Τετάρτη 15 Μαΐου 2019

ΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ - Λυσιστράτη (1-36)

ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ
Ἀλλ᾽ εἴ τις εἰς Βακχεῖον αὐτὰς ἐκάλεσεν,
ἢ ᾽ς Πανὸς ἢ ᾽πὶ Κωλιάδ᾽ εἰς Γενετυλλίδος,
οὐδ᾽ ἂν διελθεῖν ἦν ἂν ὑπὸ τῶν τυμπάνων.
νῦν δ᾽ οὐδεμία πάρεστιν ἐνταυθοῖ γυνή·
5 πλὴν ἥ γ᾽ ἐμὴ κωμῆτις ἥδ᾽ ἐξέρχεται.
χαῖρ᾽, ὦ Κλεονίκη. ΚΛΕΟΝΙΚΗ. καὶ σύ γ᾽, ὦ Λυσιστράτη.
τί συντετάραξαι; μὴ σκυθρώπαζ᾽, ὦ τέκνον·
οὐ γὰρ πρέπει σοι τοξοποιεῖν τὰς ὀφρῦς.
ΛΥ. ἀλλ᾽, ὦ Κλεονίκη, κάομαι τὴν καρδίαν,
10 καὶ πόλλ᾽ ὑπὲρ ἡμῶν τῶν γυναικῶν ἄχθομαι,
ὁτιὴ παρὰ μὲν τοῖς ἀνδράσιν νενομίσμεθα
εἶναι πανοῦργοι— ΚΛ. καὶ γάρ ἐσμεν νὴ Δία.
ΛΥ. εἰρημένον δ᾽ αὐταῖς ἀπαντᾶν ἐνθάδε
βουλευσομέναισιν οὐ περὶ φαύλου πράγματος,
15 εὕδουσι κοὐχ ἥκουσιν. ΚΛ. ἀλλ᾽, ὦ φιλτάτη,
ἥξουσι· χαλεπή τοι γυναικῶν ἔξοδος.
ἡ μὲν γὰρ ἡμῶν περὶ τὸν ἄνδρ᾽ ἐκύπτασεν,
ἡ δ᾽ οἰκέτην ἤγειρεν, ἡ δὲ παιδίον
κατέκλινεν, ἡ δ᾽ ἔλουσεν, ἡ δ᾽ ἐψώμισεν.
20 ΛΥ. ἀλλ᾽ ἕτερα τἄρ᾽ ἦν τῶνδε προὐργιαίτερα
αὐταῖς. ΚΛ. τί δ᾽ ἐστίν, ὦ φίλη Λυσιστράτη,
ἐφ᾽ ὅ τι ποθ᾽ ἡμᾶς τὰς γυναῖκας ξυγκαλεῖς;
τί τὸ πρᾶγμα; πηλίκον τι; ΛΥ. μέγα. ΚΛ. μῶν καὶ παχύ;
ΛΥ. νὴ Δία παχὺ ‹πάνυ›. ΚΛ. κᾆτα πῶς οὐχ ἥκομεν;
25 ΛΥ. οὐχ οὗτος ὁ τρόπος· ταχὺ γὰρ ἂν ξυνήλθομεν.
ἀλλ᾽ ἔστιν ὑπ᾽ ἐμοῦ πρᾶγμ᾽ ἀνεζητημένον
πολλαῖσί τ᾽ ἀγρυπνίαισιν ἐρριπτασμένον.
ΚΛ. ἦ πού τι λεπτόν ἐστι τοὐρριπτασμένον;
ΛΥ. οὕτω γε λεπτὸν ὥσθ᾽ ὅλης τῆς Ἑλλάδος
30 ἐν ταῖς γυναιξίν ἐστιν ἡ σωτηρία.
ΚΛ. ἐν ταῖς γυναιξίν; ἐπ᾽ ὀλίγου τἄρ᾽ εἴχετο.
ΛΥ. ὡς ἔστ᾽ ἐν ἡμῖν τῆς πόλεως τὰ πράγματα,
ἢ μηκέτ᾽ εἶναι μήτε Πελοποννησίους—
ΚΛ. βέλτιστα τοίνυν μηκέτ᾽ εἶναι νὴ Δία.
35 ΛΥ. Βοιωτίους τε πάντας ἐξολωλέναι.
ΚΛ. μὴ δῆτα πάντας γ᾽, ἀλλ᾽ ἄφελε τὰς ἐγχέλεις.

***
Μπροστά, δεξιά κι αριστερά στη σκηνή, τα σπίτια της Λυσιστράτης και της Κλεονίκης. Στο βάθος φαίνονται τα Προπύλαια. Ένα στενό δρομάκι, αρχίζοντας από την ορχήστρα, οδηγεί προς τα κει. Στη μέση των βράχων (δεύτερο πλάνο) το σπήλαιο του Πανός.
Χαράματα.


Η Λυσιστράτη περπατεί πάνου κάτου μ᾽ ανυπομονησία.

ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ
Γιά κοίτα! Αν τις καλούσανε για γλέντι
στου Βάκχου ή του Πανός τα πανηγύρια
και στην Κωλιάδαν άκρα, στο ναό
της Γεννήτρας Θεάς, δε θα μπορούσε
να περάσει κανείς απ᾽ τα πολλά
τα τούμπανα. Και τώρα μήτε μια
δε φάνηκε. Μα νά την η γειτόνισσα!
Γεια σου Κλεονίκη!
ΚΛΕΟΝΙΚΗ
Γεια σου, Λυσιστράτη!
Γιατί έτσι ταραγμένη και κατσούφα;
Μη σουφρώνεις τα φρύδια σου, παιδί μου,
ωσάν περισπωμένη. Δε σου πάει.
ΛΥΣ. Μου καίγεται η καρδιά κι είμαι όλη φούρκα
10 μ᾽ εμάς τις γυναικούλες. Μας νομίζουν
διαβόλου κάλτσες οι άντρες μας…
ΚΛΕ. Είμαστε και παραείμαστε, όρκο παίρνω!
ΛΥΣ. Τις παράγγειλα εδώ ν᾽ ανταμωθούμε,
για να πάρουμε μια σπουδαία απόφαση
κι αυτές κοιμούνται ακόμα και δεν έρχονται.
ΚΛΕ. Μα θα ᾽ρθουνε, καλή μου. Δεν είν᾽ εύκολο
στις γυναίκες εμάς να ξεπορτίζουμε.
Η μια ᾽χει να φροντίσει το συμβίο,
η άλλη το δούλο να ξυπνήσει· κι άλλη
το μωρό να πλαγιάσει· κι άλλη μια
να το ταγίσ᾽ ή να το ξεσκατίσει.
20 ΛΥΣ. Εδώ ειχαν σοβαρότερη δουλειά.
ΚΛΕ. Λέγε λοιπόν, καλή μου, τί μας κάλεσες
τα θηλυκά σε σύναξη. Τί πράμα
να᾽ ναι τούτο και πόσο; ΛΥΣ. Τρισμεγάλο!
ΚΛΕ. Κι ανάλογα χοντρό; ΛΥΣ. Πάρα πολύ!
ΚΛΕ. Και πώς δεν τσακιστήκανε να ᾽ρθούνε;
ΛΥΣ. Μα δε μιλάω για τέτοιο πράμα. Αλλιώς,
πατείς με και πατώ σε θα ροβόλαγαν.
Άλλο πράμα εννοώ, που εγώ μονάχα
το σοφίστηκα. Νύχτες στο μυαλό μου
το δούλευα και το κοσκίνιζ᾽ άγρυπνη.
ΚΛΕ. Και γιά να δούμε τί ψιλοκοσκίνισες;
ΛΥΣ. Σκέδιο φίνο! Οι γυναίκες μοναχά
30 μπορούν να σώσουν όλην την Ελλάδα.
ΚΛΕ. Πώς; Οι γυναίκες; Μπόσικη κουβέντα!
ΛΥΣ. Καιρός εμείς να πάρουμε στα χέρια μας
το κουβέρνο, τι αλλιώς δε θ᾽ απομείνει
Μοραΐτης… ΚΛΕ. Χαρά μας! Απ᾽ το στόμα σου
και στου θεού τ᾽ αυτί. ΛΥΣ. Κι οι Ρουμελιώτες
θα χαθούν απ᾽ το πρόσωπο της γης!
ΚΛΕ. Όχι δα κι όλοι! Βγάλε όξω τα χέλια.

Μορφές και Θέματα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας: ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ, ΣΥΝΟΨΙΣΗ




Τι συμβαίνει λοιπόν κοντά στα νερά; Συνοψίζοντάς τα θα λέγαμε ότι ποταμοί, λίμνες, πηγές είναι:


  • τόποι γέννησης θεών (Ίμβρασος: Ήρα· Ινωπός: Απόλλων), σωτηρίας από κινδύνους (Τάνος: Ορέστης· Ίναχος: άνθρωποι· κρήνη της Άρνης: Ποσειδών)*, ανάπαυσης (Κηφισός: Δήμητρα), ενηλικίωσης (Στρυμόνας: Διόνυσος)
  • τόποι εξαγνισμού (Πηγή του Ελευθερίου ύδατος στο Ηραίο του Άργους), από μίασμα (Άνιγρος, Προιτίδες), από τοκετό (Ρέα, Λύμαξ ή Λύμαιος), από τρέλα (Ίναχος, κάτοικος της Τίρυνθας), από φόνο (Ελικών: Μαινάδες-Ορφέας· λίμνη Λέρνα -εκεί οι Δαναΐδες είχαν καταχώσει τα κεφάλια των συζύγων τους), μετά από ερωτική επαφή (Λάδων: Δήμητρα), για το πρώτο μπάνιο του μωρού (Λούσιος: Δίας), καθαρμού πριν από θυσία (Λούσιος: Προίτος) -ο εξαγνισμός επιτυγχάνεται γιατί το νερό είναι τρεχούμενο και δεν μολύνεται ποτέ· το ίδιο ισχύει και για το θαλασσινό νερό.
  • γεννήτορες σπουδαίων οικογενειών (Ερύμανθος, Ίναχος, Πηνειός: Λαπίθες), θεών και ηρώων (Πηνειός-Κρέουσα, Κηφισός-Λειριόπη), του πρώτου ανθρώπου (Φορωνέας, Ίναχος), τροφών των θεών (Αστερίων: Ήρα)
  • αντικείμενα ερωτικού πόθου (Ενιπέας, Τυρώ)
  • ιδρυτές ναών (Φορωνέας, Ίναχος)
  • κριτές θεϊκών διαφορών (Ίναχος, Ποσειδών-Αθηνά)
  • δέκτες θεϊκών τιμωριών (Ίναχος, Δίας)
  • τόποι διάπραξης σπουδαίων κατορθωμάτων (Λάδων: Ηρακλής-ιερό ελάφι της Άρτεμης· Πηνειός ή Αλφειός: Ηρακλής-στάβλοι του Αυγεία· Στρυμόνας: Ηρακλής-άλογα Γηρυόνη), σημαδιακών γεγονότων (Άναυρος: Ιάσων), φόνων (Λάδων, Λεύκιππος)
  • τόποι ερωτικών επαφών, τις περισσότερες φορές ακούσιων (Λάδων: Παν-Σύριγξ· Εύηνος: Νέσσος-Δηιάνειρα· Πηνειός: Απόλλων-Κυρήνη· Σαγγάριος: Δίας-Κυβέλη), γάμων (Πηνειός: Πειρίθοος-Ιπποδάμεια· Ληθαίος: Δίας-Ευρώπη)
  • τόποι θανάτου (Εύηνος: Εύηνος· Ισμηνός: Ισμηνός, Στρυμόνας: Στρυμόνας· Τάναης: Τάναης· Κασταλία: Κασταλία), θρήνου (Αχέρων, Κωκυτός, Πυριφλεγέθων: Ορφέας), αυτοσυγκέντρωσης (Δονακών: Νάρκισσος)
  • τόποι κυνηγιού (Άναυρος: Άρτεμη, ελαφίνες)
  • αιτία καταστροφών (Συς: Λείβυθρα)
  • ανανέωσης δυνάμεων (λίμνη Κάναθος: Ήρα)
 
Το νερό συσχετίζεται με το ιερό, με τη ζωή και τον έρωτα, την «προνομιακή» πρόσβαση σε έναν κόσμο πέρα από την ανθρώπινη κοινωνία, με τον θάνατο. Αυτές τις εκφάνσεις του νερού μπορούμε να τις δούμε σε δύο πολύ γνωστές παραστάσεις: η μία είναι του κρατήρα του Δερβενίου, όπου παρουσιάζεται ο ιερός γάμος του Διόνυσου με την Αριάδνη, ενώ Νύμφες συνοδεύουν το ζευγάρι χορεύοντας. Η άλλη είναι η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, στην οποία ήδη έχουμε αναφερθεί. Και οι δύο γάμοι έχουν αξία εξόδου στο υπερπέραν. Και αν ο γάμος αφορά στη ζωή και ο Πλούτωνας στον θάνατο, ωστόσο ο θεός του θανάτου δεν συγχρωτίζεται με την εκμηδένιση. Ο Πλούτωνας ονομάζεται και πλουτοδότης -θυμίζουμε παραστάσεις του Πλούτωνα με το κέρας της Αμαλθείας. Ο θεός του κάτω κόσμου δεν παίρνει μόνο ζωή αλλά και δίνει ζωή. Εξάλλου, ακόμη και ο γάμος του Διόνυσου και της Αριάδνης υποβάλλει τη σκέψη του θανάτου. Δεν είναι μόνο η σχέση του Διόνυσου με τον θάνατο μέσω του υγρού στοιχείου· είναι και η Αριάδνη που τιμάται στην αμμουδιά, όπου η θάλασσα αποθέτει κάποιες φορές μήνυμα θανάτου.
 
