Η Σημασία του Ιχνογραφήματος στην Ανάλυση της Ψυχολογίας του Παιδιού

Τα παιδιά από πολύ νωρίς προσπαθούν να αποτυπώσουν στο χαρτί διάφορα σχέδια. Στην αρχή με μουτζούρες και σταδιακά, όσο προχωρά η ανάπτυξή τους, τα σχέδιά τους γίνονται πιο σύνθετα και απεικονίζουν διάφορα πράγματα, όπως σπίτια, οικογένεια, δέντρα, ουρανό, θάλασσα κ.λπ., που τα εντυπωσιάζουν.

Οι ζωγραφιές έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί το παιδί μπορεί να αποτυπώσει τους προβληματισμούς, τις σκέψεις και τα βιώματά του που το απασχολούν εκείνη τη συγκεκριμένη περίοδο. Αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται με έναν δικό του παιδικό τρόπο, συχνά μεταμφιεσμένα, τα οποία για τους γονείς μπορεί να φαίνονται απλά και ίσως να μην δίνουν μεγάλη σημασία, αλλά για τους ειδικούς ψυχικής υγείας παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο».

Μέσα από τις φαινομενικά απλές γραμμές και σύμβολα, τα παιδιά εκφράζουν εσωτερικές ανησυχίες, φόβους και ελπίδες, προσδίδοντας νόημα και συναίσθημα σε κάθε στοιχείο της εικόνας.

Πότε, αυτή η αγαπημένη ασχολία των παιδιών μπορεί να αποτελέσει βασικό πειστήριο της ψυχοσύνθεσής τους;

Η σχεδιαστική ικανότητα των νηπίων και η ανάπτυξή της είναι άμεσα συνυφασμένες με την απόκτηση σημαντικών αναπτυξιακών οροσήμων. Έτσι, η προσεκτική μελέτη της σχεδιαστικής ικανότητας των παιδιών παρέχει αξιόλογες πληροφορίες σχετικά με τη γνωστική, συναισθηματική και αισθησιοκινητική τους ανάπτυξη.

Μέσω αυτής της διαδικασίας, το παιδί επιχειρεί να επικοινωνήσει τον τρόπο σκέψης του και τα βαθύτερα συναισθήματά του, χωρίς να χρειάζεται να «φιλτράρει» τις πληροφορίες που επιθυμεί να μεταβιβάσει, όπως συμβαίνει στον προφορικό λόγο. Με αυτόν τον τρόπο, αποφεύγεται η προσπάθεια συγκάλυψης των όσων γνωρίζει ή αισθάνεται.

Πότε άρχισε το ενδιαφέρον για τη μελέτη των παιδικών σχεδίων;

Έως τον 19ο αιώνα δεν αναγνωριζόταν η σπουδαιότητα των παιδικών σχεδίων, ενώ τα έργα της Αναγέννησης, όπως αυτά του Μιχαήλ Άγγελου και του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ήταν μέτρο σύγκρισης για τα έργα των ενηλίκων ή των παιδιών.

Αυτή η άποψη έλαβε τέλος με την εκτενή έρευνα του Kerschensteiner (1905), ο οποίος κατέληξε σε τρεις κύριες εξελικτικές κατηγορίες (τα σχηματικά σχέδια, τα σχέδια που απεικονίζουν την οπτική εμφάνιση των αντικειμένων, καθώς και τα σχέδια που αποσκοπούν στην τρισδιάστατη αναπαράσταση του χώρου), ενώ ο Rouma( 1913), μέσω μελετών παιδικών σχεδίων, διαπίστωσε ότι η απεικόνιση της ανθρώπινης φιγούρας διέπεται από δέκα στάδια εξέλιξης.

Ακολούθως, ο Luquet (1913) διέκρινε πέντε στάδια ανάπτυξης, ενώ ο Burt (1921) ήταν ο πρώτος που δήλωσε τη συσχέτιση μεταξύ της αξιολόγησης της ζωγραφικής και του δείκτη νοημοσύνης, συμπεραίνοντας από τις μελέτες του ότι η ζωγραφική προσφέρει ελάχιστες πληροφορίες σε σχέση με τα τεστ νοημοσύνης για το νοητικό επίπεδο του εκάστοτε παιδιού.

Ποια είναι τα στάδια του παιδικού ιχνογραφήματος;

1) Στάδιο μουτζουρώματος (1,5-2,5 ετών): Οι μουτζούρες, ή αλλιώς τα μουτζουρογραφήματα/ορνιθοσκαλίσματα, αποτελούν τις πρώτες προσπάθειες των παιδιών να εξερευνήσουν τα σημάδια που αφήνει ο μαρκαδόρος ή το μολύβι στο χαρτί μέσω της κινητικής ορμής που τα διακατέχει .

