιρροές, να μπαίνει στη θέση των άλλων και να καταλαβαίνει ποια συμπεριφορά είναι αποδεκτή σε κάποια συγκεκριμένη περίσταση»

Στο Σχολείο των Συναισθημάτων
Η σχολική διδασκαλία είναι ένα οργανωμένο σύνολο σκόπιμων και μεθοδικών, άμεσων κι έμμεσων, πνευματικών και συναισθηματικών, ψυχοκινητικών και συμμετοχικών ενεργειών, για την προώθηση και της μόρφωσης των μαθητών με την αυτενεργό συμμετοχή των ιδίων και τη βοήθεια των δασκάλων τους. Η μάθηση δεν λαμβάνει μέρος, ανεξάρτητα από τα συναισθήματα του παιδιού. Η συναισθηματική αγωγή είναι εξίσου σημαντική με την εκμάθηση ενός κανόνα στα μαθηματικά ή την ανάγνωση. Το ζήτημα, από την ίδια του την φύση, απαιτεί τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι μαθητές να εστιάσουν την προσοχή τους στην συναισθηματική δομή της ζωής ενός παιδιού, η οποία χωρίς καμιά αμφιβολία αγνοείται σε κάθε τάξη.

Μερικοί, αναφερόμενοι στην ιδέα περί πολλαπλής νοημοσύνης του Χάουαρντ Γκάρντνερ, χρησιμοποιούν τον όρο «προσωπική νοημοσύνη». Το κοινό νήμα που διαπερνάει αυτά τα μαθήματα είναι ο στόχος ν’ ανεβεί το επίπεδο της κοινωνικής και της συναισθηματικής επάρκειας των παιδιών μέσα στα πλαίσια της κανονικής τους εκπαίδευσης – και το οποίο δεν είναι κάτι που απλώς εφαρμόζεται ως θεραπευτική αγωγή σε παιδιά που δεν πηγαίνουν καλά στο σχολείο και χαρακτηρίζονται προβληματικά, αλλά ένα σύνολο ικανοτήτων και αντιλήψεων ουσιωδών για κάθε παιδί.

Τα μαθήματα της συναισθηματικής αγωγής έχουν κάποιες ρίζες στο αμερικάνικο εκπαιδευτικό κίνημα της δεκαετίας του ’60. Το κίνημα της συναισθηματικής παιδείας, όμως, έχει αλλάξει μορφή, προσδίδοντας μια διαφορετική έννοια στον όρο συναισθηματική εκπαίδευση: αντί να χρησιμοποιηθεί το συναίσθημα για να μορφώσει, εκπαιδεύει το ίδιο το συναίσθημα. Πιο άμεσα πολλά από αυτά τα μαθήματα και η ορμή της εξάπλωσής τους προέρχονται από μια συνεχιζόμενη σειρά προγραμμάτων πρόληψης με επίκεντρο τα σχολεία, που το καθένα τους έχει στόχο την αντιμετώπιση ενός ειδικού προβλήματος.

Η μελέτη του Ιδρύματος Β.Τ. Γκραντ για τα προγράμματα πρόληψης βρήκε ότι αυτά είναι πολύ πιο αποτελεσματικά όταν διδάσκουν ένα σύνολο συναισθηματικών και κοινωνικών ικανοτήτων, όπως έλεγχο παρορμήσεων, χειρισμό του θυμού και εξεύρεση δημιουργικών λύσεων στα κοινωνικά ζητήματα.

Αυτό το νέο ξεκίνημα για μια συναισθηματική παιδεία στα σχολεία τοποθετεί τα συναισθήματα και την κοινωνική ζωή στο επίκεντρο της προσοχής, αντί να τα θεωρεί παρεμβολές χωρίς σημασία. Ή και ακόμα, όταν οδηγούν σε εκρήξεις, να μην προσπαθεί να τα πατάξει με περιστασιακά πειθαρχικά μέτρα, όπως μια επίσκεψη στο γραφείο του διευθυντή του σχολείου.

Οι τάξεις μέσα στις οποίες διδάσκονται αυτά τα μαθήματα, μπορεί με μια πρώτη ματιά να φαίνονται αναποτελεσματικές, και να μην πείθουν ότι αποτελούν την λύση στα δραματικά προβλήματα που επιχειρούν ν’ αντιμετωπίσουν. Αυτό όμως οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι, όπως συμβαίνει και με την σωστή ανατροφή των παιδιών στο σπίτι, τα μαθήματα είναι μικρά αλλά σημαντικά, και παραδίδονται τακτικά και για πολλά χρόνια. Έτσι η συναισθηματική παιδεία γίνεται κτήμα των παιδιών.

Καθώς οι εμπειρίες επαναλαμβάνονται αδιάκοπα, ο εγκέφαλος τις μετατρέπει σε σταθερές ατραπούς, σε νευρωνικές αντιδράσεις που μπορούν να εφαρμόζονται σε στιγμές πόνου, απογοήτευσης, θλίψης. Και ενώ το καθημερινό περιεχόμενο των μαθημάτων αυτών μπορεί να φαίνεται κοινότοπο, το αποτέλεσμά τους – δηλαδή η διάπλαση σωστών και ολοκληρωμένων ανθρώπων – είναι περισσότερο παρά ποτέ ζωτικό για το μέλλον μας.

