Heidegger: Είναι και Χρόνος

Martin Heidegger: 1889-1976

Ποια η σχέση του Sein με το Da-sein;

§1

Είναι γνωστό πως το πιο σημαντικό έργο της φιλοσοφικής δραστηριότητας του Χάιντεγκερ, ειδικά κατά την πρώτη περίοδο της σκέψης του, είναι το Είναι και Χρόνος. Πρόκειται για ένα περίπλοκο και με αυστηρή επιχειρηματολογία βιβλίο, που έχει ως τελικό σκοπό να ανατρέψει τη δυτική φιλοσοφική παράδοση, που εκκινεί από την ελληνική φιλοσοφική σκέψη (Πλάτων, Αριστοτέλης), διέρχεται μέσα από τον Καρτέσιο και φτάνει μέχρι σήμερα. Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, το βασικό λάθος του Καρτέσιου, μεταξύ των άλλων, είναι ότι περιγράφει την οντολογία του κόσμου με όρους της έκτασης και της μαθηματικοποιημένης έννοιας του χώρου, όπως επίσης και άλλες έννοιες, π.χ. την έννοια της υπόστασης, με όρους της χωρικότητας (Είναι και Χρόνος §19 κ.εξ.). Η καρτεσιανή οντολογία του κόσμου οδηγεί σε αρκετά παράδοξα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, ο Καρτέσιος περιγράφει τη σκληρότητα με όρους αντίστασης του αντικειμένου, που γίνεται αισθητό, στο άγγιγμα μας, παραβλέποντας έτσι το πρόβλημα της αντιληπτικής πτυχής της σκληρότητας και της οντολογικής κατάστασης αυτής της αντίληψης. Όπως το θέτει ο Χάιντεγκερ, η σκληρότητα βιώνεται με την αφή και το μόνο πράγμα που γνωρίζει ο Καρτέσιος βασίζεται στη μαθηματικοποιημένη ιδέα της χωρικότητας, η οποία με τη σειρά της βασίζεται σε μια οντολογία πραγμάτων που είναι παρόντα και συντηρούνται στο χρόνο. Ο Χάιντεγκερ δεν αρνείται ότι υπάρχουν τέτοια πράγματα, αλλά απεναντίας υποστηρίζει ότι ισοδυναμούν μόνο με έναν ορισμένο τρόπο για να είναι τα πράγματα. Το λάθος του Καρτέσιου λοιπόν είναι να υπεργενικεύει, δηλαδή να αποδίδει τα χαρακτηριστικά ενός ορισμένου τρόπου του Είναι στο Είναι ως όλο. Τούτο σημαίνει πως δεν εξετάζει συγκεκριμένα το νόημα του Είναι, γιατί το θεωρεί αυτονόητο.

§2

Ο Χάιντεγγερ δεν επικεντρώνει το ενδιαφέρον του αποκλειστικά στην κριτική του Καρτέσιου. Τούτη την κριτική την εκλαμβάνει ως ένα παράδειγμα για να υποστηρίξει τελικά ότι αυτές οι λαθεμένες ερμηνείες για το Είναι χαρακτηρίζουν όλη τη Δυτική μεταφυσική παράδοση ήδη από το ξεκίνημά της με τους Έλληνες, ειδικά με τον Αριστοτέλη. Τέτοιες εξηγήσεις είναι απαντήσεις σε οντολογικό ερώτημα που ακόμη δεν έχει τεθεί. Παρόλη ωστόσο την κριτική του ο Χάιντεγκερ σ’ αυτή την παράδοση, δεν εννοεί να εθελοτυφλεί στα επιτεύγματα της σκέψης του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους, τα αποτελέσματα της οποίας κράτησαν μέχρι την εποχή του Χέγκελ. Αυτό που θέλει να μας υπενθυμίσει είναι ότι πρέπει κατ’ ανάγκη να ξαναθέσουμε αυτά τα οντολογικά ερωτήματα. Και τούτη η αναγκαιότητα δεν είναι απλώς φιλοσοφική, αλλά και ιστορική: η δυτική μεταφυσική παράδοση, αν και πολύτιμη, έχει εξαντληθεί και είναι απαραίτητη μια νέα οντολογική βάση. Με αυτή την έννοια ο Χάιντεγκερ μπορεί να μιλήσει για αποδόμηση της προηγούμενης ιστορίας της οντολογίας. Από εδώ τώρα προκύπτει το ακόλουθο ερώτημα: τι είναι το Είναι και Χρόνος; Πρωτίστως δεν είναι μόνο ένα κριτικό βιβλίο, αλλά περιέχει μια μοναδικά πρωτότυπη φιλοσοφική σκέψη, που θέτει μόνο θετικές καινοτομίες του Είναι και του Χρόνου, όπως η ανάπτυξη μιας νέας, πιο κατάλληλης φιλοσοφικής γλώσσας και εννοιών και το άνοιγμα σε νέες οδούς φιλοσοφικής ερμηνείας γύρω από το Είναι, η οποία έχει ως θεμέλιά της αυτές τις έννοιες. Αυτές οι νέες έννοιες και η γλώσσα είναι ένας από τους λόγους που ο Χάιντεγκερ θεωρείται «σκοτεινός» φιλόσοφος. Αλλά εδώ ισχύει το ίδιο με ό,τι αυτός έλεγε για τον Ηράκλειτο: είναι «σκοτεινός», επειδή είναι φωτεινός. Πίστευε ότι η επιτυχία στη φιλοσοφία εξαρτάται καθοριστικά από τη φιλοσοφική γλώσσα και τα νοήματα που τούτη κρύβει.

