Βριτόµαρτις εν Κρήτη η Άρτεµις

Στα φιλολογικά κείµενα και στις Ελληνιστικές επιγραφές, η Θεά που λάτρευαν οι κοπέλες και οι νέοι κυνηγοί στο ανατολικό τµήµα της Κρήτης, από την Λατώ ως τη Γόρτυνα ονοµάζεται «Βριτόµαρτις». Από τα λίγα που γνωρίζουµε, η θεά είχε ως ιερά της δέντρα το πεύκο και τον σχίνο.

Στο Ιερό της έµπαιναν µόνον µε γυµνά πόδια: «τό δέ στέφος ήµατι κείνω ή πίτυς ή σχίνος µύρτοιο δέ χείρες άθικτοι» (Καλλ., «Υµνος στην Αρτέµιδα» 200). Η Βριτόµαρτις ήταν παλαιότατη θεότητα, πιθανώς χρονολογούµενη από την Μινωϊκή εποχή. Το όνοµά της ανήκει στο προϊστορικό ιδίωµα της Κρήτης. Οι αρχαίοι συγγραφείς Σολίνος και Ησύχιος το ερμηνεύουν εκ του Βριτύ = γλυκύ και του μάρτις = παρθένος. Βριτόμαρτις σημαίνει δηλαδή Ηδεία Παρθένος.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη παράδοση η Βριτόμαρτις ήταν κόρη του Δία και της Κάρμης θυγατέρας του Ευβούλου, αν και ορισμένοι, συνταυτίζοντάς την με την Αρτέμιδα, πίστευαν ότι ήταν θυγατέρα της Λητούς. 

Σαν νεαρή Παρθένος, η Βριτόμαρτις ήταν πολύ αγαπητή στην Αρτέμιδα και την ακολουθούσε παντού. Ήταν αυτή που επινόησε τα κυνηγετικά δίχτυα και της κρατούσε τα κυνηγόσκυλα δεμένα. Όταν ο Μίνως την ερωτεύθηκε, η Βριτόμαρτις προσπάθησε να κρυφτεί στα πυκνόφυλλα δάση και στα υγρά λιβάδια. Όμως ο Μίνως, φλογισμένος από τον πόθο του, την κατεδίωξε αδιάκοπα για εννέα μήνες, ώσπου η Βριτόμαρτις από την απελπισία της ρίχτηκε στη θάλασσα από τα βράχια του όρους Δίκτη. Κάποιοι ψαράδες την έσωσαν, καθώς έπεσε στα δίχτυα τους, και η Άρτεμις θεοποίησε την Βριτόμαρτι με το όνομα Δίκτυννα. Από τότε διατρέχει τις θάλασσες την νύκτα και εμφανίζεται στους κατοίκους των παραλίων και των νησιών. Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν η Δίκτυννα που πρωτοστατούσε στις μυήσεις των εφήβων στις λόχμες, στα φαράγγια και στα βράχια του νησιού. Η λατρεία της θεωρείται ως μία από τις γνωστές Λατρείες στα Άπταρα, στην είσοδο του κόλπου της Σούδας.

Το όνομα Δίκτυννα συνδέεται με δύο πράγματα. Με το βουνό Δίκτη που βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της Κρήτης, και με το δίχτυ. Το όρος Δίκτη συνταυτίζεται με την γέννηση του Διός, ο οποίος διατήρησε το επώνυμο «Δικταίος». Σύμφωνα με την κλασική Μυθολογία, η Ρέα έδωσε τον νεογέννητο Δία στην Μητέρα Γη που τον μετέφερε στην Λύκτο της Κρήτης και τον έκρυψε στο σπήλαιο της Δίκτης. Εκεί τον ανέθρεψε η Μελία Νύμφη Αδράστεια και η αδελφή της Ιώ μαζί με την Γίδα - Νύμφη Αμάλθεια. Ο Ζευς τρεφόταν με μέλι και έπινε το γάλα της Αμάλθειας, ενώ οι ένοπλοι Κουρήτες χτυπούσαν τα δόρατά τους επάνω στις ασπίδες και φώναζαν, για να πνίξουν τα κλάματα του μωρού, μήπως ο Κρόνος τα ακούσει από μακριά. Παρόλα αυτά κάποια στιγμή ο Κρόνος ανακάλυψε τα όσα είχαν συμβεί και καταδίωξε τον Δία ο οποίος μεταμφιέστηκε σε φίδι ενώ οι παραμάνες του σε αρκούδες. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Αίγινα η Βριτόμαρτις λατρεύεται ως Αφαία επειδή εξαφανίστηκε. Αναφέρει μάλιστα ότι στη Σπάρτη και στα νότια παράλια της Λακωνίας λάτρευαν την Θεά με το όνομα Ισσωρία και Λημναία.

Την πληροφορία αυτή την επαναλαµβάνει και ο Ησύχιος καθώς και ο Στέφανος ο Βυζάντιος, συνδέοντας µε αυτό τον τρόπο την Λατρεία της Αρτέµιδος στην Σπάρτη µε την Κρήτη και µε την διάδοχο τής Μινωϊκής Θεάς. «Ισσωρία η Άρτεµις. Και εορτή και τόπος εν Σπάρτη». (Ησυχ.) ­«ίσσώριον, όρος της Λακωνικής, αφ' ού η Άρτεµις ίσσωρία». (Στεφ. Βυζάντιος).

Η Βριτόµαρτις και η Δίκτυννα ουσιαστικά συνταυτίζονται µε την Αρτέµιδα. Παρόλο που σε µια συµφωνία συµµαχίας ανάµεσα σε δύο Κρητικές πόλεις, το 200 π.χ, αλλά και στους όρκους ανάµεσα στην Κνωσσό και την Δρέρο «Οµνύω τάν Εστίαν καίτόν Δήνα ... τόν Απέλλωνα τόν Ποί­τιον και τάν Λατούν καί ταν Άρτεµιν ... και ταν Βριτόµαρτιν», οι δύο θεότητες αναφέρονται ξεχωριστά, η συγχώνευση επιβεβαιώνεται τόσο από τη διαχρονικότητα της Αρτεµίσιας λατρείας όσο και από πολλούς αρχαίους συγγραφείς. «Cretes Dianam religiosissime venerantur, BrItomartem gentiIiter nomonanles, quod sermone nostro sonat virginem duIcem», λέει ο Σολίνος (11.8) και ο Ησύχιος συµπληρώνει: «Βριτόµαρτις εν Κρήτη η Άρτεµις».