Μια νέα στρατηγική που κερδίζει έδαφος στη συναισθηματική αγωγή, δεν είναι η δημιουργία ενός νέου τμήματος, αλλά η ανάμειξη των μαθημάτων πάνω στα συναισθήματα και στις σχέσεις με άλλα γνωστικά αντικείμενα που ήδη διδάσκονται. Μαθήματα περί συναισθημάτων μπορούν να συνδυαστούν με φυσικό τρόπο με την ανάγνωση και την γραφή, την φυσική και την χημεία, τις κοινωνικές επιστήμες και τα άλλα μαθήματα του αναλυτικού προγράμματος.

Αυτή η επικέντρωση στη συναισθηματική παιδεία αναδιαμορφώνει το σχολείο με έναν άλλον τρόπο: οδηγεί στην οικοδόμηση μιας σχολικής παιδείας που μεταβάλλει το σχολείο σε μια «κοινότητα που νοιάζεται», ένα μέρος όπου οι μαθητές αισθάνονται ότι τους σέβονται, τους φροντίζουν, νιώθουν δεμένοι με τους συμμαθητές, τους δασκάλους τους, ακόμα και με το ίδιο το σχολείο.

Θα ήταν αφελές να πιστεύουμε ότι δεν θα προκύψουν δυσκολίες κατά την εφαρμογή τέτοιων προγραμμάτων στα ελληνικά σχολεία. Πολλοί γονείς μπορεί να σκεφτούν ότι το θέμα που από μόνο του είναι ένα πολύ προσωπικό ζήτημα για να εμπλακεί το σχολείο και ότι αυτά τα ζητήματα ανήκουν στην δική τους αρμοδιότητα (ένα επιχείρημα που αποκτά πειστικότητα στο βαθμό που οι γονείς πράγματι ασχολούνται με αυτά τα ζητήματα – και φυσικά χάνει την πειστικότητά του όσο οι γονείς αποτυγχάνουν σε αυτό τον τομέα). Οι δάσκαλοι μπορεί να διστάζουν να παραχωρήσουν κι άλλο ένα κομμάτι της ωφέλιμης διδακτικής ώρας σε ζητήματα που φαίνονται τόσο άσχετα προς τα βασικά στοιχεία της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης.

Άλλοι εκπαιδευτικοί μπορεί να νιώθουν αμήχανα αντιμετωπίζοντας το ενδεχόμενο να διδάξουν τα θέματα αυτά. Μερικά παιδιά επίσης θα αντισταθούν, ιδιαίτερα στο βαθμό που τα μαθήματα αυτά δεν συμβαδίζουν με τις ανησυχίες τους ή νιώθουν ότι υφίστανται μια εισβολή στην προσωπική τους ζωή. Και ο φιλόσοφος Τζων Ντιούι εξέφρασε την άποψη ότι μια εκπαίδευση πάνω στην ηθική είναι πολύ πιο ισχυρή όταν διδάσκεται στα παιδιά με αφορμή πραγματικά γεγονότα και όχι με αφηρημένο τρόπο. Αυτή είναι η μέθοδος της συναισθηματικής παιδείας.

Αν η ανάπτυξη του χαρακτήρα είναι ο θεμέλιος λίθος των δημοκρατικών κοινωνιών, το θεμέλιο του χαρακτήρα είναι η αυτοπειθαρχία. Η ενάρετη ζωή, σύμφωνα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, βασίζεται στην αυτεπίγνωση και στον αυτοέλεγχο. Έτσι δίνουμε την ικανότητα για κίνητρα και καθοδήγηση στον εαυτό. Όταν η επιστήμη και η ηθική αμφισβητούνται, δεν μπορούμε ν’ αφήνουμε τα παιδιά να αναπτύσσουν προσωπικότητες από σύμπτωση, από λάθος, αλλά ως δάσκαλοι μπορούμε να βοηθήσουμε στην διάπλαση δημιουργών.

Όταν η αξία μιας στιγμής γίνεται ανάμνηση

Πολλές φορές, πολλοί άνθρωποι αναρωτιούνται… Ποιος είναι ο λόγος που καταλαβαίνουμε την αξία μίας στιγμής, όταν πια αυτή έχει γίνει μία ανάμνηση;

Κατά ένα μαγευτικό τρόπο, το ταξίδι στο χρόνο είναι μία ικανότητα του μυαλού μας… Το κάνουμε κάθε μέρα με τη σκέψη να σεργιανίζει αστραπιαία στη μνήμη μας. Συμπεριφερόμαστε κατά κάποιο τρόπο λόγω εμπειριών που ζήσαμε ή δεν ζήσαμε στα παιδικά μας χρόνια. Σχεδιάζουμε ή αναβάλλουμε πράγματα σκεφτόμενοι πώς θα είναι το μέλλον. Στην ουσία, κάθε μέρα, στέλνουμε τη σκέψη μας σε αμέτρητα ταξίδια «μπροστά και πίσω», στο παρελθόν και στο μέλλον, χωρίς καν να συνειδητοποιούμε ότι ταξιδεύουμε στο χρόνο.
 
Μια φίλη κάποτε είπε «το ταξίδι στο χρόνο είναι εφικτό». Η ίδια όμως το είχε κάνει με έναν ιδιαίτερα πρωτότυπο τρόπο… Ήταν είκοσι ετών και μόλις είχαν περάσει οι εορτές των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς, όταν της ήρθε η πρωτότυπη ιδέα να γράψει ένα γράμμα στον… εαυτό της στο μέλλον.
 