Σε τελευταία ανάλυση, αν η συνέχιση της ζωής μέσω της αναπαραγωγής είναι η μία όψη του νομίσματος και ο θάνατος η άλλη, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι το νόμισμα έχει και μια τρίτη πλευρά: αυτή από την οποία κυλά και στην οποία συνυπάρχουν όλες οι αντιθέσεις, αίροντας τα όρια.
 
Κλείνοντας, παραθέτουμε ένα μοντέρνο έργο τέχνης, μια εικόνα video art του αμερικανού καλλιτέχνη Μπιλ Βαϊόλα, ένα μικρό δείγμα της πεποίθησης ότι η ελληνική αρχαιότητα αποτελεί μια διαρκή πηγή έμπνευσης και προβληματισμού, ότι δεν αποτελεί ένα παρελθόν κλεισμένο στον εαυτό του αλλά μια διαρκής παρουσία με διαρκείς προεκτάσεις σε νοήματα ίδια ή και διαφορετικά. «Το Ταξίδι» είναι η αφήγηση του τελευταίου ταξιδιού του ανθρώπου στον Άδη, δηλαδή στην άλλη πλευρά. Αν όμως λάβουμε υπόψη μας ότι φύλακας μεταξύ των δύο κόσμων είναι ο ίδιος ο καλλιτέχνης, τότε μπορούμε να εικάσουμε ότι ο καλλιτέχνης είναι ο Ερμής - ψυχοπομπός σε κόσμους μη ορατούς, όχι στο Επέκεινα της ζωής, αλλά σε λανθάνουσες ή αθέατες όψεις της. Ο καλλιτέχνης αποτελεί το μέσο για να συμμετάσχει κανείς στο παιγνίδι της ανεύρεσης θησαυρών, αθέατων, χωμένων δηλαδή στον ά-ιδη, στο μη ορατό μέσα στην αχλύ ενός αφόρητου ρεαλισμού.
--------------------------
*Η κρήνη αυτή βρίσκεται στη Μαντίνεια. Εκεί έκρυψε η Ρέα τον νεογέννητο Ποσειδώνα σε ένα κοπάδι για να τον γλιτώσει από τον πατέρα του Κρόνο και την τύχη που είχαν τα άλλα του αδέλφια. Αντί για το παιδί η Ρέα έδωσε στον Κρόνο ένα πουλάρι να καταπιεί πείθοντάς τον ότι επρόκειτο για το παιδί του (Παυσ. 8.8.1-2, 10.2, 25.7).

Η έννοια της αυτοπραγμάτωσης και πώς μπορούμε να την κατακτήσουμε

Όσοι ενδιαφέρονται για την ψυχολογία της προσωπικότητας δεν θα μπορούσαν να μην παρατηρήσουν την πολυσυζητημένη λέξη-κλειδί «αυτοπραγμάτωση».

Η αυτοπραγμάτωση είναι ο τελικός στόχος στην πυραμίδα της ιεραρχίας των αναγκών σύμφωνα με τον Albert Maslow. Αφορά την πραγματοποίηση όλων των δυνατοτήτων του ανθρώπου κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ωστόσο, μπορεί να επιτευχθεί μόνο εφόσον εκπληρωθούν οι υπόλοιπες ανάγκες του.

Όπως αναφέραμε και παραπάνω, η ιεραρχία του Maslow εμφανίζεται ως πυραμίδα. Οι πιο βασικές μας βιολογικές ανάγκες τοποθετούνται στο κάτω μέρος και οι πιο περίπλοκες ψυχολογικές στο επάνω μέρος. Η ιδέα πίσω από τη θεωρία είναι ότι οι άνθρωποι πρέπει να καλύψουν κάθε σειρά αναγκών προτού μπορέσουν να προχωρήσουν στο επόμενο επίπεδο.

Στο κάτω μέρος είναι οι βασικές ανάγκες μας για φαγητό, νερό, ύπνο κλπ. Το επόμενο επίπεδο είναι η ασφάλεια, έπειτα η αγάπη και η έννοια του «ανήκειν», ακολουθούμενη από την αυτοεκτίμηση και τελικά στο ανώτερο επίπεδο βρίσκεται η αυτοπραγμάτωση.

Η αυτοπραγμάτωση μπορεί να οριστεί ως η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας πραγματοποιώντας τα όνειρά μας και αξιοποιώντας στις δυνατότητές μας. Ο ίδιος ο Maslow το περιγράφει ως εξής:

«Ό, τι μπορεί να γίνει ένας άνθρωπος, θα πρέπει να γίνει. Αυτή την ανάγκη ονομάζουμε αυτοπραγμάτωση».

Επομένως, πώς επιτυγχάνεται την αυτοπραγμάτωση;

Δέκα χαρακτηριστικά της αυτοπραγμάτωσης

Εκτίμηση

Το να αισθάνεται κανείς ευλογημένος και ευγνώμων για αυτά που έχει στη ζωή του είναι το πρώτο βήμα προς την αυτοπραγμάτωση. Αυτό σημαίνει ότι ζούμε τη στιγμή, απολαμβάνοντας τη ζωή, όντας ευχαριστημένοι για τα καθημερινά πράγματα που έχουμε. Βρίσκουμε χαρά στη ζωή, εκτιμώντας τη φύση και τους άλλους ανθρώπους.

Αποδοχή

Αποδεχτείτε ποιος είστε, τι αξίζετε και ποια είναι η θέση σας. Η ζωή είναι οι επιλογές που κάνουμε. Με την αποδοχή αυτών που έχουμε ζήσει, μπορούμε να προχωρήσουμε χωρίς να λυπόμαστε γι’ αυτά που δεν έχουμε κάνει. Μόνο ένα ισχυρό ψυχικά άτομο μπορεί να παραδεχτεί πλήρως τις αδυναμίες του και να συνειδητοποιήσει ότι δεν χρειάζεται να είναι κανείς τέλειος για να είναι κι ευτυχισμένος. Η αποδοχή του εαυτού σας και, στη συνέχεια, η αξιοποίηση αυτής της γνώσης για να έρθετε σε επαφή με τον «καλύτερο» εαυτό σας είναι ένα σημάδι ότι κατευθύνεστε προς την αυτοπραγμάτωση.

Αυθεντικότητα

Αντί να αναλωνόμαστε σε αρνητικές σκέψεις γύρω από τον εαυτό μας, μπορούμε να νιώσουμε όλα εκείνα τα θετικά συναισθήματα που προκύπτουν από τη σκέψη ότι είμαστε… απλά μοναδικοί!

Γαλήνη

Αναλάβετε την ευθύνη για τις δικές σας πράξεις. Εκείνοι που κατηγορούν τους άλλους για αυτά που αφορούν τους ίδιους δεν θα είναι ποτέ σε θέση να πάρουν τον έλεγχο της ζωής τους, να ηρεμήσουν εσωτερικά και να αλλάξουν προς το καλύτερο.

Σκοπός

Πέρα από τη θεωρία, εξίσου σημαντική είναι και η πράξη για την επίτευξη των στόχων. Να είστε γενναίοι και να διεκδικείτε αυτά που θέλετε, ακόμα κι αν οι άλλοι διαφωνούν μαζί σας. Μιλήστε αν νιώθετε αδικημένοι.

Αποτελεσματική αντίληψη της πραγματικότητας

Μαθαίνοντας ότι η αυτοπραγμάτωση είναι μια συνεχής διαδικασία και όχι μια τελική κατάσταση και συνεχίζοντας να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, αποδεχόμαστε τόσο τις επιτυχίες όσο και τις αποτυχίες μας.

Ανθρωπισμός

Η αίσθηση της συμπάθειας προς τους άλλους ανθρώπους, τα ζώα, τον κόσμο γύρω μας είναι ένα σημάδι ότι ενδιαφερόμαστε για την ευημερία των άλλων. Θυμηθείτε, οι εγωιστές άνθρωποι δεν μπορούν να φτάσουν ποτέ στην αυτοπραγμάτωση.

Σημαντικές εμπειρίες

Έχετε βιώσει ποτέ κάτι και να νιώσατε μόνο ευτυχία και ευφορία; Αυτές είναι οι στιγμές που αισθανόμαστε πραγματικά ζωντανοί και αποτελούν την ουσία μιας καλής ζωής.

Ορθή κρίση

Πολλοί άνθρωποι δεν έχουν εμπιστοσύνη στην κρίση τους. Μερικές φορές μπορεί να είναι δύσκολο να παραμείνετε πιστοί στην κρίση σας, αλλά αυτό είναι ένα σημάδι ισχυρού χαρακτήρα.

Δημιουργικό πνεύμα

Υπάρχουν άνθρωποι που θα σηκωθούν νωρίς για να δουν την ανατολή, θα βρουν ομορφιά στα πιο μικρά πράγματα. Η ζωή έχει νόημα όταν βιώνουμε μια «δημιουργική ένταση» για τον κόσμο.

Τρεις πρακτικές που σας βοηθήσουν να φτάσετε στην αυτοπραγμάτωση

Σταματήστε να ζηλεύετε άλλους ανθρώπους

Θα θέλατε να έχετε πράγματα που έχουν οι φίλοι σας; Ζηλεύετε τους διάσημους και τον τρόπο ζωής τους; Δεν μπορείτε ποτέ να ξέρετε τι άλλο μπορεί να έχουν περάσει στη ζωή τους. Θυμάμαι κάποια στιγμή που διάβασα σε ένα άρθρο για ένα επιτυχημένο μοντέλο που είχε εκπληκτική εμφάνιση, πανέμορφα σπίτια και φαινόταν να ζει μια πολύ ευτυχισμένη ζωή. Πρόσφατα έμαθα ότι αυτοκτόνησε σε ένα δωμάτιο ενός ξενοδοχείου. Είναι σημαντικό να ζείτε τη δική σας ζωή, να μην συγκρίνετε τον εαυτό σας με τους άλλους και να είστε ευγνώμονες για αυτό που έχετε. Η αυτοπραγμάτωση δεν αφορά κανέναν άλλο, παρά μόνο εσάς.

Συνειδητοποιήστε ότι έχετε τον έλεγχο

Η ζωή μας είναι οι επιλογές μας κι οι επιλογές μας χρειάζεται να είναι υπό τον έλεγχό μας στο μεγαλύτερο, τουλάχιστον, μέρος τους. Άρα, σε μια δύσκολη κατάσταση είναι σημαντικό να έχουμε επίγνωση του πώς συμπεριφερόμαστε. Επομένως, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στη ζωή μας, αυτό που είναι σημαντικό είναι να το αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά.

Αν γνωρίζετε ήδη τις αδυναμίες και τις δυνατότητές σας, είστε πιο προετοιμασμένοι για οτιδήποτε καλό ή κακό μπορεί να προκύψει. Θα είστε σε θέση να αποφασίσετε τι πρέπει να κάνετε όταν αντιμετωπίζετε εμπόδια. Θυμηθείτε ότι μόλις δεχτείτε ποιος είστε και ότι είστε οι ίδιοι υπεύθυνοι για τη δική σας ευτυχία, το νόημα της ζωής αποκτά νέα διάσταση.

Συνεχίστε να αγωνίζεστε

Η αυτοπραγμάτωση είναι ένα ταξίδι χωρίς τελικό προορισμό. Πρόκειται για μια συνεχιζόμενη διαδικασία όπου κάθε φορά προχωράμε προς το επόμενο επίπεδο ανάπτυξης. Ως εκ τούτου, δεν χρειάζεται να σταματήσουμε να προσπαθούμε να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας γιατί υπάρχει πάντα κάτι ακόμα που μπορούμε να κάνουμε.

Βολτέρος: Προκαταλήψεις

Η προκατάληψη είναι γνώμη χωρίς κρίση. Έτσι, σε ολόκληρη τη γη εμφυσούμε στα παιδιά όποια άποψη θέλουμε, πριν να είναι σε θέση να κρίνουν. Υπάρχουν προκαταλήψεις γενικώς αποδεκτές και αναγκαίες, οι οποίες συνιστούν την ίδια την αρετή. Σ’ όλες τις χώρες μαθαίνουν στα παιδιά ν’ αναγνωρίζουν έναν ανταποδοτικό και εκδικητικό Θεό· να σέβονται, ν’ αγαπούν τον πατέρα τους και τη μητέρα τους· να θεωρούν την κλεψιά έγκλημα, το ιδιοτελές ψέμα ελάττωμα, πριν ακόμη να μπορούν να διακρίνουν τι θα πει κακία και τι αρετή.

Υπάρχουν, λοιπόν, πολύ καλές προκαταλήψεις: είναι αυτές που μας τις επιβεβαιώνει η κρίση μας όταν συλλογιζόμαστε.

Το συναίσθημα δεν είναι μια απλή προκατάληψη, είναι κάτι πολύ πιο ισχυρό. Η μητέρα δεν αγαπάει το γιο της επειδή της είπαν ότι πρέπει να τον αγαπάει· ευτυχώς τον πονάει ακούσια. Δεν είναι από προκατάληψη που τρέχετε να βοηθήσετε ένα άγνωστο παιδί που ετοιμάζεται να πέσει στον γκρεμό ή που κινδυνεύει να το καταβροχθίσει ένα ζώο.