§3

Η πιο κεντρική, αλλά και πιο πολυσυζητημένη έννοια της φιλοσοφίας, από τους αρχαίους χρόνους έως και σήμερα, είναι αυτή του Είναι (Sein). Επομένως, κάθε νέα προσέγγισή της από τον ένα ή τον άλλο φιλόσοφο περιέχει μια υπόρρητη πολυσημία, η οποία σε καμιά περίπτωση δεν ανατρέπει την καθορισμένη σημασία, που επιφυλάσσει ο κάθε φιλόσοφος στη συγκεκριμένη έννοια. Ο Χάιντεγκερ προβάλλει μια σύλληψη του Είναι, που βρίσκεται σε αλληλενεργό, τουτέστι γόνιμη, αντίθεση τόσο με το ον (seiendes) –δηλαδή με το ον ή τα όντα ως τέτοια όπως επίσης με κάθε είδους οντότητα (Entität)– όσο και με τη γνώση, ως γνωσιακή διαδικασία (Erkennen) και ως αποτέλεσμα γνώσης ετούτης της διαδικασίας (Wissen). Τι δεν είναι λοιπόν Sein για τον φιλόσοφο; Δεν είναι η παραδοσιακή αντίληψη περί Είναι, με όλες τις διαφορετικές αποχρώσεις της. Αυτό το «δεν είναι» ωστόσο για τον Χάιντεγκερ δεν παραπέμπει σε μια στείρα άρνηση του Παραδοσιακού, αλλά σε μια εδραία ιστορικότητα του Είναι, δυνάμει της οποίας ο φιλόσοφος αποφαίνεται, συμφωνώντας και με τον Αριστοτέλη, ότι υπάρχουν πολλά και διαφορετικά είδη του Είναι –αν όχι και αντίστοιχες πολυσημίες του– μέσα στην ιστορία· άρα, το πρώτο καθοριστικό βήμα για το Είναι πραγματοποιείται ως το ερώτημα για το Είναι ή ακριβέστερα για το νόημα του Είναι. Αλλά ποιος θέτει το ερώτημα αυτό: μήπως ένα οποιοδήποτε ον, ας πούμε, μια πέτρα, ένα σφυρί, ένα κτήριο κ.λπ.; Κανένα τέτοιο ον, απαντά ο Χάιντεγκερ, παρά μόνο το Dasein [=Εδωνά-Είναι]. Το Dasein, κατά το μάλλον ή ήττον, είναι αυτό που θέτει το ερώτημα: τι είναι (το) Είναι, επειδή, ως σχετιζόμενο με το ανθρώπινο Είναι κατέχει μια προκατανόηση (Vorverständnis) αυτού. Αν δεν ίσχυε τούτο, δεν θα ήταν δυνατόν κανένα ερώτημα για το Είναι. Μόνο ο άνθρωπος, ως Dasein, δύναται να ερωτά για το Είναι και το νόημά του· και δι’ αυτού του ερωτήματος για τον ίδιο τον εαυτό του, όχι γενικά ως άνθρωπο, αλλά ως ορισμένο εν-χρόνω-και-τόπω-Είναι. Η προκατανόηση, βέβαια, που διαθέτει το Dasein δεν συνιστά κάποια τελεσίδικη ερμηνεία ή εξήγηση του Είναι, άρα μια τέτοια που δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Απεναντίας είναι μια πράξη της σκέψης, που λαμβάνει χώρα μέσα στον ιστορικό ορίζοντα του Είναι. Ως τέτοια πράξη περιέχει πλάνες ποικίλου είδους. Αλλά τούτες οι πλάνες δεν αποτελούν λόγο για την αγνόησή της. Μια πιθανή αγνόηση θα απέκλειε τη δυνατή πολυσημία του Είναι, όπως εν-τοπίστηκε πιο πάνω, και θα οδηγούσε σε δογματικές θεωρήσεις και θεωρίες, μεταφυσικής-θεολογικής υφής- όπως είναι για παράδειγμα ουκ ολίγες σύγχρονες ιδεολογικο-πολιτικές κοσμοαντιλήψεις. Πώς θα μπορούσαν να αποφευχθούν, για παράδειγμα, τέτοιες πλάνες, όταν ξέρουμε πως κανείς δεν κατέχει την αλήθεια του Είναι ούτε καν αυτό το ίδιο, καθώς το τελευταίο δεν είναι με απόλυτη σαφήνεια αντιληπτό ή τόσο ανεξάρτητο και αυτόνομο από το ανθρώπινο Είναι και από τις αντιλήψεις του τελευταίου.