Δεν έγραψε πολλά, δυο-τρεις παραγράφους που αφορούσαν συναισθήματα που ένιωθε τον καιρό που μάζευαν ξανά το χριστουγεννιάτικο δέντρο… Αν της έλειπε κάποιος πολύ…, αν ήταν ευτυχισμένη, αν την απασχολούσε ή αν την ανησυχούσε κάτι. Τοποθέτησε το μονοσέλιδο γράμμα, χωρίς φάκελο, μέσα στη σακούλα με τα λαμπάκια του χριστουγεννιάτικου δέντρου… Στόλιζε πάντα εκείνη και γνώριζε ότι σε ένα χρόνο θα άνοιγε την ίδια σακούλα με τα λαμπάκια για να ξαναστολίσει. Ήταν σίγουρο ότι θα έβρισκε το γράμμα στα Χριστούγεννα του επόμενου χρόνου, στα Χριστούγεννα του μέλλοντος όπως στην ιστορία του Ντίκενς. Αναρωτιόταν πώς θα «έβλεπε» τις σκέψεις και τα συναισθήματά της εκείνη τη στιγμή ο μελλοντικός εαυτός της…

Οι εποχές πέρασαν η μία μετά την άλλη γρήγορα… Η σακούλα με τα λαμπάκια βρισκόταν κλεισμένη στο πατάρι μαζί με τα άλλα στολίδια. Ένα χρόνο μετά, είχαν ξεχαστεί τα πάντα σχετικά με το γράμμα… Ένα χρόνο μετά, σχεδόν ίδια μέρα του μήνα, ήρθε η σειρά της σκονισμένης σακούλας με τα λαμπάκια να ανοίξει ξανά. Το βλέμμα τράβηξε ένα κιτρινισμένο διπλωμένο χαρτί… το άνοιξε και η έκπληξη που ένιωσε ήταν μεγάλη. Είχε ξεχάσει ότι το γράμμα ήταν εσκεμμένα γραμμένο σε δεύτερο πρόσωπο, για να κάνει χιούμορ στον εαυτό της. Ξεκινούσε με τη φράση «Σου εύχομαι και φέτος να έχεις όμορφα και καλά Χριστούγεννα, σήμερα που μάζεψες το δέντρο σκεφτόσουν αυτά…» και συνέχιζε, εξιστορώντας σκέψεις και συναισθήματα…
 
Η έκπληξη της να διαβάζει πώς ένιωθε ένα χρόνο πριν ήταν τόσο μεγάλη… Πολλές φορές ενώ διάβαζε, ένιωσε και σκέφτηκε… Κοίτα με τι στενοχωριόμουν, κοίτα τι ανέβαλα, κοίτα τι δεν τόλμησα… Στην ουσία με αυτό που είχε κάνει «έβλεπε» συναισθήματα και σκέψεις, με όλη τους την δύναμη και ένταση «παγιδευμένα» ατόφια, σε ένα κομμάτι χαρτί. Τώρα μπορούσε να θυμηθεί επιθυμίες, φόβους, σκέψεις που έκανε τότε,και να σκεφτεί πάνω σε αυτά πιο καθαρά, χωρίς να ζει μέσα σε αυτά. Να σκεφτεί πάνω στο πώς σκεφτόταν τότε. «Είδε» και κάποιες αποφάσεις που φαίνονταν τότε λογικές. Τώρα όμως καταλάβαινε ότι ήταν το συναίσθημα του φόβου που τις είχε υπαγορεύσει.
 
Τις αποφάσεις αυτές τις ονόμαζε τότε λογικές… Τώρα καταλάβαινε ότι ήταν συναισθηματικές, με βάση το φόβο. Τότε δεν είχε επίγνωση των φόβων, δεν το παραδεχόταν. Τώρα, διαβάζοντας το, το καταλάβαινε. Ήταν σαν ο εαυτός της με ωριμότητα πια, «να ψυχανέλυε» τον εαυτό της του παρελθόντος. Ένας χρόνος είχε δώσει πια μία αντικειμενική απόσταση από το νεότερο εαυτό της όπως επίσης και το γεγονός ότι διάβαζε για αυτόν σαν να πρόκειται για τον ήρωα ενός βιβλίου.
Τώρα καταλάβαινε τη φράση του Φρόυντ που είχε ακούσει… «Το να κατανοήσεις τα πάντα, δε σημαίνει ότι χάνεις τα πάντα (την απόλαυση των συναισθημάτων). Η ψυχανάλυση δεν μας διδάσκει απλώς τι μπορούμε να υπομένουμε…Μας δείχνει και τι πρέπει να αποφεύγουμε…Μας λέει τι μπορούμε να πολεμάμε…η ανοχή του κακού δε σημαίνει γνώση…κάθε άλλο».
 
Τώρα η ίδια κατανοούσε καλύτερα τον εαυτό της ένα χρόνο μετά… Αυτό που είχε καταφέρει με αυτό το γράμμα ήταν ότι ξαναζούσε συναισθήματα αλλά τώρα μπορούσε να συλλογιστεί ακόμη και πάνω στον τρόπο σκέψης που είχε τότε… Την έκανε να θυμηθεί βασικές συναισθηματικές ανάγκες που θυσίασε. Την έκανε όμως και να θυμηθεί τι ήθελε πάντα και έπρεπε να φροντίσει να μη το ξαναξεχάσει τώρα…

Κατανοούσε πια, ότι αν επιτρέπουμε σε ανησυχίες να απασχολούν μέρος του μυαλού μας, δεν επιτρέπουμε σε αυτό να δώσει όλη του την προσοχή στην απόλαυση μιας στιγμής. Έτσι τη ζούμε με μικρότερη ένταση. Αργότερα, όταν οι ανησυχίες έχουν φύγει με το πέρασμα του χρόνου, τότε μπορούμε πια να κατανοήσουμε σε βάθος την πραγματική ομορφιά της στιγμής που ζήσαμε… Έχει χαθεί πια, μα την εκτιμούμε και τη ξαναζούμε στη μνήμη μας.
 