Όμως από προκατάληψη θα σεβαστείτε έναν άνθρωπο καλοντυμένο, που βαδίζει και μιλάει σοβαρά. Οι γονείς σας σας είπαν ότι πρέπει να υποκλίνεστε σ’ αυτόν τον άνθρωπο· τον σέβεστε χωρίς να ξέρετε εάν αξίζει το σεβασμό σας· μεγαλώνετε και αποκτάτε γνώσεις: καταλαβαίνετε πως αυτός ο άνθρωπος είναι ένας τσαρλατάνος ζυμωμένος με έπαρση, ιδιοτέλεια και επιτήδευση· περιφρονείτε ότι σεβόσασταν και η προκατάληψη παραχωρεί τη θέση της στην κρίση. Από προκατάληψη πιστέψατε τους μύθους που λίκνισαν την παιδική σας ηλικία: σας είπαν πως οι Τιτάνες πολέμησαν τους θεούς και πως η Αφροδίτη ήταν ερωτευμένη με τον Άδωνη· στα δώδεκα σας χρόνια θεωρούσατε αυτούς τους μύθους αληθινούς, στα είκοσι τους θεωρείτε ευφυείς αλληγορίες.

Ας εξετάσουμε με λίγα λόγια τα διάφορα είδη των προκαταλήψεων, για να βάλουμε λίγη τάξη σε ότι μας απασχολεί. Ίσως κι εμείς να είμαστε σαν εκείνους που, την εποχή του συστήματος του Λόου, διαπίστωσαν ότι είχαν υπολογίσει φανταστικά πλούτη.

ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ

Δεν είναι αστείο τα μάτια μας, ακόμη κι όταν βλέπουμε πολύ καλά, να μας εξαπατούν πάντοτε, ενώ αντίθετα τ’ αυτιά μας να μη μας εξαπατούν ποτέ; Το αυτί μας σωστά συμμορφωμένο ακούει: «Είστε ωραία, σας αγαπώ»· είναι σίγουρο πως δεν σας είπαν: «Σας μισώ, είστε άσχημη». Βλέπετε όμως ένα λείο καθρέφτη: έχει αποδειχθεί πως ξεγελιέστε, είναι μια πολύ ανώμαλη επιφάνεια. Βλέπετε τον ήλιο να έχει διάμετρο περίπου δύο πόδια: έχει αποδειχθεί πως είναι ένα εκατομμύριο φορές μεγαλύτερη από τη γη.

Φαίνεται πως ο Θεός έβαλε την αλήθεια στ’ αυτιά σας και το λάθος στα μάτια σας· αλλά μελετήστε την οπτική επιστήμη και θα δείτε ότι ο Θεός δεν σας εξαπάτησε και ότι είναι αδύνατον τα αντικείμενα να σας φαίνονται διαφορετικά από ότι είναι στην πραγματικότητα.

ΦΥΣΙΚΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Ο ήλιος ανατέλλει, το ίδιο και η σελήνη, η γη είναι ακίνητη: αυτές είναι προκαταλήψεις που αφορούν στα φυσικά φαινόμενα. Πολλοί πιστεύουν ότι οι καραβίδες κάνουν καλό στο αίμα επειδή όταν ψήνονται γίνονται κόκκινες σαν το αίμα, ότι τα χέλια θεραπεύουν την παράλυση επειδή σπαρταρούν ότι η σελήνη επηρεάζει τις αρρώστιες μας, επειδή μια νύχτα με πανσέληνο παρατήρησαν ότι σ’ έναν άρρωστο ανέβηκε ο πυρετός: αυτές οι ιδέες και χίλιες τόσες άλλες ήταν λάθη παλιών τσαρλατάνων, που έκριναν χωρίς να σκεφθούν και αφού πλανήθηκαν οι ίδιοι, εξαπάτησαν και άλλους.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Τις περισσότερες ιστορίες τις έχουμε πιστέψει χωρίς να τις εξετάσουμε κι αυτή η πίστη είναι μια προκατάληψη. Ο Φάβιος Πίκτορ αφηγείται πως πολλούς αιώνες πριν απ’ αυτόν, μια Εστιάδα της πόλης Έλβα, ενώ πήγαινε να γεμίσει με νερό το σταμνί της, τη βίασαν και γέννησε τον Ρώμο και τον Ρωμύλο, τους οποίους βύζαξε μια λύκαινα κ,λπ. Ο ρωμαϊκός λαός πίστεψε αυτόν το μύθο· δεν εξέτασε εάν εκείνη την εποχή υπήρχαν Εστιάδες στο Λάτιο, εάν ήταν αληθοφανές να βγει η κόρη ενός βασιλιά από το μοναστήρι με το σταμνί της, εάν ήταν πιθανό μια λύκαινα να βυζάξει δυο παιδιά αντί να τα φάει. Η προκατάληψη καθιερώθηκε.

Ένας μοναχός έγραψε ότι ο Κλόβις, ενώ βρισκόταν σε μεγάλο κίνδυνο στη μάχη του Τολμπιάκ, υποσχέθηκε να γίνει χριστιανός εάν γλίτωνε· αλλά είναι φυσικό ν’ απευθύνεται κανείς σ’ έναν ξένο Θεό σε μια τέτοια περίσταση; Λεν είναι αλήθεια πως μια τέτοια στιγμή η θρησκεία μέσα στην οποία γεννιέται κανείς επενεργεί με τη μεγαλύτερη ισχύ; Ποιος χριστιανός, σε μια μάχη εναντίον των Τούρκων, δεν θα απευθυνόταν στην Παρθένο Μαρία αλλά στον Μωάμεθ; Πείτε επίσης πως ένα περιστέρι μετέφερε στο ράμφος του την Αγία Φιάλη για να χρίσει τον Κλόβις, και ένας άγγελος έφερε την Κόκκινη Σημαία για να τον οδηγήσει. Η προκατάληψη πίστεψε όλες τις ιστοριούλες αυτού του Είδους. Όσοι γνωρίζουν την ανθρώπινη φύση ξέρουν καλά ότι ο σφετεριστής Κλόβις και ο σφετεριστής Ρολόν ή Ρολ έγιναν χριστιανοί για να κυβερνήσουν εκ του ασφαλούς τους χριστιανούς, όπως οι Τούρκοι σφετεριστές έγιναν μουσουλμάνοι για να κυβερνήσουν εκ του ασφαλούς τους μουσουλμάνους.

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Εάν η παραμάνα σας είπε πως η Δήμητρα προστατεύει τα σιτηρά, ή πως ο βισνού και ο Ξάκα μεταμορφώθηκαν σε ανθρώπους πολλές φορές, ή πως ο Σαμονοκοδόμ ήρθε να κόψει ένα δάσος, ή πως ο Οντίν σας περιμένει στην αίθουσά του προς την Ιουτλάνδη, ή πως ο Μωάμεθ ή κάποιος άλλος ταξίδεψε στον ουρανό· εάν τελικά ο παιδαγωγός σας έρχεται στη συνέχεια για να χώσει βαθιά μέσα στο μυαλό σας αυτά που χάραξε η παραμάνα σας, τότε δεν γλιτώνετε για τα υπόλοιπα χρόνια που έχετε να ζήσετε. Και εάν η κρίση σας θέλει ν’ αναμετρηθεί με αυτές τις προκαταλήψεις, οι γείτονές σας και ιδίως οι, γειτόνισσές σας φωνάζουν ότι είστε άπιστος και σας τρομοκρατούν· ο δερβίσης σας, επειδή φοβάται ότι θα μειωθεί το εισόδημά του, σας κατηγορεί στον καδή, και ο καδής σας, εάν μπορεί, σας παλουκώνει, επειδή θέλει να κυβερνήσει βλάκες, και πιστεύει πως οι βλάκες υπακούουν καλύτερα. Κι αυτό θα διαρκέσει μέχρι τη στιγμή που οι γείτονές σας, και ο δερβίσης, και ο καδής„ θ’ αρχίσουν να καταλαβαίνουν ότι η βλακεία δεν χρησιμεύει σε τίποτα και ότι ο διωγμός είναι κάτι φοβερό.

Βολτέρος, Φιλοσοφικό Λεξικό*
--------------------
*Το «Φιλοσοφικό Λεξικό», είναι ένα βιβλίο που προκάλεσε σκάνδαλο όταν πρωτοεκδόθηκε, που ρίχτηκε στην πυρά στο Παρίσι, στη Γενεύη, στην Ολλανδία και που σίγουρα αξίζει να το ξαναδιαβάσουμε σήμερα. Ο Βολτέρος, επηρεασμένος από το «Ιστορικό και Κριτικό Λεξικό» του Μπέιλ και επιφυλακτικός απέναντι στο ογκώδες μέγεθος της «Εγκυκλοπαίδειας» των Ντιντερό και Ντ Αλαμπέρ, στρέφεται προς έναν «εύχρηστο εγκυκλοπαιδισμό», προς την ιδέα ενός πιο συνοπτικού και περιεκτικού έργου, ικανού ν αποτελέσει προσιτό εργαλείο γνώσης. Το «Φιλοσοφικό Λεξικό» εκδίδεται ανώνυμα το 1764 στο Λονδίνο, ενώ έχει εκδοθεί παράνομα και στη Γενεύη. Ο Βολτέρος εκθέτει εδώ τις σκέψεις του λιγότερο συστηματικά και διεξοδικά απ' ό,τι θα περίμενε κάποιος από ένα πραγματικό λεξικό. «Τα πιο χρήσιμα βιβλία -γράφει στον πρόλογό του- είναι αυτά τα οποία διαμορφώνουν κατά το ήμισυ από μόνοι τους οι αναγνώστες. Αναπτύσσουν τις σκέψεις, τα σπέρματα των οποίων τούς παρουσιάζουμε εμείς. Διορθώνουν αυτό που τους μοιάζει ατελές και ενδυναμώνουν με τις σκέψεις τους αυτό που τους μοιάζει αδύναμο». Είναι αληθινά εντυπωσιακές οι αφηγηματικές στρατηγικές και το ύφος που υιοθετεί ο Βολτέρος, με σκοπό να ελκύσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να διευκολύνει την επαφή του με το κείμενο. Ζωντανοί διάλογοι, παραβολές, χιούμορ, σαρκασμός και ειρωνεία, τόλμη και γλαφυρότητα, απλότητα και σαφήνεια συνδυάζονται κατατείνοντας στη μέγιστη δυνατή αναγνωστική απόλαυση.

Tο “είμαι καλά” επιβάλλεται κάποιες φορές από εμάς τους ίδιους!

Ζούμε σε μια εποχή που μας έχουν μάθει να φοβόμαστε τα συναισθήματά μας, να τα εκδηλώνουμε και πρέπει να προσαρμοζόμαστε και να αποδεχόμαστε απλά καταστάσεις. Όλα αυτά είναι κατανοητά και χρήσιμα πολλές φορές, αφού ζούμε καθημερινά τόσους απαιτητικούς ρόλους και επιβάλλεται να φέρουμε εις πέρας όλες τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της καθημερινότητας.

Η προσπάθειά μας για προσαρμογή σε νέες καταστάσεις, η αποφυγή συναισθημάτων και το “είμαι καλά” που επιβάλλεται κάποιες φορές από εμάς τους ίδιους και από τους άλλους, δημιουργεί άμυνες και ξεμακραίνουμε τελικά από την αλήθεια. Οι άμυνες ξεκινούν συνήθως σε κάποια δύσκολη στιγμή της ζωής μας, σε ένα νέο ξεκίνημα που φοβόμαστε, σε μια προσωπική δυσκολία, σε μια απώλεια ή σε μια νέα συνθήκη που ζούμε.

Είναι η λειτουργία του ανθρώπου, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει κάθε καινούργιο και κάθε δυσκολία που εμφανίζεται, και για να καταφέρει να μείνει αλώβητος και δυνατός. Ο άνθρωπος που αμύνεται κρατά μια ασπίδα για να μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του, γιατί τελικά φοβάται. Φοβάται μη χάσει τη δύναμή του, τον έλεγχό του, όλα όσα έχει κατακτήσει, φοβάται τη θλίψη που θα τον ρίξει κάτω, φοβάται την αλήθεια.

Γελάμε, κάνουμε νέα πράγματα, είμαστε συνεχώς απασχολημένοι και δραστήριοι, μένουμε απαθείς σε κάθε τι άσχημο συμβαίνει, που μας αφορά ή όχι και όμως αμυνόμαστε πολλές φορές. Καταπιέζουμε συναισθήματα, αγάπη, νοιάξιμο, απογοήτευση, θλίψη, θυμό, φόβο και χάνουμε την ευκαιρία να τα εκδηλώσουμε, έστω να τα εκφράσουμε και να λειτουργήσουν οι σχέσεις μας πιο αληθινά και καλύτερα.

Γνωρίζουμε καλά τις ανάγκες και τις αξίες μας, αλλά τις κρύβουμε καθώς πρέπει να προσαρμοστούμε και να αποδεχτούμε μια πραγματικότητα, χωρίς να μπορούμε να κάνουμε κάτι γι' αυτό. Η άμυνα όμως δεν διαρκεί πολύ, την ξεσκεπάζει κάποια στιγμή και την περιγελά η αλήθεια. Όταν φανερώνεται η αλήθεια, φωνάζει και είναι γιατί και οι άμυνες όλες λύγισαν μπροστά της, γιατί μπροστά της οι φόβοι όλοι παρουσίαστηκαν!

Ό,τι ήταν κρυμμένο, φανερώνεται. Τότε είναι η στιγμή να δούμε την αλήθεια και να την αντιμετωπίσουμε. Να πετάξουμε τις ασπίδες, έτοιμοι να πολεμήσουμε με πίστη, να νοιαστούμε για μας και να κατανοήσουμε την αλήθεια και μόνο.

Να βιώσουμε, αν χρειαστεί, τη θλίψη που μπορεί να είχαμε κρυμμένη, να αναγνωρίσουμε την ανησυχία και τους πιθανούς φόβους μας, να εκφράσουμε όλα τα συναισθήματά μας σε μας πρώτα και να νιώσουμε αληθινά και με τους γύρω μας. Να βάλουμε ένα φρένο στις απαιτήσεις που έχουμε για τους εαυτούς μας. Όταν βλέπεις καθαρά τους φόβους σου και τις ανησυχίες σου, μαθαίνεις να τα αναγνωρίζεις, μαθαίνεις καλύτερα τον εαυτό σου και μπορείς να τα αντιμετωπίζεις.