Αυτά τα σχέδια αποτελούν τυχαία εγχειρήματα, καθώς εκείνα σε αυτή την ηλικία δεν έχουν πρόθεση για αναπαραστάσεις, με αποτέλεσμα να χαρακτηρίζονται από αδυναμία οργάνωσης. Συμπληρωματικά, τα μουτζουρώματα αποτελούν ένδειξη της επίγνωσης που έχουν για τις σχηματικές παραστάσεις και του συντονισμού μεταξύ χεριού και ματιού. Ο Luquet (1913) περιέγραψε αυτό το στάδιο ως «Στάδιο Τυχαίου Ρεαλισμού», κατά το οποίο τα παιδιά αποδίδουν ερμηνεία στο σχέδιό τους αφού το έχουν ολοκληρώσει, δίνοντάς του εκ των υστέρων νέα ονομασία.

2) Προσχηματικό στάδιο (2,5–5 ετών): Στο παρόν στάδιο τα παιδιά έχουν πλέον αποκτήσει την αναπαραστατική πρόθεση, διότι επιχειρούν να σχεδιάσουν πράγματα που συναντούν στο καθημερινό τους περιβάλλον όπως είναι οι αναπαραστάσεις κάποιων αντικειμένων αλλά κυρίως ανθρώπινες μορφές.

Σε αυτό το στάδιο, ο Luquet κάνει λόγο για «καιροσκοπισμό», δηλαδή παρ’όλο που το παιδί έχει δηλώσει εκ των προτέρων τι θα ζωγραφίσει, καταλήγει να αποτυπώνει σχεδιαστικά κάτι διαφορετικό από την αρχική του πρόθεση. Αυτό το φαινόμενο αποδίδεται στην περιορισμένη ανάπτυξη των ικανοτήτων συγκέντρωσης και μνήμης, οι οποίες επηρεάζουν την ικανότητα των παιδιών να οργανώνουν και να δομούν τις σκέψεις τους με σαφήνεια

Αρχική απόπειρα σχεδίασης του συγκεκριμένου στάδιου αποτελούν τα λεγόμενα «μαντάλα»,σχέδια που απεικονίζουν ένα σταυρό σχεδιασμένο πάνω σε κύκλο, περιμετρικά του οποίου εμφανίζονται διάφορες ακτίνες.

Σύμφωνα με την Kellogg, αυτά τα σχέδια αποκαλύπτουν την αναζήτηση για τάξη, αρμονία και ισορροπία. Συνέχεια αυτών των σχεδίων είναι ο «άνθρωπος γυρίνος», που αντιπροσωπεύει την εξέλιξη της μαντάλας σε τέσσερις γραμμές. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά αποτυπώνουν βασικά στοιχεία του ανθρωπίνου σώματος (κεφάλι, χέρια, πόδια και μάτια), ξεκινώντας από το κεφάλι, καθώς θεωρείται το κύριο σημείο αναφοράς.

3) Σχηματικό στάδιο (5–8 ετών): Σε αυτή την ηλικία, η μνήμη αποτελεί κομβικό σημείο για τα ιχνογραφήματα. Επιπλέον, τα παιδιά συνηθίζουν να αλλάζουν την οπτική γωνία για να αναδείξουν αναλυτικά όλα τα στοιχεία που συνθέτουν το σχέδιο. Ως αποτέλεσμα, τα χέρια, τα πόδια, τα δάχτυλα και οι παλάμες να απεικονίζονται με μεγαλύτερη ακρίβεια.

Ταυτόχρονα, ο νους σε αυτό το στάδιο είναι κυρίαρχος, με αποτέλεσμα τα παιδιά να οδηγούνται σε σφάλματα, καθώς ζωγραφίζουν στοιχεία που γνωρίζουν ότι υπάρχουν σε ένα αντικείμενο, ακόμα και αν δεν τα βλέπουν.

Τα «σχέδια ακτινογραφία», όπως ονομάζονται, αναδεικνύουν την τάση των παιδιών να απεικονίζουν όχι μόνο την επιφάνεια αλλά και τα εσωτερικά στοιχεία ενός αντικειμένου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τάσης είναι όταν το παιδί ζωγραφίζει το έμβρυο μέσα στην κοιλιά της μητέρας.

4) Στάδιο Αναδυόμενου Ρεαλισμού (8–11 ετών): Σε αυτό το στάδιο, η αποτύπωση της προοπτικής και των χρωμάτων στη φύση βελτιώνεται, ενώ η ακρίβεια στην εικαστική έκφραση αυξάνεται. Παράλληλα, τα σχέδιά τους τείνουν να επηρεάζονται από τον οπτικό πολιτισμό, καθώς σχεδιάζουν σύμβολα, έννοιες και φιγούρες από την τηλεόραση, το διαδίκτυο ή τα κόμικς.