Τώρα ήξερε πραγματικά τι δρόμο θα ήθελε να πει στον νεότερο εαυτό της να ακολουθήσει, όμως αυτός δε γινόταν να την ακούσει. Σκέφτηκε όμως ότι ήταν ακόμη αρκετά νέα για να γράψει νέες σελίδες πιο έντονες τις οποίες θα διάβαζε ο εαυτός της στο ακόμη μακρύτερο παρελθόν. Κατανοώντας δηλαδή τον εαυτό της στο παρελθόν, αποφάσιζε να αλλάξει πια τον εαυτό της στο μέλλον. Τελικά, ένα γράμμα από τον εαυτό του παρελθόντος μπορεί να προκαλέσει κάτι που στην ψυχολογία ονομάζεται μεταγνώση. Το να μπορούμε να σκεφτούμε πάνω στον τρόπο που σκεφτόμαστε και σε αυτό που νιώθουμε.
 
Στην ανάγνωση κρυφών συναισθημάτων που μπορεί λανθασμένα να ξεχάσαμε ότι χρειάζεται συχνά να νιώθουμε… πηγαίων αναγκών που μπορεί να κοιμίζουμε…Όταν κατανοήσουμε ότι κάναμε κάτι τέτοιο στο παρελθόν, είναι πιθανό να αποφύγουμε ξανά να το πράξουμε στο μέλλον.
 
Το γράμμα όμως από τον εαυτό του παρελθόντος βοήθησε και στη συνειδητοποίηση σχετικά με τις στιγμές που τελικά μένουν στο μυαλό μας και θυμόμαστε για πάντα…Συνήθως είναι οι πιο έντονα φορτισμένες συναισθηματικά, αυτές που αναγκαστήκαμε να βγούμε από τη ζώνη ασφαλείας μας και να ξεπεράσουμε φόβους μας. Για αυτό ακριβώς το λόγο μας άφησαν και μια βαθιά ικανοποίηση.
 
Αν φανταστούμε τη ζωή μας σαν ένα βιβλίο που γράφουμε κάθε μέρα, είμαστε σεναριογράφοι, σκηνοθέτες και ηθοποιοί στην ιστορία του. Αυτό όμως που βοηθάει έναν συγγραφέα στο να γράφει μία όμορφη ιστορία, είναι η ικανότητα να σκέφτεται και ως αναγνώστης του βιβλίου του και πώς αυτό θα είναι πιο ευχάριστο όταν θα το διαβάζει στο μέλλον… Σε όλα αυτά τα ταξίδια της σκέψης μας στο χρόνο, μας βοηθά και ο εαυτός μας, στέλνοντας μας γράμματα, αναμνήσεις και επιθυμίες του, από το παρελθόν…
 
«Καλός ταξιδιώτης είναι κάποιος που μπορεί να ταξιδεύει με το μυαλό και τη φαντασία».

Ο Αριστοτέλης, η σκέψη, η διαβούλευση και ο τελικός ορισμός της προαίρεσης

Ορίζοντας ως σκέψη τη σύλληψη μιας ιδέας που μπορεί να έχει κανείς για κάποιο ζήτημα, η διαβούλευση είναι η μελέτη των επιμέρους λεπτομερειών ή συνθηκών που σχετίζονται με την υλοποίηση ή όχι αυτής της ιδέας. Για παράδειγμα, όταν ένας έμπορος έχει τη σκέψη (την ιδέα) να διακινήσει ένα προϊόν, αναγκαστικά ακολουθεί η διαβούλευση, δηλαδή η έρευνα για τη ζήτηση που μπορεί να έχει το προϊόν αυτό στην αγορά, το κόστος της διακίνησής του  (ενδεχόμενα έξοδα μεταφοράς, συντήρησης κλπ), ο ανταγωνισμός πάνω στο συγκεκριμένο προϊόν, οι οικονομικές δυνατότητες των καταναλωτών, με δυο λόγια όλα εκείνα τα επιμέρους στοιχεία που θα καθορίσουν κατά πόσο η ιδέα αυτή είναι συμφέρουσα ή όχι. Φυσικά, αν η διαβούλευση αποδείξει ότι η ιδέα δεν αξίζει τον κόπο ή ότι μπορεί να είναι και ζημιογόνα, ο έμπορος δε θα προχωρήσει στην υλοποίησή της.
 
Είναι φανερό ότι η διαβούλευση δεν αφορά τον τελικό σκοπό (τέλος) της ενέργειας, αλλά τα μέσα που θα εξυπηρετήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αυτόν τον τελικό σκοπό, που έχει τεθεί με τρόπο δεδομένο εξ’ αρχής. Στο παράδειγμα του εμπόρου ο τελικός σκοπός είναι το κέρδος και η διαβούλευση που θα γίνει αφορά την έρευνα για τα μέσα (τον τρόπο) που θα επιτευχθεί η μέγιστη δυνατή κερδοφορία.
 