Γνωρίζεις τις επιθυμίες σου, τις αντοχές σου, τους φόβους, αλλά ξέρεις και αγαπάς και την αλήθεια σου. Με τις άμυνες προστατευόμαστε, αναβάλουμε, παίρνουμε χρόνο. Με την αλήθεια προχωράμε.

Η μοναξιά είναι ο δρόμος από τον οποίο το πεπρωμένο θέλει να οδηγήσει τον άνθρωπο στον εαυτό του

Ο Νίτσε έλεγε ότι το περπάτημα μας βοηθάει να κατεβάσουμε ιδέες, να ανακαλύψουμε τον εαυτό μας. Το να χαρίζουμε στον εαυτό μας μια στιγμή μοναξιάς μας επιτρέπει να βάζουμε σε τάξη τις σκέψεις μας, να διερωτόμαστε για τη ζωή, για το τι στ’ αλήθεια θέλουμε. Είναι δική μας στιγμή περισυλλογής, ο δικός μας χώρος για να γινόμαστε δημιουργικοί.

 Είναι σημαντικό να φυλάμε ένα τμήμα της μέρας για τον εαυτό μας, όχι απλώς για χουζούρεμα, αλλά για να είμαστε παρόντες εδώ και τώρα, να χαλαρώνουμε και να μη μας βαραίνουν τα γεγονότα. Έχουμε ανάγκη από έναν προσωπικό χώρο για να ξεφεύγουμε από τον θόρυβο και να σκεφτόμαστε, ή για το εντελώς αντίθετο: για να αδειάζουμε το μυαλό μας από τα καθημερινά προβλήματα.

 Ο Έκχαρτ Τόλλε μας μιλάει για το πόσο προβληματικός μπορεί να γίνει ο διανοητικός θόρυβος, το να σκεφτόμαστε διαρκώς. Αν ο εγκέφαλος μας βρίσκεται πάντα σε διέγερση, δε θα μπορέσουμε να απολαύσουμε ούτε μια στιγμή ησυχίας ούτε να ζήσουμε εδώ και τώρα. Γι’ αυτό είναι καλό να αποσυνδεόμαστε. Να κάνουμε switch off. Όλα τα άλλα μπορούν να περιμένουν για λίγα λεπτά.

 Η απομάκρυνση από τον θόρυβο, έστω και για λίγο, μας ξαναδίνει την ηρεμία και το νόημα της ύπαρξης. Μας δίνει μία κατεύθυνση για να αποσαφηνίσουμε τα σχέδια μας και να ενεργήσουμε με σιγουριά.

 Μπορούμε να αναπνέουμε το οξυγόνο της μοναξιάς έξω στη φύση ή σε ένα δωμάτιο του σπιτιού, σε ένα καφέ, οπουδήποτε μπορούμε να σκεφτούμε.

 Αυτή είναι η σημασία του να αποσυνδέεσαι για μερικές στιγμές από τον κόσμο και να συνδέεσαι με τον εαυτό σου. Ανακαλύπτεις ότι η μοναξιά είναι θεραπευτική, δημιουργική και απελευθερωτική. Αν κρατάς ένα μικρό κομμάτι της μέρας για σένα, θα πάψεις να νιώθεις χαμένος.

ΠΟΛΥΒΙΟΣ: ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

ΠΟΛΥΒΙΟΣ (204-122 π.κ.ε.)

Β’ 38

 Δεν θα μπορούσε να βρει κανείς διοικητικό σύστημα ισότητας λόγου, ελευθερίας και γενικά αληθινής δημοκρατίας και διάθεση ειλικρινέστερη από αυτή που υπάρχει στους Αχαιούς. Αυτό βρήκε μερικούς Πελοποννήσιους πρόθυμα να το επιλέγουν και πολλούς τους κέρδισε με τη δύναμη να πείθει και με τον λόγο. Και μερικούς που τους εξανάγκασε, τους έκανε κι αυτούς, με το πέρασμα του καιρού, από εξαναγκασμένους αρχικά, να το στέρξουν στη συνέχεια. Διότι, χωρίς να χάνει κανένα από τα πλεονεκτήματα που εξαρχής είχε, αλλά δίνοντας τα πάντα με ισότητα σε όσους κάθε φορά έμπαιναν στη συμπολιτεία αυτή, έφτανε γρήγορα στον σκοπό που είχε θέσει χρησιμοποιώντας δύο μέσα πολύ δυνατά: την ισότητα και την ανθρωπιά.

ΣΤ’ 9

Όσο βέβαια ζουν ακόμη μερικοί από αυτούς που έχουν δοκιμάσει την υπεροψία και τη δυναστική εξουσία, ευχαριστημένοι με την κατάσταση που έχουν, δίνουν πολύ μεγάλη αξία στην ισονομία και στην ελευθερία του λόγου· όταν όμως έρθει η νέα γενιά και η δημοκρατία παραδοθεί πάλι στα παιδιά των παιδιών τους, τότε, εξαιτίας της συνήθειας, επειδή πια δεν δίνουν μεγάλη αξία στην ισονομία και στην ελευθερία του λόγου, επιδιώκουν να έχουν περισσότερα πλεονεκτήματα από τους πολλούς. Στην κατάσταση αυτή φτάνουν προπάντων όσοι υπερέχουν από άποψη περιουσιακή.

ΙΑ’ 13

Τα πλήθη που ζουν σε καθεστώς δημοκρατίας έχουν μεγαλύτερη προθυμία στους πολέμους απ’ ό,τι οι πολίτες που ζουν υπό καθεστώς τυραννίας· άλλο τόσο είναι φυσικό, οι μισθοφόροι της μοναρχίας να ξεπερνούν και να ξεχωρίζουν από τους μισθοφόρους της δημοκρατίας. Διότι, όπως στην πρώτη περίπτωση οι μεν πολεμούν για την ελευθερία τους και οι δε για τη δουλεία τους, έτσι και στην περίπτωση των μισθοφόρων, οι πρώτοι πολεμούν για αδιαμφισβήτητο πλεονέκτημα και οι δεύτεροι για ολοφάνερη βλάβη. Πραγματικά, η δημοκρατία, όταν εξοντώσει όσους την επιβουλεύτηκαν, δεν χρησιμοποιεί πια μισθοφόρους για να διατηρήσει την ελευθερία της- η τυραννία όμως, όσο περισσότερα επιθυμεί τόσο περισσότερο έχει ανάγκη από μισθοφόρους. Διότι αφού βλάπτει πολλούς, έχει και πολλούς εχθρούς.

Η Σελήνη παραμένει τεκτονικά ενεργή και γεννά σεισμούς

Η Σελήνη πιθανότατα παραμένει ενεργή τεκτονικά, όπως η Γη και δεν είναι ένα αδρανές γεωλογικά σώμα, όπως κάποτε πίστευαν οι επιστήμονες. Αυτό δείχνουν νέες αναλύσεις των σεισμών που είχαν καταγράψει οι σεισμογράφοι, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί από τους αστροναύτες των αποστολών «Απόλλων» της NASA και λειτούργησαν στο φεγγάρι από το 1969 έως το 1977.

Οι επιστήμονες αποδίδουν τη συνεχιζόμενη τεκτονική δραστηριότητα στο γεγονός ότι το καυτό εσωτερικό της Σελήνης ακόμη ψύχεται αργά, με αποτέλεσμα ο δορυφόρος σταδιακά να συρρικνώνεται και να αποκτά ρωγμές, όπως ένα σταφύλι ξεραίνεται και γίνεται μια ροζιασμένη σταφίδα μικρότερη σε μέγεθος.

Με τον τρόπο αυτό, στην επιφάνεια της Σελήνης έχουν δημιουργηθεί χιλιάδες μικρές επιφανειακές «ρυτίδες», οι οποίες φθάνουν σε μήκος αρκετών χιλιομέτρων. Καθώς η μια πλευρά του σεληνιακού φλοιού σπρώχνει προς την άλλη κατά μήκος του ρήγματος, δημιουργούνται ανυψώσεις ύψους έως 100 μέτρων. Γύρω από αυτές τις περιοχές συμβαίνουν κατά καιρούς σεισμοί. Οι ερευνητές προειδοποίησαν ότι επειδή σεισμοί μπορεί να «χτυπήσουν» κοντά σε αυτά τα ρήγματα, οι μελλοντικοί ανθρώπινοι οικισμοί στη Σελήνη πρέπει να έχουν και αντισεισμικό σχεδιασμό.

«Το φεγγάρι έχει με κάποιο τρόπο καταφέρει να παραμείνει τεκτονικά ενεργό μετά από 4,51 δισεκατομμύρια χρόνια», δήλωσε ο επικεφαλής ερευνητής, πλανητικός επιστήμων Τόμας Γουότερς του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν της Ουάσιγκτον, ο οποίος έκανε τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό γεωεπιστημών «Nature Geoscience».

Οι αποστολές «Απόλλων» 11,12, 14, 15 και 16 είχαν καταγράψει με τους σεισμογράφους τους -εκτός από 11.000 σεισμούς σε μεγάλα βάθη 800 έως 1.100 χιλιομέτρων κάτω από την επιφάνεια- 28 επιφανειακούς σεισμούς μεγέθους έως 5,5 βαθμών, οκτώ από τους οποίους συνέβησαν κοντά στα επιφανειακά ρήγματα του φεγγαριού. Η ανάλυση μέσω ενός νέου αλγορίθμου εκείνων των παλαιότερων σεισμικών δεδομένων επέτρεψε να συσχετισθούν τα επίκεντρα ορισμένων σεληνιακών σεισμών με τα εν λόγω ρήγματα, που είχαν φωτογραφηθεί το 2010 από το σεληνιακό δορυφόρο LRO της NASA.

Η Σελήνη δεν είναι το μοναδικό σώμα του ηλιακού συστήματος που κρυώνει και συρρικνώνεται σταδιακά, δημιουργώντας ρήγματα εξαιτίας αυτού του «ζαρώματος». Ο πιο κοντινός στον Ήλιο και μικρότερος πλανήτης, ο Ερμής, επίσης κάνει κάτι ανάλογο.

Νοημοσύνη και Σοφία στην Παιδεία

Έχουμε την τάση να κάνουμε μια αντιπαράθεση της Εκπαίδευσης με την Παιδεία και είναι λογικό. Εγώ θα λειτουργήσω μόνο στο πλαίσιο της Παιδείας, δηλαδή θα κάνω κάτι ανορθόδοξο, με την έννοια ότι θα υποθέσω πως η Εκπαίδευση δεν υπάρχει.  Κατά συνέπεια, μάλλον θα χρησιμοποιήσω έννοιες που δεν είναι και τόσο συμβατικές στο χώρο της Εκπαίδευσης. Εδώ λοιπόν, θα βασίσω την ιδέα της Νοημοσύνης, της Σοφίας, θα κάνω μια αντιπαράθεση, γιατί έχουμε την τάση να θεωρούμε ότι η νοημοσύνη έχει ως σκοπό τη σοφία. Άρα, για να μιλήσω και από άλλους χώρους αν χρησιμοποιήσω το ζευγάρι Προμηθέας και Αθηνά, θα πω ότι η Αθηνά είναι αυτή που τα ξέρει όλα κι ο Προμηθέας είναι αυτός που τα μαθαίνει όλα.
 
Θα μπορούσαμε να πούμε, ακόμα κι αν αναλύσουμε τον μύθο, ότι υπάρχει, βέβαια, μια αντιπαράθεση, αλλά δεν θεωρώ ότι υπάρχει μία σύγκλιση. Ενώ συμβατικά θεωρούμε ότι υπάρχει μία σύγκλιση και αυτό μας προβληματίζει και σε άλλους τομείς, που αφορούν και θέματα και στρατηγικής και πολέμου και ειρήνης. Η σοφία, αν θέλετε να το κοιτάξουμε και κάπως διαφορετικά, θα έλεγα ότι είναι η βιβλιοθήκη και η νοημοσύνη είναι ο αναγνώστης. Αλλά όχι οποιοσδήποτε αναγνώστης• θα μπορούσα να πω ακόμα και ο βιβλιοθηκάριος, στην πραγματικότητα. Τι εννοώ μ’ αυτό.
 
Εννοώ ότι το ένα είναι στατικό, διότι έχει φτάσει στην τελειότητα δηλαδή, ότι στην πραγματικότητα η οντολογία της δεν έχει πια τελεολογία, διότι είναι τέλεια εκ φύσεως, άρα δεν έχει ανάγκη να εξελιχθεί. Ενώ η νοημοσύνη, για να χρησιμοποιήσουμε αυτήν την αναλογία, έρχεται σε αντιπαράθεση. Με ποια έννοια: η σοφία είναι η διαχείριση των γνώσεων και πατάει πάνω στην ιδέα της γνώσης. Η νοημοσύνη είναι η διαχείριση των μη-γνώσεων. Ας κάνουμε το παίγνιο λίγο πιο μαθηματικό. Όταν έχετε σπάσει τον κώδικα ενός παιγνίου και ξέρετε από την πρώτη στιγμή ότι υπάρχει ένας αλγόριθμος, ο οποίος θα σας δώσει τη νίκη, όποια κι αν είναι η κίνηση του άλλου -άρα είμαστε σε φάση κυριαρχίας – αυτό σημαίνει ότι στην ουσία δεν υπάρχει πια παίγνιο.
 
