Αξίζουμε τα ταλέντα μας;

Ένα πράγμα που πολύ συχνά ακούμε από τους πολιτικούς στις προεκλογικές ομιλίες τους είναι ότι απ΄όσο χαμηλά και να προέρχεται ο καθένας μας, θα πρέπει να δημιουργήσουμε τις συνθήκες ώστε να μπορεί να ανέβει τόσο ψηλά όσο αξίζει με βάση τα ταλέντα και τη σκληρή δουλειά του.

Αλήθεια, αναρωτηθήκατε όμως ποτέ γιατί; Γιατί τα ταλέντα μας πρέπει να καθορίσουν τη μοίρα μας και τις όποιες ανταμοιβές συνεπάγονται, αναρωτιέται ο πολιτικός φιλόσοφος M.Sandel.

Υπάρχουν δύο λόγοι για να αμφισβητηθεί αυτή η υπόθεση.

Πρώτο, το να έχω αυτό ή το άλλο ταλέντο δεν είναι δική μου κατάκτηση, είναι απλά θέμα τύχης, και δεν τίθεται θέμα αν «αξίζω» τα οφέλη (ή τα βάρη) που μου δόθηκαν από την τυχαιότητα. Όσοι υποστηρίζουν την αξιοκρατία παραδέχονται ότι φυσικά και δεν «αξίζω» τα οφέλη που αποκόμισα επειδή γεννήθηκα σε μια πλούσια οικογένεια. Όμως και τα ταλέντα δεν είναι μια παρόμοια μορφή τύχης; Αν κέρδιζα ένα εκατομμύριο στο λαχείο, θα ήμουν χαρούμενος με την καλή μου τύχη. Αλλά θα ήταν βλακεία να ισχυριστώ ότι κέρδισα τα λεφτά με την αξία μου. Παρομοίως, αν αγόραζα ένα λαχείο και δεν κέρδιζα, μπορεί να απογοητευόμουν, αλλά δεν θα μπορούσα να παραπονεθώ ότι μου στέρησαν κάτι που άξιζα.

Δεύτερο, το ότι ζω σε μια κοινωνία που βραβεύει τα ταλέντα που τυχαίνει να έχω δεν είναι επίσης κάτι για το οποίο μπορώ να διεκδικήσω εύσημα. Και αυτό είναι θέμα καλής τύχης. Ο Αντετοκούνμπο βγάζει δεκάδες εκατομμύρια παίζοντας μπάσκετ, ένα εξαιρετικά δημοφιλές παιχνίδι. Πέρα από την τύχη να έχει γεννηθεί με τρομερά αθλητικά προσόντα, ο Αντετοκούνμπο είναι τυχερός που ζει και σε μια κοινωνία που τα εκτιμά και τα ανταμείβει. Δεν είναι δικό του επίτευγμα που ζει στην εποχή μας, όπου οι άνθρωποι αγαπούν το παιχνίδι στο οποίο διαπρέπει, και δε ζει πχ στην αναγεννησιακή Φλωρεντία, όταν οι νωπογραφίες και όχι οι μπασκετμπολίστες είχαν μεγάλη ζήτηση.

Μεγάλο μέρος αυτού που εννοούμε σαν «αξιοκρατία» συνίσταται στην ιδέα ότι η όποια επιτυχία μας είναι και δικό μας έργο. Οι πετυχημένοι ή οι αυτοδημιούργητοι καυχιούνται συχνά ότι είναι υπεύθυνοι για τη μοίρα τους ότι πέτυχαν με βάση τα πλεονεκτήματά τους και όλοι παίρνουμε τελικά αυτό που μας αξίζει.

Αυτή είναι μια απελευθερωτική εικόνα, καθώς υποδηλώνει ότι μπορούμε να γίνουμε κύριοι της μοίρας μας και να πετύχουμε αυτό που ονειρευόμαστε. Είναι επίσης ηθικά ικανοποιητικό, γιατί θεωρεί ότι η κατάσταση που βρίσκεται ο καθένας πχ οικονομικά είναι κοντά στην αρχαία έννοια της δικαιοσύνης αφού ανταποδίδει στους ανθρώπους την όποια προσπάθειά τους.

Αλλά αν δεχτούμε ότι τα ταλέντα μας δεν είναι δικό μας έργο περιπλέκει αυτήν την εικόνα της αυτο-δημιουργίας. Θέτει σε αμφιβολία την αξιοκρατική πίστη ότι η υπέρβαση των προκαταλήψεων και των προνομίων αρκεί για να δημιουργήσει μια δίκαιη κοινωνία. Και αν τα ταλέντα μας είναι δώρα τότε είναι λάθος και το να καυχιόμαστε ότι αξίζουμε τα οφέλη που απορρέουν από αυτά.

Το ίδιο πράγμα συμβαίνει και με αυτό που λέμε «σκληρή δουλειά». Παρά την αδιαμφισβήτητη σημασία της προσπάθειας, που φυσικά ισχύει μέχρι ενός σημείου, η επιτυχία σπάνια προέρχεται μόνο από τη σκληρή δουλειά. Η επιτυχία είναι ένα κράμα ταλέντου και προσπάθειας που δεν είναι εύκολο να τα ξεμπερδέψει κανείς.

Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η επιτυχία, στον αθλητισμό και στη ζωή, είναι κάτι που κερδίζουμε, όχι κάτι που κληρονομούμε. Τα φυσικά χαρίσματα και τα πλεονεκτήματα που αυτά κατέχουν πλήττουν την έννοια της αξιοκρατίας.

Το θέμα είναι ότι αν η αξιοκρατία που όλοι μας ζητάμε είναι προβληματική, επειδή αγνοεί την ηθική αυθαιρεσία του ταλέντου και διογκώνει την ηθική σημασία της προσπάθειας, τότε πρέπει να αναρωτηθούμε ποιες είναι οι εναλλακτικές και τι καλύτερο θα μπορούσαμε να κάνουμε.