Ο Αριστοτέλης ξεκαθαρίζει: «“σκεφτόμαστε και διαβουλευόμαστε” όχι για τα τέλη, αλλά για τα μέσα που οδηγούν στα τέλη. Κανένας, πράγματι, γιατρός δε “θέτει υπό σκέψιν” το αν πρέπει να θεραπεύσει, ούτε κανένας ρήτορας το αν πρέπει να πείσει, ούτε κανένας πολιτικός το αν πρέπει να εξασφαλίσει στην πόλη του ευνομία, ούτε, γενικά, κανένας από τους υπόλοιπους “θέτει υπό σκέψιν” το τέλος του. Έχοντας ορίσει το τέλος τους εξετάζουν ύστερα το πώς, με ποια δηλαδή μέσα θα επιτευχθεί αυτό το τέλος, και αν φανεί ότι το τέλος πετυχαίνεται με περισσότερα μέσα, εξετάζουν να δουν με ποιο από όλα τα μέσα θα επιτευχθεί πιο εύκολα και με τον καλύτερο τρόπο». (1112b 3, 13-20).
 
Κι αν το τέλος επέρχεται με έναν μόνο τρόπο, αυτό που μένει είναι η διερεύνηση της «πρώτης αιτίας», για την επίτευξή του: «αν, αντίθετα, το τέλος πετυχαίνεται με ένα μόνο μέσο, τότε εξετάζουν πώς μπορεί το τέλος να επιτευχθεί με αυτό το μέσο, και, πάλι, αυτό το μέσο με τίνων μέσων τη βοήθεια μπορεί να επιτευχθεί, ώσπου να φτάσουν στην πρώτη αιτία, που σ’ αυτήν την πορεία της εύρεσης είναι η τελευταία». (1112b 3, 20-22).
 
Ως πρώτη αιτία ορίζεται το αποτέλεσμα της βαθύτερης δυνατής ανάλυσης ενός θέματος, που όταν υλοποιείται μετατρέπεται αυτομάτως σε πρώτη προτεραιότητα. Γι’ αυτό σ’ αυτή την περίπτωση («πορεία της εύρεσης») η «πρώτη αιτία» είναι ταυτόχρονα και «τελευταία».
 
Όπως όταν μελετά κανείς ένα γεωμετρικό σχήμα: «Γιατί το πρόσωπο που “σκέφτεται” μοιάζει να διερευνά και να αναλύει – με τον τρόπο που περιγράψαμε – ακριβώς όπως θα ανέλυε ένα γεωμετρικό σχήμα (είναι φανερό ότι η κάθε διερεύνηση δεν είναι “σκέψη και διαβούλευση”, π.χ. οι μαθηματικές διερευνήσεις, η κάθε όμως “σκέψη και διαβούλευση” είναι διερεύνηση), και ό,τι είναι τελευταίο στη διαδικασία της ανάλυσης φαίνεται να είναι πρώτο στη διαδικασία της πραγματοποίησης». (1112b 3, 23-27).
 
Η διαφορά της διερεύνησης ενός μαθηματικού από τη διερεύνηση ως «σκέψη και διαβούλευση» ενός εμπόρου έγκειται στο ότι «η σκέψη και διαβούλευση» αφορά την απόφαση που σχετίζεται με την πραγμάτωση της επιθυμίας, δηλαδή τον από θέση αρχής καθορισμένο τελικό σκοπό που πρέπει να εξυπηρετηθεί. Η διερεύνηση του εμπόρου συμπίπτει με τη διαβούλευση, αφού διερευνά τις πιθανότητες του κέρδους που θέλει να εισπράξει. Αν τα αποτελέσματα της διερεύνησης δεν εξυπηρετούν τη διαβούλευση, αν δηλαδή δεν ανταποκρίνονται στον τελικό σκοπό της κερδοφορίας, είναι προφανές ότι υλοποίηση δε θα υπάρξει κι ότι η διερεύνηση που έγινε ήταν άκαρπη σε σχέση με τον τελικό σκοπό.
 
Από την άλλη, η διερεύνηση του μαθηματικού ή του γεωμέτρη εμπεριέχει την επιθυμία της εκπλήρωσης μιας επιστημονικής έρευνας, αλλά η απόφαση που θα παρθεί δεν εξυπηρετεί κάποια εκ των προτέρων καθορισμένη επιθυμία. Ο αστρονόμος που ερευνά το σχήμα της γης δεν επιθυμεί από πριν να είναι στρόγγυλη ή επίπεδη ή τετράγωνη. Οτιδήποτε προκύψει από την έρευνά του θα το αποδεχτεί. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι η τεκμηρίωση της έρευνας κι όχι το αποτέλεσμα καθαυτό. Με άλλα λόγια, το ότι η έρευνα μπορεί να οδηγήσει στο ένα ή το άλλο συμπέρασμα δε θα επηρεάσει την επιθυμία του για συνέχεια ή για πειραματική εξακρίβωση.
 
Άλλη λοιπόν είναι η διερεύνηση του αστρονόμου και άλλη η διερεύνηση ως «σκέψη και διαβούλευση» του εμπόρου. Γι’ αυτό και «η κάθε διερεύνηση δεν είναι “σκέψη και διαβούλευση”, π.χ. οι μαθηματικές διερευνήσεις, η κάθε όμως “σκέψη και διαβούλευση” είναι διερεύνηση», καθώς η διαβούλευση του εμπόρου απαιτεί διερεύνηση, ενώ η διερεύνηση του μαθηματικού δεν απαιτεί διαβούλευση.
 
Παράδειγμα διερεύνησης που απαιτεί «σκέψη και διαβούλευση» στον επιστημονικό τομέα είναι ο γιατρός που ερευνά ένα φάρμακο σκεπτόμενος και διαβουλευόμενος την καταπολέμηση κάποιας συγκεκριμένης αρρώστιας. Αν η διερεύνησή του δεν οδηγήσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα δεν έχει αξία (παρά μόνο ως εμπειρία ενός εσφαλμένου δρόμου προς γνώση για το μέλλον) και προφανώς το φάρμακο που μπορεί να είχε στη σκέψη του δε θα παραχθεί.
 