Το παίγνιο υπάρχει και έχει μια έννοια γνωστική όσο δεν μπορούμε να το λύσουμε, όπως λέμε εμείς στην πληροφορική. Δηλαδή, υπάρχουν μερικά παίγνια που ξέρουμε να λύσουμε, ξέρουμε όλες τις δυνατές κινήσεις και ξέρουμε ποιο κλαδί θα χρησιμοποιήσουμε από το δένδρο αποφάσεων και υπάρχουν άλλα που δεν ξέρουμε να λύσουμε. Άρα, η νοημοσύνη θα είναι η διαχείριση της θεωρίας αποφάσεων, όταν δεν έχουμε την πλήρη γνώση. Πολύ συχνά έχουμε την εντύπωση ότι η γνώση αποκτάται σταδιακά και ο στόχος μας είναι να μεγαλώσουμε τη γνώση μας, ξεπερνώντας αυτά τα στάδια και τα εμπόδια. Θα ήθελα να μιλήσω για μια κατηγορία προβλημάτων που χρησιμοποιούμε πολύ εμείς στα μαθηματικά, τα οποία είναι τα προβλήματα που έχουν μια απλή εκφώνηση και όταν βλέπουμε τη λύση, βλέπουμε ότι είναι απλή, αλλά δεν υπάρχει τίποτε που να μας βοηθάει στο ενδιάμεσο.
 
Σας δίνω ένα πολύ απλό παράδειγμα: Έστω ένας κύκλος• δεν σας δίνω όμως το κέντρο, όπως συνηθίζουμε, δηλαδή να σας πω «πάρτε έναν διαβήτη» ή «πάρτε ένα κέντρο, δημιουργήστε μια ακτίνα και κάντε έναν κύκλο», που όλοι ξέρουμε. Τώρα σας δίνω μόνο τον κύκλο – στην πληροφορική, συχνά, λέμε ότι είναι ένδειξη του Θεού. Εδώ θέλω να δείξω ότι ακόμα και με ένδειξη του Θεού δεν σας βοηθάει. Δηλαδή, τώρα ο Θεός σας έχει δώσει τον κύκλο και σας λέει «μόνο με διαβήτη βρες το κέντρο». Όταν θα δείτε την κατασκευή, θα δείτε ότι «βέβαια εδώ είναι το κέντρο». Εφόσον σας δείξουν την κατασκευή• αλλά αν δεν σας τη δείξουν, έχετε μια πολύ απλή εκφώνηση, μια πολύ απλή λύση, όμως δεν έχετε τίποτε στο ενδιάμεσο.
 
Εδώ είναι που παίζει η νοημοσύνη.
 
Δηλαδή, το να νομίζουμε ότι όταν έχουμε ένα πρόβλημα που έχει μια πολύ απλή εκφώνηση, έχει αναγκαστικά μια απλή λύση, μπορεί να υπάρχει ως δυνατότητα. Ότι, όμως, έχει αναγκαστικά μια εύκολη επίλυση, είναι άλλο πρόβλημα. Άρα, όταν η επίλυση δεν είναι εύκολη, ενώ η εκφώνηση είναι εύκολη έχετε ένα πρόβλημα στη διαχείριση των εννοιών νοημοσύνης και σοφίας. Ο σοφός, σ’ αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση, θα σας έλεγε ότι υπάρχει λύση, διότι υπάρχει το θεώρημα του Mohr-Mascheroni το 1677, το οποίο σας λέει πως οτιδήποτε κατασκευάζεται με χάρακα και διαβήτη, κατασκευάζεται και με διαβήτη μόνον.
 
Τώρα το πρόβλημά σας μέσα σ’ αυτήν την αίθουσα, εκτός κι αν είστε μαθηματικός, είναι ότι έχετε την πληροφορία, αλλά δεν έχετε καμία ένδειξη για το πώς να λύσετε το πρόβλημα. Το χειρότερο, βέβαια, είναι πως ξέρετε ότι επιπλέον λύνεται• δηλαδή, δεν έχετε καν την ελπίδα ότι δεν λύνεται. Γιατί, μια που αναφέρθηκα στον Προμηθέα, να θυμάστε πάντα όταν μας μιλάνε για ελπίδες ότι, το δώρο που είχε η Πανδώρα εμπεριείχε και την ελπίδα, αλλά αυτό που χαρακτηρίζουμε ως νοημοσύνη του Προμηθέα είναι ότι κατάφερε να μην πάρει το δώρο, ενώ το πήρε ο Επιμηθέας και βλέπετε σε ποια κατάσταση μάς οδήγησε.
 
Η νοημοσύνη είναι μια διαχείριση γνώσεων, οι οποίες δεν αποτελούν πλήρη γνώση.
 
Αυτό σημαίνει πως αυτό το ασυμμετρικό δίπολο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και στο ασυμμετρικό ζεύγος δάσκαλος-μαθητής. Προσέξτε, είπα ότι υποθέτω πως δεν υπάρχει εκπαίδευση, άρα δεν έχω αυτά τα προβλήματα, άρα θα μιλήσω για δάσκαλο και μαθητή και ποτέ για δάσκαλο και μαθητές και ακόμα λιγότερο για καθηγητές-φοιτητές – υπάρχουν ειδικοί για το θέμα, εγώ δεν ασχολούμαι μ’ αυτό. Άρα στο ζεύγος δάσκαλος-μαθητής, σ’ αυτό το ασυμμετρικό δίπολο, υπάρχει μια τάση, ένα δυναμικό πλαίσιο. Δηλαδή, η ιδέα είναι ότι μαθητής χωρίς δάσκαλο δεν υπάρχει. Δάσκαλος χωρίς μαθητή υπάρχει, αλλά είναι άχρηστος.
 
Βλέπετε ότι αυτή διαφορά σημαίνει πως ο ένας έχει ένα πρόβλημα οντολογίας, δηλαδή δεν υπάρχει καν, ενώ ο άλλος έχει ένα πρόβλημα τελεολογίας. Δηλαδή, έχει κάποιον σκοπό ή απλώς υπάρχει; Σ’ αυτό το πλαίσιο, η διαχείριση των γνώσεων, όπως θα παίξουμε και στη θεωρία παιγνίων, έχουμε δύο παίχτες που δεν έχουν τα ίδια δεδομένα. Παίζουν εναλλακτικά. Ξέρετε ότι στη θεωρία παιγνίων μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον φορμαλισμό της θεωρίας του Nash για ένα παίγνιο που δεν είναι μηδενικού αθροίσματος.
 
Παίρνω ένα μη-μηδενικό άθροισμα, γιατί συνήθως αυτοί που κάνουν κριτική του ζεύγους καθηγητής-φοιτητές ή δάσκαλος-μαθητής και μας λένε ότι πρέπει να υπάρχει μια μαθητοκεντρική προσέγγιση, στην πραγματικότητα κατηγορούν το σύστημα όταν λένε πως είναι σαν να είναι ο δάσκαλος που τα ξέρει όλα, ο μαθητής δεν ξέρει τίποτε και γι’ αυτόν τον λόγο υπάρχει ένα παίγνιο το οποίο είναι μηδενικού αθροίσματος. Δηλαδή, στο τέλος της ημέρας η γνώση θα πρέπει να έχει μεταφερθεί, αλλά δεν είναι έτσι τα πράγματα, γιατί είναι μη μηδενικού αθροίσματος, – ο πρώτος ομιλητής το είπε κιόλας – υπάρχει κάποιο φως μεταξύ των δύο που δημιουργείται και το συντηρούν και οι δύο.
 
Αυτό το φως πιο τεχνικά, εμείς στη θεωρία παιγνίων, λέμε ότι είναι ισορροπία και ξέρετε ότι υπάρχει μια ισορροπία Nash, ακόμη κι αν το ζεύγος δεν είναι συνεργάσιμο, αλλά ξέρετε επιπλέον, κι αυτό είναι το πολύ πιο σημαντικό για μένα, ότι υπάρχει και μια ισορροπία Pareto όταν είναι συνεργάσιμο. Η ισορροπία Nash τι σας λέει στην ουσία: σας λέει πώς πρέπει να σκεφτείτε όταν δεν ξέρετε τίποτε. Ξέρετε, δεν υπάρχουν πολλοί τομείς στη γνώση που να μπορούν να σας πουν τι να κάνετε όταν δεν ξέρετε τίποτε. Γιατί συνήθως όταν δεν ξέρετε τίποτε, σας λένε «μάθε κάτι».
Εμείς στα μαθηματικά ζούμε στον χώρο της ήττας. Δηλαδή, κάθε μέρα προσπαθούμε να αποδείξουμε ένα θεώρημα, να βρούμε κάτι, δεν λειτουργούμε ποτέ, δεν είμαστε στο ίδιο επίπεδο• κάπου-κάπου μας συμβαίνει. Θεωρώ πως είμαστε στο ανάλογο με τον Picasso που λέει «όταν δημιουργούμε στην τέχνη, μιμούμαστε, μιμούμαστε, μιμούμαστε και, κατά κάποιον τρόπο, κάποια φορά κάνουμε ένα λάθος και δημιουργούμε». Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για την ζωή.
Κι εμείς το ίδιο κάνουμε στα μαθηματικά, ήττα, ήττα, ήττα, συνεχώς και κάποια φορά κάνουμε ένα λάθος και βρίσκουμε το θεώρημα, ακόμη και μέσα στην ήττα. Δηλαδή, τα μαθηματικά είναι ένας χώρος όπου δεν μας ενοχλεί το να μην έχουμε επιτυχία. Καθώς δεν μας ενοχλεί να μην έχουμε επιτυχία, δεν έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε στην τύχη. Βρισκόμαστε στον χώρο της ανάγκης. Υπάρχει κάποια ανάγκη, διαχειριζόμαστε ανάγκες και προσπαθούμε να βρούμε τα προβλήματά μας, άρα ασχολούμαστε – το άκουσα και προηγουμένως και ήταν πολύ σωστό – με τα προβλήματα και δεν ασχολούμαστε με τις λύσεις.
 
Συχνά, – το λέω και σε μαθήματα στρατηγικής – όταν ακούω ανθρώπους να μου μιλάνε για τη λύση και δεν μου μίλησαν ποτέ για το πρόβλημα, ξέρω ότι θα μου δημιουργήσουν προβλήματα. Διότι, συνήθως, θα με ρωτήσουν αν συμφωνώ ή όχι και μετά επιπλέον θα μου πουν ότι είναι και η τελευταία μου ευκαιρία, ενώ δεν έχω ακόμη την εκφώνηση του προβλήματος. Ενώ όταν ακούω κάποιον που μου μιλάει συνεχώς για προβλήματα, λέω πως αυτός, ακόμη και κατά λάθος, μπορεί να βρει και τη λύση. Άρα αυτό που μας ενδιαφέρει σ’ αυτό το δίπολο, ο δάσκαλος και ο μαθητής λειτουργούν σ’ ένα παίγνιο όπου, ακόμη κι αν δεν υπάρχει στην αρχή συνεργασία, δηλαδή δεν γνωρίζονται, θα υπάρξει τουλάχιστον μια ισορροπία Nash στη διαχείριση. Πώς μπορεί αυτή η ισορροπία Nash να μετατραπεί σε μια ισορροπία Pareto, η οποία είναι πιο ισχυρή και υπάρχει μόνο σε πλαίσιο συνεργασίας;
Αυτό το επιτυγχάνουμε μόνο με το χάσιμο χρόνου. Δηλαδή, η κοινωνία έχει την εντύπωση – και πολύ σωστά το λέει, εφόσον είναι η κοινωνία της λήθης, ότι αν χάσεις χρόνο, χάνεις τον στόχο σου. Στον χώρο της παιδείας, φανταστείτε τώρα: ας πούμε ότι ο μαθητής δεν ξέρει τίποτε, ας πούμε ότι κι ο δάσκαλος δεν ξέρει τίποτε. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι ο δεύτερος το ξέρει κι εδώ είναι και η μόνη διαφορά. Γιατί προσέξτε, στο «οίδα ότι ουδέν οίδα» κάτι πολύ σημαντικό είναι πως τα δύο «οίδα» δεν είναι ίδια.
Δηλαδή, αν τα κοιτάξετε μόνο ως προς το συντακτικό, λέτε πως είναι το ίδιο, αλλά δεν είναι το ίδιο. Είναι ακριβώς το πρόβλημα που μαθηματικά έχουμε με τα μαθηματικά. Έχουμε ένα προβολικό σύστημα, το οποίο εξετάζει την ίδια του την έννοια. Για να σας το πω διαφορετικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει η νοημοσύνη, υπάρχει η σκέψη, η σκέψη πάνω στη σκέψη είναι η συνείδηση. Άρα, προσέξτε, θα μπορείτε μετά να με ρωτήσετε αν υπάρχει συνείδηση της συνείδησης. Δεν έχω πρόβλημα, είναι προβολικό, άρα θεωρώ ότι είναι πάλι συνείδηση. Αυτό δεν μας επηρεάζει και δεν μας ενοχλεί. Η ιδέα, λοιπόν, είναι ότι αν θεωρήσουμε ότι έχουμε ένα ζεύγος το οποίο αποτελείται από έναν που δεν ξέρει και από έναν άλλον που ξέρει ότι δεν ξέρει, αναρωτιόμαστε τι κάνουμε. Είναι ένα ερώτημα.
 