§4

Το Είναι δεν είναι ανεξάρτητο από το Dasein: ιδέες, θεωρίες, τραπέζια, καρέκλες, πόλεις και κάθε είδους παρόμοια ή άλλα όντα εξαρτούν την ύπαρξή τους και τον τρόπο με τον οποίο είναι [=υπάρχουν] από το γεγονός ότι δημιουργούνται, χρησιμοποιούνται, ερμηνεύονται, κατοικούνται κ.λπ., και μάλιστα όλα τούτα ως ενέργειες του ανθρώπινου Dasein. Το τελευταίο τούτο λοιπόν προσδιορίζεται οντολογικά από το γεγονός ότι είναι μέσα στον κόσμο: δηλαδή υποδηλώνει το εντός του κόσμου-Είναι, το οποίο δεν είναι ένα πράγμα ή αντικείμενο, ανάμεσα στα πολλά άλλα, αλλά βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου και συνέχει αυτόν-εδώ. Με αυτό το νόημα ο Χάιντεγκερ διερευνά πρωταρχικά το Dasein στο Είναι και Χρόνος, προκειμένου να οδηγηθούμε σε αυτό τούτο το Είναι. Το Dasein συναφώς παραπέμπει όχι απλώς στον άνθρωπο αλλά και στον ιδιαίτερο τρόπο: να είναι. Ετυμολογικά ιδωμένο σημαίνει: «το να είναι [κανείς] εδώ ή εκεί». Το Da δεν σημαίνει μόνο το εδώ ή το εκεί, αλλά αμφότερα σε ένα, ανάλογα βέβαια και με τα συμφραζόμενα. Ενίοτε το Da ως εδώ λαμβάνει το νόημα του σημείου, όπου βρίσκεται το ομιλούν Εγώ, και ως εκεί το νόημα του σημείου, όπου βρίσκεται αυτός, στον οποίο απευθύνεται ο λόγος μου. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, «η ουσία του Dasein [=εδωνά-Είναι] έγκειται στην ύπαρξή του [Existenz]. Γι’ αυτό το λόγο τα χαρακτηριστικά που μπορούν να αποδοθούν σ’ αυτό το ον δεν είναι παρευρισκόμενες “ιδιότητες” ενός παρευρισκόμενου όντος που έχει την τάδε ή τη δείνα μορφή, παρά είναι τρόποι, κατά τους οποίους αυτό το ον μπορεί να είναι, και τίποτα περισσότερο. Κάθε ούτως-Είναι [So-sein] αυτού του όντος είναι πρωταρχικά Είναι. Να γιατί, όταν δηλώνουμε αυτό το ον με τον όρο “Dasein” δεν εκφράζουμε το “τι” είναι –όπως λέμε τραπέζι, σπίτι, δέντρο– παρά το Είναι του».

Το Dasein λοιπόν, με αυτό το νόημα, διαφέρει οντολογικά από την αριστοτελική ουσία, ενώ συγχρόνως εκφράζει, πάλι οντολογικά και μόνο οντολογικά, τη δυνατότητα διαφορετικών τρόπων του Είναι και καμιά ορισμένη [ή οριστική] πραγματικότητα του ενός ή του άλλου πράγματος. Γι’ αυτό, ο λόγος που ο Heidegger ξεκινά με το Dasein είναι μάλλον ότι το Dasein, σωστά κατανοημένο, είναι ένα σύνθετο και λεπτό ον, και ότι όταν κάποιος έχει κατανοήσει τον Dasein, τότε μπορεί να καταλάβει και τα άλλα όντα.