Αυτός είναι και ο λόγος που ο Αριστοτέλης διευκρινίζει: «Για τα αιώνια και αμετάβλητα πράγματα δε “σκέφτονται και δε διαβουλεύονται” ποτέ οι άνθρωποι· δε “σκέφτονται και δε διαβουλεύονται” π.χ. για το σύμπαν ή για τη διαγώνιο και την πλευρά του τετραγώνου ότι είναι ασύμμετρες. Δε “σκέφτονται και δε διαβουλεύονται” επίσης για πράγματα που βρίσκονται σε κίνηση και μεταβολή, γίνονται όμως πάντοτε με τον ίδιο τρόπο – είτε εξ ανάγκης είτε εκ φύσεως είτε από κάποια άλλη αιτία· τέτοια είναι π.χ. η περίπτωση των τροπών του ήλιου και της ανατολής των άστρων. Ούτε επίσης για πράγματα που τη μια γίνονται έτσι και την άλλη αλλιώς – για τις ξηρασίες π.χ. και για τις βροχές». (1112a 3, 25-30).
 
Φυσικά, το ότι δε «σκέφτονται και δε διαβουλεύονται» οι άνθρωποι για όλα τα παραπάνω δε σημαίνει και ότι δεν τα διερευνούν. (Το ότι η σύγχρονη εποχή – ως ένα βαθμό – επιτρέπει ακόμη και τη διαβούλευση πάνω στα φαινόμενα της φύσης δεν αλλάζει την αριστοτελική συλλογιστική. Εξάλλου, προφανώς θα ήταν παράλογο να απαιτούμε από τον Αριστοτέλη να προβλέψει κάτι τέτοιο).
 
Οι άνθρωποι «σκέφτονται και διαβουλεύονται» μόνο αυτά που αφορούν τους ίδιους κι εντάσσονται στα όρια των δυνατοτήτων τους: «Δε “σκέφτονται και δε διαβουλεύονται” επίσης οι άνθρωποι για πράγματα που έχουν την αρχή τους στην τύχη, όπως π.χ. η εύρεση ενός θησαυρού. Ούτε, επίσης, και για όλα τα ανθρώπινα πράγματα· οι Λακεδαιμόνιοι π.χ. δε “σκέφτονται και δε διαβουλεύονται” ποτέ για το πώς θα μπορούσαν να κυβερνηθούν με τον καλύτερο τρόπο οι Σκύθες. Γιατί κανένα από όλα αυτά τα πράγματα δε θα μπορούσε να γίνει με τη δική μας δύναμη». (1112a 3, 31-35).
 
Επίσης, η σκέψη και η διαβούλευση δε σχετίζεται με ζητήματα που έχουν πλήρως ξεκαθαριστεί και θεωρούνται αμετάκλητα: «Στους γνωστικούς κλάδους που εφαρμόζουν μια αυστηρά καθορισμένη διαδικασία και είναι αυτοτελείς δε χωράει “σκέψη και διαβούλευση”, π.χ. στα γράμματα του αλφαβήτου: δεν έχουμε καμιά αμφιβολία για το πώς πρέπει να γραφούν». (1112b 3, 1-3).
 
Και βέβαια, η σκέψη και η διαβούλευση δεν έχει καμία θέση στα ζητήματα που από τη φύση (ή κι από συγκεκριμένες συνθήκες) δε γίνεται να  επιτευχθούν: «Και αν οι άνθρωποι πέσουν σε πράγματα που είναι αδύνατο να πραγματοποιηθούν, εγκαταλείπουν το ψάξιμο, π.χ. αν χρειάζονται χρήματα κι αυτά δεν μπορούν να βρεθούν». (1112b 3, 28-29).
 
Η σκέψη και η διαβούλευση αφορούν μόνο το πλαίσιο του εφικτού, αφού, αν οι συνθήκες σηματοδοτούν το ανέφικτο, ματαιώνονται: «“Σκεφτόμαστε και διαβουλευόμαστε” για πράγματα που εξαρτώνται από τη δική μας δύναμη και που μπορούν να πραγματοποιηθούν: αυτά είναι, στην πραγματικότητα, τα μόνα που έχουν μείνει. Αιτίες, πράγματι, θεωρούνται η φύση, η ανάγκη και η τύχη, και πέρα από αυτές ο νους και καθετί που η πραγματοποίησή του εξαρτάται από τον άνθρωπο». (1112a 3, 35-39).
 
Κι αν αυτό δεν είναι αρκετό, ο Αριστοτέλης θα συμπληρώσει: «“Σκεφτόμαστε και διαβουλευόμαστε” λοιπόν για πράγματα που συμβαίνουν με έναν ορισμένο τρόπο τις περισσότερες φορές, που όμως δεν είναι φανερό ποια θα είναι η έκβασή τους, και για πράγματα στα οποία υπάρχει αβεβαιότητα και ασάφεια. Στα μεγάλα θέματα καλούμε συμβούλους να μας βοηθήσουν στη διαδικασία της “σκέψης και διαβούλευσης”, επειδή δεν έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας, θεωρώντας ότι δεν είμαστε σε θέση να ξεκαθαρίσουμε οι ίδιοι τα πράγματα». (1112b 3, 9-13).
 