Γι’ αυτό κατηγορούσαν τον Σωκράτη ότι έλεγε πάντοτε τα ίδια και ο Σωκράτης απαντούσε πάντα «όχι μόνο λέω τα ίδια, αλλά τα λέω και με τον ίδιο τρόπο» και είναι λογικό αν το σκεφτείτε, εφόσον βρισκόσαστε στο πλαίσιο της άγνοιας. Αλλά της άγνοιας και της συνειδητής άγνοιας. Η συνείδηση της άγνοιας δεν είναι πλήρης άγνοια. Είναι ήδη ένα βήμα. Αυτή η διαφορά, θα σας επιτρέψει στην ουσία να λειτουργήσετε σε μια ισορροπία Nash, εφόσον δεν έχετε τίποτε σαν αντικείμενο.
Η ισορροπία Nash, επαναλαμβάνω όπως ο Σωκράτης, σας επιτρέπει να κάνετε κάτι όταν δεν ξέρετε τι να κάνετε. Είναι το ανάλογο που έχουμε και στις θεωρίες του τύπου Ramsey, που λένε «δεν ξέρω τι θα κάνω μ’ όλες αυτές τις επιλογές, αλλά ξέρω ότι μέσα σ’ αυτόν τον χώρο, που μπορεί να ερμηνεύεται ως ένας χώρος αταξίας, υπάρχει και ένα υποκείμενο που έχει μία τάξη».
Το μέγεθος αυτής της τάξης εξαρτάται, βέβαια, από το πλαίσιο συνεργασίας.
Όταν δεν υπάρχει καθόλου, έχουμε ακριβώς την εφαρμογή του θεωρήματος του Ramsey ή το ανάλογο στη θεωρία παιγνίων του θεωρήματος του Nash και τίποτ’ άλλο. Αλλά αν παίξουμε με πλαίσιο συνεργασίας, μπορούμε να ανεβάσουμε το επίπεδο γνώσης, δηλαδή το γνωστικό αντικείμενο αυτής της μετάβασης, σε μία ισορροπία Pareto. Αυτό το καταλαβαίνουμε, θα σας δώσω ένα παράδειγμα, όταν χρησιμοποιούμε εναλλάξ το παίγνιο: Όλοι σας έχετε παίξει το παίγνιο «ψαλίδι-πέτρα-φύλλο». Αν αυτό το παίγνιο το παίζαμε εναλλάξ, εγώ κάνω τη μία κίνηση και σου πω «τώρα παίξε», εσύ θα κάνεις αυτήν, τότε εγώ θα κάνω αυτήν.
 
Μ’ αυτό εννοώ ότι το παίγνιο είναι στατικό, όταν η απάντηση των δύο είναι ταυτόχρονη και είναι δίκαιο. Πώς αποδεικνύουμε ότι είναι δίκαιο; Το μετατρέπουμε σε δυναμικό και παράγουμε έναν κύκλο. Αν θέσω τέσσερεις επιλογές, δεν είναι πια δίκαιο, παρόλο που έχετε παίξει κι εσείς με ‘μολύβι’ ή με ‘πηγάδι’, αλλά σας έχουν εξαπατήσει κάθε φορά που το παίξατε, γιατί είναι δύο επιλογές που είναι πιο ισχυρές από τις άλλες δύο. Αν θέσετε 5 επιλογές, τότε είναι ξανά δίκαιο. Προσέξτε τώρα, η μετατροπή ενός στατικού παιγνίου που παίζεται ταυτόχρονα, σε δυναμικό, γίνεται από την εισχώρηση του χρόνου. Όταν χάνω χρόνο για να καταλάβω πώς λειτουργεί, το μετατρέπω σε γνωστική επένδυση. Άρα, αν ο δάσκαλος δεν χάσει χρόνο, δεν μπορεί να εξελιχθεί ο μαθητής. Αυτό είναι και το θέμα μερικών μαθητών που λένε πως όταν αρχίζουν ένα βιβλίο πρέπει να το τελειώνουν. Εγώ, συνήθως, τους κάνω το εξής παίγνιο: Ας υποθέσουμε ότι ζεις 100 χρόνια• ποια ήταν η χρονιά που διάβασες τον μέγιστο αριθμό των βιβλίων σου; Αν το πολλαπλασιάσεις επί 100, θα έχεις τον αριθμό των βιβλίων που θα διαβάσεις σε όλη τη ζωή σου. Κάθε φορά που τελειώνεις ένα βιβλίο το οποίο ήταν μια βλακεία, έχεις χάσει ένα.
 
Αν είχες τη νοημοσύνη να το σταματήσεις λίγο πριν, δεν μετράει. Θα βλέπατε ότι αν χρησιμοποιούσατε αυτή τη στρατηγική, θα είχε τακτικές επιπτώσεις. Το ίδιο ισχύει, βέβαια, και για τον κινηματογράφο. Αναφέρομαι στο βιβλίο γιατί είναι σπάνιο ένα βιβλίο που μπορούμε να διαβάσουμε σε ένα δίωρο. Υπάρχουν και τέτοια, αλλά είναι στα όρια της έννοιας του βιβλίου, σαν ένα αντικείμενο που έχει φύλλα και είναι γραμμένο.
 
Μιλάω για τα άλλα βιβλία, δηλαδή αυτά που είναι εκτός ύλης.
 
Σ’ αυτά που είναι εκτός ύλης η επένδυση είναι πολύ σημαντική. Έρχεται, λοιπόν, ο μαθητής και λέει «το κατάλαβα αυτό το παίγνιο, πώς διαλέγω ποιο βιβλίο να διαβάσω;». Εφόσον το διαβάζετε, σημαίνει ότι το διαλέξατε ήδη. Άρα έχετε ήδη το κόστος. Αυτό σημαίνει, πάνω-κάτω, πως πρέπει να κάνετε μία επένδυση. Στα μαθηματικά ένα άλλο καλό που έχουμε είναι ότι μπορούμε να κατασκευάσουμε σχεδόν τα πάντα με το τίποτα. Οι φυσικοί αριθμοί μπορούν να κατασκευαστούν μόνο και μόνο με το κενό σύνολο. Άρα, μπορούμε να πάρουμε το κενό, το σύνολο που έχει μόνο το κενό, το σύνολο που έχει το κενό συν το σύνολο του κενού και σιγά-σιγά αυτό λέγεται ‘φυσικοί αριθμοί’.
 
Βέβαια μετά βάζουμε ετικέτες, 1-2-3-, για να μη σας μπερδεύουμε, αλλά αν βγάζατε όλες αυτές τις ετικέτες και βλέπατε το προϊόν, θα βλέπατε ότι είναι προϊόν του κενού. Αυτό όμως δεν μας επηρεάζει, αυτό που έχει σημασία είναι πώς να αρχίσετε να κτίζετε δομές, ενώ στην αρχή δεν έχετε τίποτε. Ενώ, πολύ συχνά, θα δείτε στο πλαίσιο της οντότητας που δεν υπάρχει, είναι πώς να χτίσουμε δομές όταν δεν έχουμε τίποτε. Έχουμε, λοιπόν, στρατηγικές μάθησης που μας επιτρέπουν από το τίποτα να χτίσουμε δομές, κατασκευαστικά.
 
Αυτό θα μας επιτρέψει να κάνουμε και τις επιλογές. Τώρα θα πείτε «μα οι επιλογές αυτές είναι πάντα σωστές;». Βεβαίως όχι! Αλλά, ξέρετε, αυτά που καθορίζουν τη ζωή μας, δεν είναι μόνον αυτά που λένε οι άλλοι ‘οι επιτυχίες μας’, είναι απλώς τα λάθη μας. Προσέξτε όμως, μη μπείτε στο πλαίσιο της εμπειρίας. Ο δάσκαλος δεν διδάσκει ποτέ την εμπειρία του στον μαθητή. Ο Sun Tsu (Η Τέχνη του Πολέμου) έλεγε, στην στρατηγική να χρησιμοποιείτε την εμπειρία του αντιπάλου.
Η εμπειρία είναι το συνονθύλευμα από τα λάθη που κάνουμε και που θα θέλαμε να μην ξανακάνουμε και κάπου τα ξεχνάμε και τα ξανακάνουμε κι άλλες φορές. Αλλά είναι η εμπειρία μας αυτά! Μας λένε «αυτός είναι έμπειρος» κι εγώ κάθε φορά που ακούω να μου το λένε σε μια διαπραγμάτευση, καταλαβαίνω ότι είναι προβλέψιμος, άρα ΘΥΜΑ.
Γιατί μπορεί ο άλλος να έχει παίξει πάνω στις παρτίδες που μπήκε σε διάφορες διαπραγματεύσεις και ξέρει πώς παίζει. Όταν ξέρεις πώς παίζει ο άλλος, ξέρεις να τον νικήσεις. Και ποια είναι η νίκη εδώ; Είναι να σκέφτεσαι σαν εσένα. Εμείς κλασικά, όταν είμαστε σ’ ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, έχουμε την τάση να λέμε ότι πρέπει να κερδίσουμε για να χάσει ο άλλος. Δεν είναι απαραίτητο. Μόνο και μόνο αν σκέφτεται σαν εσάς, έχει ήδη χάσει το παίγνιο, όταν αυτό είναι επιθετικό και έχει ήδη κερδίσει όταν το παίγνιο είναι θετικό και είναι σ’ ένα πλαίσιο ‘δάσκαλος-μαθητής’. Διότι είναι τεχνικές σκέψης που μαθαίνει ο δάσκαλος στον μαθητή. Δεν είναι πραγματικά γνωστικό αντικείμενο.
 
Όταν ένας δάσκαλος καθοδηγεί κάποιον σ’ έναν τομέα, δεν περιμένει από τον κάποιον να κοιτάζει ακριβώς αυτά που έκανε ο ίδιος και πρωτ’ απ’ όλα διότι έτσι δεν θα υπήρχε πλαίσιο συνεργασίας, θα ήταν απλώς μία αντιγραφή. Η αντιγραφή δεν είναι κάτι που προσθέτει. Το παράδοξο σ’ αυτή τη σχέση είναι ότι η πρόσθεση γίνεται, βέβαια, μέσω αφαίρεσης. Γιατί μόνον η αφαίρεση είναι ικανή να προσθέτει. Η πρόσθεση, συνήθως, αντιγράφει. Δεν μιλάω καν για τον πολλαπλασιασμό, γιατί εδώ μπαίνουμε σε κοινωνικό φαινόμενο.
 
Άρα, η ιδέα είναι πάντοτε στο πρωτότυπο.
 
Πρωτότυπο, πρώτη ύλη, πηγή, αυτή είναι η ιδέα.
 
Όταν μπαίνουμε στην επεξεργασία της πηγής, στην αντιγραφή της πηγής, στις αναφορές στις πηγές, που δεν έχουμε διαβάσει, όταν δημοσιεύουμε ένα άρθρο (είναι σίγουρο ότι αυτό δεν έχει συμβεί σε κανέναν από σας, που δεν έχει δημοσιεύσει άρθρο). Άρα η ιδέα είναι ότι υπάρχουν μερικά σημεία που είναι σημαντικά και χτίζουν μια δομή. Προηγουμένως, όταν ερχόμασταν εδώ και ήμασταν στο αυτοκίνητο τρεις, χωρίς κούκο, μιλούσαμε μεταξύ μας και πάνω κάτω λέγαμε ότι ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη και υπενθύμισα στους φίλους μου ότι στα μαθηματικά είναι οι ιδιομορφίες που χαρακτηρίζουν μια πολλαπλότητα.
 
Οι ιδιομορφίες είναι πάντοτε μόνες, είναι πάντοτε μοναχικές. Ευτυχώς! Γιατί, βάλτε δύο ιδιομορφίες πολύ κοντά και θα δείτε τι θα γίνει. Είναι πολύ απλό• θα γίνει μια μεγαλύτερη και θα είναι μια από τις δύο, δεν θα είναι όμως δύο. Άρα η ιδιομορφία χρειάζεται και μία απόσταση -κι η απόσταση αυτή είναι καλό να είναι ομαλή – που δημιουργεί αυτή την πολλαπλότητα. Μου άρεσε το παράδειγμα που άκουσα για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, αλλά εγώ θα ήθελα να το συνεχίσω, έως να το εκφυλλίσω.
 
Θα πάρω, λοιπόν, τον Σωκράτη, που κάνει μαιευτική, ο μαθητής του Σωκράτη είναι ο Πλάτωνας, αρχίζει να λέει τα δικά του, ενώ δεν έλεγε τα ίδια ο Σωκράτης. Μετά με τον Αριστοτέλη μπαίνουμε σ’ ένα καθαρά θεωρητικό, στην αρχή είχαμε φιλοσοφικό, μετά το μετατρέπουμε σε θεωρητικό, κατόπιν σε δογματικό και μας ξαφνιάζει ο τέταρτος να είναι ο Αλέξανδρος ο Μέγας, ο μαθητής του Αριστοτέλη. Αν το συμπιέσω για να το εκφυλλίσω – ελπίζω να καταλάβατε ότι το γενικεύω – κάνω μια προσέγγιση του τύπου Grothendieck δηλαδή γενικεύω το θεώρημα, το ξαναγενικεύω, το ξαναγενικεύω, δεν ξέρω να το αποδείξω, αλλά κοιτάζω τι καταρρέει.
 
Κοιτάζοντας τι καταρρέει, βλέπω τι μου μένει. Άρα, όταν ακούω πράγματα του τύπου «ο ένας έχει δώσει στον άλλον», αν πραγματικά το πιστεύουν αυτό, σημαίνει ότι, τελικά, ο Αλέξανδρος έγινε πολεμιστής χάρη στον Σωκράτη. Ελπίζω να καταλαβαίνετε ότι αυτό είναι εντελώς εκφυλλισμένο συμπέρασμα και ευτυχώς που δεν ισχύει, γιατί ξέρουμε τι έχει κάνει και ο ένας και ο άλλος και όλη αυτή η σειρά. Αυτό που μ’ ενδιαφέρει όμως, όσον αφορά στον δάσκαλο και στον μαθητή, είναι η σπανιότητα αυτής της τετράδας στην ιστορία του κόσμου. Εδώ βλέπετε ότι είμαστε εντελώς εκτός ύλης! Δεν μας ενδιαφέρει καθόλου σε ποια κοινωνία ήταν ο Σωκράτης, καθόλου σε ποια κοινωνία ήταν ο Πλάτωνας και συνεχίζω έτσι, καθόλου. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι πως αυτή η τετράδα είναι πολύ σημαντική για τη συμβολή της στην ανθρωπότητα και γι’ αυτό μιλάμε ακόμα και το 2010 για 4 άτομα.
 