Ο Luquet αναφέρεται σε αυτό το στάδιο ως «οπτικό ρεαλισμό», καθώς τα σχέδια γίνονται ολοένα και πιο ρεαλιστικά.

5) Στάδιο Ψευτορεαλισμού (εφηβεία):Παρατηρείται ενίσχυση της επίγνωσης των ανθρώπινων μορφών και του περιβάλλοντος. Επιπλέον, κάποια παιδιά εξελίσσουν την καρικατούρα.
Ποια στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από μια απεικόνιση;

Με μια πιο προσεκτική ματιά, η αξιολόγηση της χρήσης χρωμάτων, του μεγέθους, της θέσης των σχεδίων, καθώς και της πίεσης που ασκείται με τους μαρκαδόρους στο χαρτί, μπορεί να προσφέρει σημαντικές ενδείξεις για τα συναισθήματα των παιδιών τη δεδομένη στιγμή.

ΧΡΩΜΑΤΑ: 

• Μαύρο και μοβ χρώμα: εκφράζουν άγχος, φόβο και συναισθηματική πίεση, ενώ έρευνες έχουν καταδείξει πως αξιοποιούνται κυρίως από άτομα με υψηλές απαιτήσεις.
• Μπλε χρώμα: είναι συχνό ανάμεσα σε παιδιά με ενσυναίσθηση που απολαμβάνουν την κοινωνική συναναστροφή.
• Κόκκινο χρώμα: είναι το χρώμα του ενθουσιασμού, υποδηλώνει την τάση των παιδιών να εμπλέκονται με τους άλλους, ενώ προδίδει μία έντονη ανάγκη για προσοχή.
• Ροζ χρώμα: δείχνει ανάγκη για αγάπη και εκτίμηση.
• Πράσινο χρώμα: είναι το χρώμα εκείνων που έχουν καλλιτεχνική φύση, επιθυμούν να ξεχωρίζουν και είναι έξυπνοι.
• Κίτρινο χρώμα: έκφραση ζεστασιάς, δείχνει επίσης ευφυΐα και στοργικό χαρακτήρα.

Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να τονιστεί ότι η έντονη σκίαση σε ορισμένα σημεία υποδηλώνει συσσωρευμένο άγχος και νευρικότητα, ενώ η χρήση μη ρεαλιστικών χρωμάτων κατά τη σχολική ηλικία μπορεί να υποδηλώνει δυσκολία προσαρμογής και ανωριμότητα. Παραδείγματος χάριν, αν τα δέντρα απεικονίζονται με μοβ φύλλα αντί για πράσινα.

ΘΕΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΑΣ:

• Κέντρο: σημείο που εκφράζει τον φυσιολογικό εγωκεντρισμό του παιδιού, είναι η έκφραση της ευδαιμονίας και της ευτυχίας του επειδή βρίσκεται στο επίκεντρο.
• Άκρα: πιθανόν το παιδί να φανερώνει κάποια αυτοσυγκράτηση ή μία αίσθηση αποστασιοποίησης από το περιβάλλον του.
• Αριστερά: υποδηλώνει την ανάγκη του παιδιού να παραμείνει στην ευτυχισμένη κατάσταση του παρελθόντος (ευτυχισμένη περίοδος στην κοιλιά της μαμάς).
• Δεξιά: διάθεση να μεγαλώσει, να ανοιχτεί στον κόσμο και να πειραματιστεί.

ΠΙΕΣΗ ΜΑΡΚΑΔΟΡΩΝ:

Η πίεση που ασκείται στο χαρτί αποτελεί την πιο άμεση έκφραση της ζωτικής ενέργειας του παιδιού.

• Έντονη κίνηση: η ύπαρξη έντονης κίνησης αποκαλύπτει τη ζωτικότητα του παιδιού, τον τρόπο που αντιμετωπίζει την πραγματικότητα και τη σιγουριά που του εμπνέει αυτή η ενέργεια.
• Απαλή κίνηση: η απαλή κίνηση υποδηλώνει συνήθως μια ευαίσθητη προσωπικότητα που μπορεί να εκφράζεται με ντροπαλή και συγκρατημένη συμπεριφορά, υποδεικνύοντας παράλληλα αίσθηση κατωτερότητας και ανασφάλειας.