Σε τελική ανάλυση, ο άνθρωπος είναι πάντα η αρχή κάθε ενέργειας και κάθε συμπεριφοράς. Γι’ αυτό και φέρει πάντα την ευθύνη των πράξεών του. Κι αν γίνει αποδεκτό ότι οι σωστές πράξεις οδηγούν στην ευτυχία, τότε ο άνθρωπος κατέχει ο ίδιος τα κλειδιά της. Ούτε η μοίρα ούτε οι θεοί έχουν σχέση με τα ανθρώπινα: «Ο άνθρωπος λοιπόν είναι, όπως το είπαμε ήδη, η αρχή των πράξεων. Όσο για τη “σκέψη και διαβούλευση”, αυτή αναφέρεται σε όσα το ίδιο το άτομο μπορεί να κάνει, και οι πράξεις γίνονται για σκοπούς έξω από αυτές· γιατί αντικείμενο της “σκέψης και διαβούλευσης” δεν μπορεί, βέβαια, να είναι το τέλος, αλλά μόνο τα μέσα που οδηγούν σ’ αυτό». (1112b 3, 35-38).
 
Αυτό που μένει, είναι η διερεύνηση του τελικού ορισμού της προαίρεσης: «Το αντικείμενο της “σκέψης και διαβούλευσης” και το αντικείμενο της προαίρεσης είναι το ίδιο, μόνο που το αντικείμενο της προαίρεσης έχει ήδη σαφώς προκριθεί, αφού αντικείμενο της προαίρεσης είναι αυτό που με τη διαδικασία της “σκέψης και διαβούλευσης” έχει κριθεί ότι πρέπει να γίνει. Γιατί ο καθένας παύει να ψάχνει πώς πρέπει να ενεργήσει, μόλις αναγάγει την αρχή της ενέργειας στον εαυτό του, στο οδηγητικό μέρος του εαυτού του· γιατί αυτό είναι που επιλέγει και προτιμάει». (1113a 3, 4-9).
 
Και αμέσως συμπληρώνεται: «Αν λοιπόν το αντικείμενο της προαίρεσης είναι κάτι που, ύστερα από σκέψη και διαβούλευση, είναι επιθυμητό – με τον όρο, βέβαια, να είναι από τα πράγματα που εμπίπτουν στη δική μας δύναμη –, τότε και η προαίρεση θα είναι, σκέφτομαι, επιθυμία – ύστερα από σκέψη και διαβούλευση – πραγμάτων που εμπίπτουν στη δική μας δύναμη. Γιατί από τη στιγμή που, ύστερα από σκέψη και διαβούλευση, κρίναμε τι πρέπει να επιλέξουμε και να προτιμήσουμε, επιθυμούμε πια σύμφωνα με τη σκέψη και τη διαβούλευση μας». (1113a 3, 11-15).
 
Με δεδομένο ότι η σκέψη και η διαβούλευση (και κατ’ επέκταση και η προαίρεση) απευθύνονται στην υπηρεσία ενός σκοπού (τέλος), καθίσταται σαφές ότι και η βούληση, με την έννοια της ανθρώπινης θέλησης-επιθυμίας είναι αδύνατο να εκληφθεί ανεξάρτητα από τον τελικό επιδιωκόμενο σκοπό που υπηρετούν όλα τα προηγούμενα. Θα λέγαμε ότι η βούληση είναι που καθορίζει και τη σκέψη και τη διαβούλευση διαμορφώνοντας εκ των προτέρων τον τελικό στόχο των πράξεων.
 
Κι αφού η βούληση οριοθετεί το τέλος, είναι προφανές ότι η ποιότητα αυτού του τέλους σχετίζεται αλληλένδετα με την ποιότητα της βούλησης. Σε τελική ανάλυση, η βούληση κάθε ανθρώπου καταδεικνύει και την ποιότητά του. Άλλη είναι η βούληση του ενάρετου κι άλλη του ευτελούς ανθρώπου.
 
Το ζήτημα είναι να ξεκαθαριστεί κατά πόσο το τέλος μπορεί να οριστεί με υποκειμενικά ή με αντικειμενικά κριτήρια. Ο Αριστοτέλης ξεκινά τη διερεύνηση: «Ότι η βούληση έχει για αντικείμενό της το τέλος, το έχουμε ήδη πει. Κάποιοι, πάντως, θεωρούν ότι αντικείμενο της βούλησης είναι το αγαθό, ενώ κάποιοι άλλοι έχουν τη γνώμη ότι αντικείμενό της είναι αυτό που φαίνεται σε κάθε επιμέρους άτομο αγαθό». (1113a 4, 17-19).
 
Τελικά, ούτε η μια ούτε η άλλη άποψη φαίνεται επαρκής: «Αυτοί λοιπόν που λένε ότι το αντικείμενο της βούλησης είναι το αγαθό, δεν μπορεί παρά να δεχτούν – ως λογική συνέπεια – ότι αυτό που θέλει το άτομο ύστερα από μια λανθασμένη επιλογή και προτίμηση δεν είναι αντικείμενο βούλησης (γιατί αν είναι αντικείμενο βούλησης, δεν μπορεί παρά να είναι και αγαθό, στην πραγματικότητα όμως ήταν – κάτω από ορισμένες συνθήκες- κακό)». (1113a 4, 19-22).
 
Με άλλα λόγια, η παραδοχή ότι η βούληση αφορά πάντα το αγαθό ισοδυναμεί με την άποψη ότι ο άνθρωπος είναι αδύνατο να έχει στρεβλές επιθυμίες ή ότι εν τέλει δεν υπάρχουν στρεβλές επιθυμίες, αφού η βούληση αποβλέπει μόνο στο αγαθό.
 