Φανταστείτε σε 2.000 χρόνια να μιλάμε για 4 από μας στη σχέση μεταξύ τους ‘μαθητής-δάσκαλος’, ‘μαθητής-δάσκαλος’. Μπορεί να περιμένουμε περισσότερα από 2.000 χρόνια, – αλλά, όπως είπατε, η ελπίδα σώζει την κοινωνία, το θέμα όμως είναι ποιος σώζει την ανθρωπότητα; Άρα, λοιπόν, ο δάσκαλος και ο μαθητής είναι ένα ζεύγος ‘κλειδωμένο’, για να είναι πιο ανθεκτικό. Πιο ανθεκτικό σε τι; Όταν χρειάζεστε χρόνο και πρέπει να τον χάσετε, για να επενδύσετε, πρέπει την ώρα που τον χάνετε να ζείτε. Εκεί είναι που δέχεστε χτυπήματα συνήθως. Δηλαδή, όταν λέτε σε έναν μαθητή «πρέπει να διαβάσεις το τάδε βιβλίο», η απάντηση είναι «δεν προλαβαίνω, πρέπει να κάνω δουλειά, να κάνω μεταφράσεις, δεν μπορώ να τελειώσω το διδακτορικό μου, δεν έχω άλλη καινούργια ιδέα, πρέπει να κάνω κάτι πιο απλό» όλ’ αυτά τ’ ακούτε στον χώρο που δεν υπάρχει (Εκπαίδευση).
 
Εμάς εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι πως όταν κάνουμε αυτή την αφαίρεση και δημιουργούμε αυτό το δίδυμο, τότε υπάρχει κάτι που είναι πολύ σημαντικό και μπορούμε να το δούμε σ’ ένα θεατρικό έργο, το Περιμένοντας τον Γκοντό, του Μπέκετ, όπου τίθεται το ερώτημα: αν θέλετε να απλοποιήσετε την έννοια της ανθρωπότητας χωρίς να την εκφυλλίσετε, σε πόσα άτομα μπορείτε να κατεβείτε; Η απάντηση είναι απλή: σε 2. Αν το διαβάσετε αντίστροφα, σημαίνει πως αυτό το ζεύγος μπορεί να δώσει ένα στίγμα ανθρωπότητας.
 
Δηλαδή, μπορεί η ανθρωπότητα πρώτον να στηριχθεί πάνω σ’ αυτές τις ιδιομορφίες, τους δασκάλους, οι οποίοι όμως απελευθερώνονται μέσω των μαθητών και αυτό το σύστημα παράγει μια δομή, που μπορεί να σας φαίνεται – όταν λειτουργείτε μόνο και μόνο συγχρονικά, δηλαδή αντί να κοιτάζετε την ταινία του έργου, κοιτάζετε μόνο μια φωτογραφία και βλέποντας μόνο μια φωτογραφία λέτε «είναι πολύ λίγοι αυτοί», όταν όμως βλέπετε όλη την ταινία, βλέπετε και ότι σε άλλη εποχή υπήρχαν και εδώ κι εδώ και προηγουμένως και ρωτάω τώρα: όταν στην πραγματικότητα λέμε «η ανθρωπότητα ανακάλυψε το τάδε», πιο συγκεκριμένα για παράδειγμα: το 1905 η ανθρωπότητα γνώριζε τη θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας;
 
Δεν σας ζητάω να απαντήσετε, γιατί αν απαντήσετε και πείτε όχι, θα πρέπει να αποδείξετε ότι ο Einstein δεν ανήκει στην ανθρωπότητα, αν πείτε ναι, τότε σημαίνει ότι ο Einstein είναι αντιπρόσωπος της ανθρωπότητας. Η ιδέα είναι ότι όταν λέμε ότι η γνώση αποκτάται από την ανθρωπότητα, θα ‘ταν καλό να λέμε από ποια ανθρωπότητα. Και θα δείτε ότι είναι το ίδιο πρόβλημα που έχετε όταν, ας πούμε, σας μαθαίνω μια κίνηση, ποιος είναι αυτός που σας τη μαθαίνει, ποιο κύτταρο μαθαίνει την κίνηση.
 
Όταν παίζουμε ένα θεατρικό έργο, ποιος ηθοποιός το παίζει; Η απάντηση είναι απλή: κανένας γιατί παίζουν μαζί. Προσέξτε, κανένας, γιατί αν παίζει κάποιος μόνος, πάει να πει ότι είναι μονόλογος, δεν υπάρχει πια θεατρικό έργο. Η ιδέα, επομένως, είναι πως οι δάσκαλοι και οι μαθητές ξέρουν ότι είναι μόνοι, αλλά είναι μαζί. Πολύ συχνά εμείς θεωρούμε ότι η μοναξιά είναι κακό. Είναι κακό όταν πιστεύεις ότι δεν είσαι μόνος, γιατί σου έρχεται μια σφαλιάρα. Αλλά όταν ξέρεις πως αυτό είναι η ζωή σου, είναι η ζωή σου. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο δάσκαλος και ο μαθητής δεν μπορούν βέβαια να λειτουργήσουν σ’ ένα κανονικό, συμβατικό πλαίσιο, διότι εκεί δέχονται πιέσεις. Αναγκαστικά πρέπει να κάνουν μια αφαίρεση.
 
Ποια είναι αυτή η αφαίρεση;
 
Δεν επιλέγω σε ποια κοινωνία ζω, αλλά επιλέγω να ανήκω ή όχι στην ανθρωπότητα. Κατά συνέπεια, είναι σαν να έχω μία δομή – δεν μιλάω για υποδομή, αλλά μια δομή – και μια υπερδομή, αναγκαστικά βρίσκομαι στη δομή, αλλά ψάχνω την υπερδομή. Η υπερδομή, στην πραγματικότητα, αν χρησιμοποιήσουμε την ίδια τεχνική που χρησιμοποιήσαμε και με τον Grothendieck είναι πως αν γενικεύσουμε την έννοια της κοινωνίας, δηλαδή εμείς τοπικά, θεωρούμε ότι η κοινωνίας μας είναι πολύ σημαντική και αν εγώ ξαφνικά σας μιλούσα για μια κοινωνία που βρίσκεται στο Καμερούν, που π.χ. ορίζει ότι για να παντρευτεί μια γυναίκα πρέπει να έχει αποκτήσει ήδη παιδιά, για να είναι σίγουρος ο άνδρας ότι θα έχει όχι μόνο μια γυναίκα, αλλά μια μητέρα, φανταστείτε αν αυτό το παράδειγμα το προωθήσουμε εδώ.
 
Αυτό είναι ένας ωραίος τρόπος να απορρίψετε τη σημασία της κοινωνίας, διότι αν μπείτε στην άλλη κοινωνία και κοιτάξετε πώς κοιτάζουν τη δική μας και πραγματικά το καταλάβετε, θα πείτε «μα είμαστε τόσο ασήμαντοι;». Είμαστε σημαντικοί, ως κοινωνία, στον χώρο. Ο δάσκαλος και ο μαθητής δεν λειτουργούν στον χώρο, λειτουργούν μόνο στον χρόνο. Γι’ αυτό και το χάσιμο χρόνου είναι το απαραίτητο. Δηλαδή, πρέπει να δώσω χρόνο στον άλλον για να παράγω μια γνώση. Διότι όταν βρίσκομαι στο στατικό ταυτόχρονο, έχουμε και οι δύο μια άγνοια και δεν υπάρχει μεταφορά.
 
Προσπαθήστε να καταλάβετε εικονικά: αν σας δείξω μία φωτογραφία από μια ταινία που έχετε δει, μια οποιαδήποτε παλιά ασπρόμαυρη ελληνική ταινία, αμέσως θυμάστε το έργο, θυμάστε και μερικές συγκεκριμένες ατάκες από το έργο, ας πούμε «ήρθατεε;» και ξαφνικά δημιουργείτε ένα πλαίσιο γύρω απ’ αυτή τη φωτογραφία. Αν δείξετε αυτή τη φωτογραφία σ’ ένα παιδάκι που δεν έχει δει ποτέ το έργο και ρωτήσετε τι βλέπει, θα σας απαντήσει «μια ασπρόμαυρη φωτογραφία» δεν μπορεί καν να αντιληφθεί ότι αυτή η φωτογραφία ανήκει σ’ ένα κινηματογραφικό έργο.
 
Είναι ακριβώς αυτό που μας κάνει η κοινωνία. Όταν βρισκόμαστε στο πλαίσιο μιας κοινωνίας, εγώ λειτουργώ μόνο στη φωτογραφία και υπάρχει κάποιος άλλος, ένας δάσκαλος, που μου εξηγεί πως το σημαντικό δεν είναι η φωτογραφία, αλλά όλο το έργο, στο οποίο έργο εμπλέκεται η ανθρωπότητα. Όταν το παιδάκι βλέπει μόνον τη φωτογραφία, είναι πολύ δύσκολο να πειστεί ότι δεν χάνει χρόνο, για να εξετάσει το έργο, ενώ βλέπει μόνον τη φωτογραφία. Δεν θέλω μ’ αυτόν τον τρόπο να σας πω ότι έκανα μία φωτογραφία της κοινωνίας μας, εφόσον δεν μίλησα γι’ αυτήν, καθώς ήμασταν εκτός ύλης.
 
Θα ήθελα να καταλάβετε πού το πάω με την έννοια ότι, εισχωρώντας, δηλαδή βάζοντας μια επένδυση του χρόνου και αλλάζοντας, πραγματικά, τον χώρο και πραγματοποιώντας μια εμβύθιση μέσα στον χωροχρόνο, δίνω βαθμούς ελευθερίας στο σύστημα. Έχοντας βαθμούς ελευθερίας, μπορώ να έχω κι ένα χαοτικό σύστημα, δεν μας πειράζει.
 
Το χάος είναι δημιουργικό, μπορώ χάρη σ’ αυτό να μην ψάχνω συνεχώς ισορροπίες, γιατί πολύ συχνά όλη η έγνοια μας είναι να αναζητήσουμε μια ισορροπία. Όταν τσακωνόμαστε, για παράδειγμα, μετά θα τα βρούμε. Στην πραγματικότητα μισούμε ο ένας τον άλλο σε μια απόσταση, απλώς την έχουμε κάνει αρκετά μεγάλη, για να μην ενοχλεί ο ένας τον άλλον και αυτό είναι η κοινωνική ισορροπία. Μιλάμε ο ένας για τον άλλον σε μια απόσταση, αυτό είναι το κουτσομπολιό. Θέτουμε μια απόσταση για να μπορούμε να μιλάμε χωρίς να μας ενοχλούν. Δεν έχει άνεση κάποιος να μιλάει για άλλον παρουσία του. Ενοχλείται! Ο πρώτος! Δεν μπορεί να κάνει το κουτσομπολιό με την άνεσή του.
 
Η ιδέα, λοιπόν, είναι ότι η κοινωνία λειτουργεί μέσα στον χώρο και δεν θέλει να χάσει χρόνο, γιατί αν χάσει χρόνο, δεν βρίσκεται πια στο παρόν και αν δεν είναι πια στο παρόν, η φωτογραφία δεν κυριαρχεί. Γιατί αν καταλάβετε ότι η νοημοσύνη είναι εγκλωβισμένο μέλλον μέσα στο παρελθόν, έχετε ένα πρόβλημα με το παρόν. Όταν υπάρχει η νοημοσύνη, υπάρχει κάποιος που δεν ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία. Δηλαδή, κοιτάτε τη φωτογραφία και βλέπετε ένα μικρό αντικείμενο κι αυτό το μικρό αντικείμενο θα είναι, ας πούμε, το πρώτο παιγνίδι που είχε ένας μεγιστάνας τότε που ήταν πολύ φτωχό παιδί και επειδή είχε ένα μικρό ελικόπτερο, τώρα πουλάει ελικόπτερα παντού.
 
Όταν κοιτάτε τη φωτογραφία, θεωρείτε ότι αυτό είναι εντελώς ασήμαντο, μετά αναρωτιέστε ποιος έβαλε το ελικόπτερο εκεί, αναρωτιέστε ποιος έκανε την πράξη πριν. Συμβαίνει το ίδιο με τη νοημοσύνη, η νοημοσύνη αναγκαστικά ανατρέπει τα ιεραρχικά συστήματα του χωρικού, διότι βρίσκεται μέσα στον χρόνο. Σ’ αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, εξετάζοντας το θέμα της παιδείας, προσπαθώ να σας πω πως δεν μπορεί να υπάρχει παιδεία εκτός χρόνου. Διότι εκπαίδευση χωρίς χρόνο είναι δυνατό να υπάρξει• αλλά παιδεία χωρίς χρόνο;
 
Σημαίνει ότι αναγκαστικά, εφόσον ζει μέσα στον χρόνο και υπάρχει μια αλληλεπίδραση, κάποιος πρέπει να δώσει, κάποιος πρέπει να πάρει, κάπου πρέπει να παιχτεί ένα παίγνιο. Επιπλέον, το καλό, όταν δεν ψάχνουμε συστηματικά ισορροπίες, είναι ότι ανακαλύπτουμε και πράγματα που βρίσκονται και μέσα στις θεωρίες του Prigogine, που μας επιτρέπουν να πούμε ότι υπάρχει και μια ολόκληρη Φυσική «μακράν ισορροπίας» που μας επιτρέπει να είμαστε πολύ πιο δημιουργικοί απ’ όσο στην αναγκαστική ισορροπία, που στην ουσία μας ‘κλειδώνει’. Άρα όταν προσπαθούμε να δώσουμε γνώσεις και λέμε ότι πρέπει πρώτα να είμαστε σίγουροι, θα πρέπει να σκεφτούμε ότι αυτό θα ανέτρεπε ολόκληρη τη θεωρία των fractals.
 