ΜΕΓΕΘΟΣ ΣΧΕΔΙΩΝ: 

• Τα μικρά σχέδια υποδηλώνουν άγχος, δυσκολία στην έκφραση και ντροπαλότητα.
• Τα μεγάλα σχέδια θεωρούνται φυσιολογικά, ενώ εκείνα που ξεπερνούν τα όρια της σελίδας μπορεί να υποδηλώνουν συναισθηματικά ζητήματα.

Τι μπορεί να αποκαλύψει η ζωγραφιά των προσώπων της οικογένειας;

Για την ερμηνεία του σχεδίου της οικογένειας, είναι σημαντική η παρατήρηση του τρόπου με τον οποίο εκτυλίσσεται το σχέδιο. Σε μια πιο βαθιά εκτίμηση, κρίνεται αναγκαίο να εξεταστούν τα εξής:

• Ο χρόνος που αφιερώθηκε στη σχεδίαση των μελών της οικογένειας.
• Η τοποθέτηση των μελών πάνω στο χαρτί.
• Η προσοχή στις λεπτομέρειες.
• Η απόσταση μεταξύ των ατόμων (αν βρίσκονται κοντά ή μακριά το ένα από το άλλο).
• Το πρώτο και το τελευταίο άτομο που σχεδιάστηκε.
• Το πρώτο άτομο που χρωματίστηκε.
• Η παράλειψη κάποιου μέλους της οικογένειας.
• Η πιθανή προσθήκη ανύπαρκτων ατόμων ή ζώων.
• Η ενδυμασία των μελών.
• Η βεβαιότητα ή αβεβαιότητα στη χρήση του μολυβιού.
• Η στάση των διαφόρων μελών.
• Οι εκφράσεις των προσώπων τους.
• Οι δυσαρμονίες στο σωματικό σχήμα ενός ή περισσοτέρων ατόμων.

Πότε συντρέχουν λόγοι ανησυχίας και ανάγκης αξιολόγησης;

Μερικές φορές, τα παιδιά ενδέχεται να απεικονίσουν τρομακτικά θέματα, όπως τέρατα, όπλα ή άλλες σκοτεινές εικόνες. Ωστόσο, αυτή η συμπεριφορά δεν θεωρείται απαραίτητα λόγος ανησυχίας, καθώς συχνά αντικατοπτρίζει την επίδραση του οπτικού πολιτισμού, ο οποίος μπορεί να οδηγήσει τα παιδιά να αναπαράγουν εικόνες, σύμβολα και στερεότυπα.

Εάν, όμως, παρατηρηθεί συχνή επανάληψη τέτοιων θεμάτων, θα ήταν χρήσιμο να ζητηθεί η γνώμη ενός ειδικού. Σε μια πιο βαθιά ανάλυση, οι παρακάτω καταστάσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν λόγοι προβληματισμού:

• Όταν βίαια στοιχεία περιλαμβάνονται στις ζωγραφιές των παιδιών.
• Αν η οικογένεια απεικονίζεται με ασυνήθιστο τρόπο (όπως η παράλειψη κάποιου μέλους ή η απομόνωση του εαυτού του από τα υπόλοιπα μέλη).
• Όταν ένα άτομο ή αντικείμενο σχεδιάζεται σημαντικά μεγαλύτερο από τον εαυτό του.
• Σε περίπτωση που οι ανθρώπινες φιγούρες απεικονίζονται ως αποσυνδεμένα μέρη του σώματος.
• Αν αξιοποιούνται υπερβολικά σκούρα χρώματα και δυσάρεστες εικόνες.
• Όταν επαναλαμβάνουν τα ίδια σχέδια ή μουντζουρώνουν αμέσως μετά την ολοκλήρωσή τους.
• Όταν οι ζωγραφιές έχουν περίεργο θέμα (όπως νοσοκομεία και νεκροταφεία).
• Σε περίπτωση που σβήνουν συνεχώς το σχέδιο για να επιτύχουν την τελειότητα στις λεπτομέρειες, αυτό μπορεί να υποδηλώνει συναισθηματική ανησυχία. Από την άλλη πλευρά, η χρήση περιορισμένης γκάμας χρωμάτων συνήθως συνδέεται με πλούσια συναισθηματική έκφραση.

Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό είναι πως ,για την πλήρη αξιολόγηση μιας παιδικής ζωγραφιάς, πρέπει να εξετάζεται η συνολική εικόνα του παιδιού.

Η αξιολόγηση δεν πρέπει να βασίζεται μόνο σε ένα σχέδιο, αλλά να περιλαμβάνει επίσης τις κατάλληλες ερωτήσεις σχετικά με τα στοιχεία που απεικονίζονται στις ζωγραφιές, προκειμένου να κατανοηθούν καλύτερα το περιβάλλον στο οποίο ζει το παιδί, η συναισθηματική του κατάσταση και οι εμπειρίες του.