Όμως και η δεύτερη άποψη της υποκειμενικότητας του αγαθού (ως τελικού σκοπού) αποδεικνύεται ελλιπής: «Αυτοί, πάλι, που λένε ότι αντικείμενο της βούλησης είναι αυτό που φαίνεται στο κάθε επιμέρους άτομο καλό, είναι υποχρεωμένοι να δεχτούν – επίσης ως λογική συνέπεια – ότι δεν υπάρχει κάτι που να είναι εκ φύσεως αντικείμενο της βούλησης, αλλ’ ότι αντικείμενο της βούλησης είναι αυτό που φαίνεται στο κάθε επιμέρους άτομο αγαθό: στο ένα άτομο φαίνεται αγαθό αυτό, στο άλλο κάτι άλλο, και είναι φορές που τους φαίνονται αγαθά αντίθετα μεταξύ τους πράγματα». (1113a 4, 22-25).
 
Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν πράγματα που ορίζονται ως αγαθό από την ίδια τη φύση, τα οποία κρίνονται υπεράνω οποιασδήποτε υποκειμενικότητας. Για παράδειγμα το αγαθό της καλής υγείας είναι αδύνατο να αμφισβητηθεί. Από αυτή την άποψη, η υποκειμενικότητα στον καθορισμό του τέλους από τη βούληση μπαίνει σε όρια, τίθεται δηλαδή αποκλειστικά στη βάση των ανθρωπίνων προτεραιοτήτων από την πλευρά της κοινωνικής, ηθικής, μορφωτικής (ή οποιασδήποτε άλλης διαμορφώσιμης) υπόστασής του κι όχι από την άποψη των φυσικών επιταγών.
 
Από κει και πέρα, ο Αριστοτέλης διαχωρίζει το αγαθό σε «κατ’ αλήθειαν αντικείμενο της βούλησης» και σ’ αυτό που «φαίνεται αγαθό» με βάση την ποιότητα του ανθρώπου για τον οποίο γίνεται λόγος: «Αν λοιπόν οι λογικές αυτές συνέπειες δε γίνονται αποδεκτές, μήπως άραγε θα πρέπει να πούμε ότι απολύτως και κατ’ αλήθειαν αντικείμενο της βούλησης είναι το αγαθό, για το κάθε όμως επιμέρους άτομο αυτό που του φαίνεται αγαθό; Που πάει να πει ότι το κατ’ αλήθειαν αντικείμενο βούλησης είναι αντικείμενο βούλησης για τον αγαθό άνθρωπο, ενώ για το κατώτερης ποιότητας άτομο αντικείμενο βούλησης είναι το οποιοδήποτε πράγμα – ακριβώς όπως και στην περίπτωση των σωμάτων: για τα σώματα που βρίσκονται σε καλή κατάσταση υγιεινό είναι το κατ’ αλήθειαν υγιεινό, ενώ για τα άρρωστα σώματα βοηθητικά προς την κατεύθυνση της υγείας είναι κάποια άλλα πράγματα· το ίδιο συμβαίνει με τα πικρά, τα γλυκά, τα ζεστά, τα βαριά κοκ». (1113a 4, 25-33).
 
Φυσικά το «κατ’ αλήθειαν αντικείμενο της βούλησης» αφορά τον ενάρετο άνθρωπο: «Γιατί ο άνθρωπος της αρετής έχει σε όλες τις επιμέρους περιπτώσεις τη σωστή κρίση, και στην κάθε επιμέρους περίπτωση γίνεται φανερή σ’ αυτόν η πραγματική αλήθεια». (1113a 4, 33-34).
 
Η ποιότητα των έξεων σε κάθε ζήτημα είναι σε θέση να διασφαλίσει την ορθή κρίση: «Η κάθε επιμέρους έξη έχει τη δική της ξεχωριστή αντίληψη για το ωραίο και το ευχάριστο – και ασφαλώς σ’ αυτό κυρίως το σημείο διαφέρει ο άνθρωπος της αρετής από τους άλλους: ότι μπορεί στις επιμέρους περιπτώσεις να βλέπει τα πράγματα όπως πράγματι είναι, σαν να είναι ο κανόνας και το μέτρο τους». (1113a 4, 33-38).
 
Τα προβλήματα της βούλησης ξεκινούν όταν το αγαθό ταυτίζεται με την ηδονή: «Οι περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται ότι τα σφάλματα που κάνουν τα κάνουν εξαιτίας της επίδρασης που ασκεί επάνω τους η ηδονή· γιατί, ενώ δεν είναι αγαθό η ηδονή, αυτούς τους φαίνεται ότι είναι. Συνέπεια: προτιμούν το ευχάριστο ως καλό και αποφεύγουν το δυσάρεστο ως κακό». (1113a 4, 38 και 1113b 4, 1-2).
 
Κι εδώ βρίσκεται το μυστικό που κατέχει ο ενάρετος άνθρωπος. Η ποιότητά του τού επιτρέπει να στρέφει τη βούλησή του σ’ αυτό που πράγματι είναι αγαθό, χωρίς να παρασύρεται από τις ηδονές που έχουν πρόσκαιρο χαρακτήρα. Η ισορροπία ανάμεσα στις πράξεις, τη βούληση, ώστε να τίθενται στην υπηρεσία του «κατ’ αλήθειαν» τέλους είναι η βάση για την ανθρώπινη ευτυχία. Από κει και πέρα, όλα είναι θέμα αυτογνωσίας προκειμένου να επιλεγεί ο σωστός δρόμος (τα μέσα προς εκπλήρωση του τέλους) από τη σκέψη και τη διαβούλευση και την προαίρεση.
 
Αριστοτέλης: Ηθικά Νικομάχεια