Επιπλέον, πώς να είμαστε σίγουροι εφόσον όλα είναι μεταβαλλόμενα και όλα είναι δυναμικά; Ακούστε ένα χειροπιαστό παράδειγμα: εκπαιδεύετε ένα σπουδαστή στην πληροφορική, γίνεται «πληροφορικάριος» μετά από 4 χρόνια και δεν του μαθαίνετε τίποτε άλλο. Πόσο μικρή είναι η ημερομηνία λήξης που έχει αυτός ο άνθρωπος; Το πρόβλημά του είναι ότι μολονότι έχει τελειώσει το πανεπιστήμιο, η τεχνολογία συνεχίζει. Ένα παράδειγμα που μ’ αρέσει να χρησιμοποιώ είναι ότι πολλοί από σας υπήρξατε σε κάποια φάση που δεν υπήρχαν κινητά τηλέφωνα. Φανταστείτε, λοιπόν κάποιος να είναι ειδικός για τηλέφωνα και ξαφνικά του μιλάνε για το ασύρματο. Κάποτε μιλούσαμε μόνο για CD και τώρα είμαστε στο MP3.
 
Όλες αυτές οι αλλαγές δεν οφείλονται στο μάθημα που παρακολουθείτε εκείνη τη στιγμή. Πρέπει να ξανακάνετε το μάθημα. Ένα ωραίο τεστ που είχε κάνει η ΙΒΜ όταν είχε έρθει στη Γαλλία ήταν ένα τεστ που όσοι θα περνούσαν θα είχαν πληρωμένες τις σπουδές τους. Δεν ζητούσαν ούτε πτυχίο, ούτε το αντίστοιχο των πανελληνίων, ούτε καν ρωτούσαν σε ποιο επίπεδο ήταν οι διαγωνιζόμενοι, όποιος ήθελε περνούσε το τεστ.
 
Το τεστ βασιζόταν στην ιδέα ότι ούτως ή άλλως τα δεδομένα Νοημοσύνη αλλάζουν τόσο γρήγορα, που δεν χρειάζεται κάποιος που ξέρει καλά τα δεδομένα, αλλά κάποιος που διαχειρίζεται καλά νέα δεδομένα. Αλλά αν διαχειρίζεται καλά νέα δεδομένα, σημαίνει ότι δεν τα ξέρει. Άρα το ζήτημα είναι η ταχύτητα απορρόφησης νέων δεδομένων από κάποιον που δεν ξέρει τίποτε. Αυτός είναι ο “έξυπνος” και τίποτε άλλο. Και είναι και αυτός που παρακολουθεί και τι λένε οι άλλοι.

Όψεις του προσωπείου: Προσωπείο θεατρικό

Το θέατρο του Διονύσου στους πρόποδες της Ακρόπολης είναι η γενέτειρα της προσωπικότητας. (F. Duerrenmatt)

Το θρησκευτικό προσωπείο διαχωρίζει τον μυημένο από τον μη μυημένο και τον ορίζει ως εκπρόσωπο του υπερφυσικού. Το σκηνικό προσωπείο, λογική συνέχεια του θρησκευτικού, διαχωρίζει τον ηθοποιό από τον μη ηθοποιό, τον ρόλο από τον μη ρόλο, και ορίζει τον φέροντα αυτήν ως τον εκπρόσωπο ενός χαρακτήρα στην αρχή, ενός τύπου, κυρίως με τη Νέα Κωμωδία στη συνέχεια.

Η μάσκα είναι παρούσα στο θέατρο από τις απαρχές του και χρήσιμη στην εναλλαγή ηρώων και καταστάσεων. Στον ηθοποιό λειτουργεί με τρόπο, ώστε να διευκολύνεται στη μέθεξή με το άλλο, θείο, ηρωικό, αληθινό ή πλασματικό πρόσωπο που ενσαρκώνει. Αντίστοιχα, στον θεατή λειτουργεί ως στοιχείο παραπομπής και συμπληρωματικό στην κατάσταση του δρώμενου.

Ο Θέσπης, που προσέθεσε το επικό στοιχείο του διαλόγου και της αφήγησης στην τραγωδία, τυποποίησε τα προσωπεία, η έκφραση των οποίων αντανακλούσε μια πλευρά της εσωτερικής ζωής. Επρόκειτο για προσωπεία χαρακτήρων και όχι ατόμων. Στην αρχή τα στερεότυπα αυτά πρόσωπα ήταν περιορισμένα. Στη συνέχεια όμως, αναπτύχθηκε μια πραγματική χειροτεχνία κατασκευής προσωπείων, διαφορετική για τα φύλα, τους αγγελιοφόρους, τις εταίρες, τους προαγωγούς, τα τραγικά και τα κωμικά πρόσωπα, ακόμη και για ζώα), όπου τα ατομικά χαρακτηριστικά του προσώπου εξαφανίζονταν. Τον 2ο αι. μ.Χ. ο Ιούλιος Πολυδεύκης παραδίδει στο Ονομαστικόν του 28 τύπους τραγωδίας, 4 σατυρικού δράματος και 44 κωμωδίας.

Τυποποιημένοι είναι και οι χαρακτήρες της Κομέντια ντελ’ Άρτε. Η Κομέντια ντελ’ Άρτε έχει την αφετηρία της στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, προφανώς μια μορφή αντίδρασης στο κλασικό, στυλιστικό θέατρο, καθώς ήταν ακριβώς το αντίθετο: θορυβώδης και πολύχρωμη, που παιζόταν όχι σε σταθερά θέατρα αλλά παντού στην Ιταλία. Αν και ακολουθούνταν ακριβείς κανόνες, η Κομέντια ντελ’ Άρτε δεν είναι κωδικοποιημένη. Η δράση περνά από συμβολικά πρόσωπα, όπως είναι η Κασσάνδρα, η Κολομπίνα, ο Αρλεκίνος, ο Πουλτσινέλα και ο Πιερότος, ο Πανταλόνε,  μια μικρή φανταστική κοινωνία που μιμούνταν και ξεσκέπαζε με αναισχυντία όλα τα μικροελαττώματα της καθημερινής ζωής.

Ο Αρλεκίνος φορούσε ένα πολύχρωμο, μπαλωμένο ρούχο, απομεινάρια προφανώς πλουσιότερων κουστουμιών. Έχει μια μάλλον αναρχική συμπεριφορά, πάντα πεινασμένος και χωρίς χρήματα. Οι πρώτες μάσκες Αρλεκίνου ήταν από ξύλο, και μάλλον άγριες, μέχρι που άρχισαν να φτιάχνονται από δέρμα. Ο Πανταλόνε ήταν ο πλούσιος βενετός έμπορος, άπληστος και απλοϊκός, ηλικιωμένος αλλά αθλητικός, ο αντίποδας του Αρλεκίνου. Ο Πουλτσινέλα, ναπολιτάνος, φιλοσοφεί, είναι μονίμως μελαγχολικός, ονειροπόλος, πάντα προβληματισμένος και με προβλήματα, μπλέκεται σε περιπέτειες αλλά πάντα γλιτώνει. Ο γιατρός Balanzone, από τη λέξη balle που σημαίνει ψέματα, γεννιέται στην Μπολόνια την εποχή (δεύτερο μισό του 16ου αιώνα) της ίδρυσης του πανεπιστημίου. Είναι φλύαρος, ένας πραγματικός ποταμός άχρηστης επιστήμης, μάλλον αδαής αλλά αλαζόνας λόγω του επαγγέλματός του, ένας χαρακτήρας-κριτική στην υπερβολική εμπιστοσύνη στην επιστήμη και τον ουμανισμό. Ο Notaio  εκπροσωπεί το δικαστικό σώμα. Παχύς, δείχνει πλούσιος, πάντα ντυμένος με τα ρούχα της δουλειάς του, ο άνθρωπος που τα ξέρει όλα. Ωστόσο, αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι σε πολλούς πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο ο δικαστής φορά μια μάσκα για να προστατεύεται από μελλοντικές επικρίσεις. Σε αυτή την περίπτωση η μάσκα παριστάνει ένα παραδοσιακά έγκριτο πνεύμα από το παρελθόν, που παίρνει την ευθύνη για την ποινή που επιβάλλεται στον ένοχο. Ο Medico della Peste, ο γιατρός, φορά μάσκα με μεγάλη μύτη, η οποία υποτίθεται ότι κρατά μέσα ουσίες και αρώματα, γάζες ποτισμένες σε ξύδι και καμφορά –πιστευόταν ότι αυτά προστάτευαν τον γιατρό από τις επαφές του με τους αρρώστους.

Η Φανή Μουμτζίδου-Παπατζίμα σημειώνει: «Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι θεατρικές αυτές προσωπικότητες ονομάζονται maschere (μάσκες), ένας ορισμός που αποδίδει την ταύτιση του ίδιου του ηθοποιού, ως φυσική παρουσία, με τον χαρακτήρα που υποδύεται. Ο ηθοποιός στην commedia dell’ arte δεν “φορά” μάσκα αλλά ο ίδιος “είναι” μάσκα». Το ίδιο, βέβαια, μπορεί κανείς να πει για τον θεό Διόνυσο ή για τους ηθοποιούς στο γιαπωνέζικο θέατρο, στο οποίο, όπως και στο αρχαίο θέατρο, τους γυναικείους ρόλους τους έπαιζαν γυναίκες.

Με το θέατρο Νο χάνεται η θρησκευτική σημασία της μάσκας και γίνεται εξωτερίκευση των ανθρώπινων παθών που ο επιδέξιος ηθοποιός τα αναδεικνύει παίζοντας με το φως, όπως η Σφίγγα στην Αίγυπτο.

Τι εξυπηρετεί όμως το θεατρικό προσωπείο; Ο Θάνος Βόβολης, ένας σύγχρονος κατασκευαστής μάσκας, παρατήρησε τα εξής:
Το προσωπείο βοηθά τον ηθοποιό να αναπτύξει αισθήσεις που συνήθως παραμελεί, όπως είναι η ακοή και η αίσθηση της παρουσίας του άλλου. Το οπτικό του πεδίο είναι αρκετά περιορισμένο, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιεί περισσότερο το σώμα, την κίνηση, τη φωνή του. Το προσωπείο δεν καμουφλάρει αλλά αποκαλύπτει τις αδυναμίες του ηθοποιού». Η μάσκα λειτουργεί σαν μουσικό όργανο, σαν ηχείο που μπορεί να επηρεάσει τη φυσική κατάσταση του ηθοποιού και την επικοινωνία του με τους θεατές». Η μάσκα είναι μορφή που μεταλλάσσεται.
Αντίστοιχου περιεχομένου είναι και οι φράσεις του Δ. Φωτόπουλου που παραθέτουμε:
Ο ηθοποιός πιστεύω ότι πρέπει να ελευθερώνει τον εαυτό του από την ίδια του τη φύση, ν’ αφήνει το σώμα του ελεύθερο, απαλλαγμένο από τις εκφράσεις του προσώπου. Από την άλλη, ο θεατής μπορεί επίσης να αφήσει το βλέμμα του να ταξιδέψει πάνω σ’ ένα γλυπτό, μπορεί να ονειρευτεί πιο ελεύθερα. Νομίζω πως η μάσκα βοηθά τον ηθοποιό να ανακαλύψει τα εκφραστικά μέσα, ώστε να έρθει πιο κοντά στην ιερότητα και να νιώσει σαν μικρός θεός. (Φωτόπουλος, 2006, 140)
Θα ήταν δυνατόν άραγε με κάποιον τρόπο να συνδεθεί το θεατρικό προσωπείο με το αποτροπαϊκό ή το νεκρικό; Ο Περσέας αντιμετώπισε τη Μέδουσα μέσα από τη χάλκινη γυαλιστερή ασπίδα που ύψωσε η θεά Αθηνά επάνω από το αποτρόπαιο πλάσμα και η οποία λειτούργησε σαν καθρέφτης αλλά και ασπίδα προστασίας, καθώς ο Περσέας αφενός κέρδισε μιαν απόσταση αφετέρου αντίκρισε έμμεσα αυτήν, στη θέα της οποίας οι άνθρωποι πέτρωναν από τον τρόμο τους. Μήπως και η θεατρική σκηνή λειτουργεί σαν καθρέφτης μέσα από τον οποίο ο θεατής έρχεται προστατευμένος, από απόσταση και εξ αντανακλάσεως σε επαφή με την πραγματικότητα; Και μήπως αυτή η απόσταση και η έμμεση επαφή με την, κάποτε, όχι τόσο σαφή, επιθυμητή, κοινωνικά αποδεκτή, έλλογη με τους νόμους της λογικότητας πλευρά της πραγματικότητας επιτρέπει τη λειτουργία της κάθαρσης; Από την άλλη, το θεατρικό προσωπείο, με την ακίνητη έκφραση, στην οποία συμπυκνώνονται πολλές στιγμές, αποτελεί για τον θεατή μια διαρκή υπόμνηση των ορίων και της θνητότητάς του. Από αυτήν την άποψη, ακόμη και το κωμικό προσωπείο ενέχει τραγικότητα. Το γέλιο λειτουργεί ως όχημα υπέρβασης, έστω πρόσκαιρης, της συνείδησης του θανάτου και της ματαιότητας.