Ο Αριστοτέλης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ερεύνησε το είδος της υποκειμενικής ευτυχίας. Ανέπτυξε ένα σύνθετο, ανθρώπινο πρόγραμμα για να γίνει κάποιος ευτυχισμένος, το οποίο παραμένει σε ισχύ ακόμα και σήμερα. Ο Αριστοτέλης παρέχει όλα όσα χρειάζεστε για να αποφύγετε τη συνειδητοποίηση του πρωταγωνιστή του Τολστόι στον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς (1886), ο οποίος έχει σπαταλήσει μεγάλο μέρος της ζωής του για να αναρριχηθεί κοινωνικά θέτοντας το προσωπικό συμφέρον του πάνω από τη συμπόνια και τις αξίες της κοινότητας, και όλα αυτά όσο είναι παντρεμένος με μια γυναίκα την οποία αντιπαθεί. Αντιμέτωπος με τον επικείμενο θάνατό του, μισεί τα πιο οικεία μέλη της οικογένειάς του, που δεν του μιλούν καθόλου γι’ αυτό το θέμα. Η αριστοτελική ηθική ενσωματώνει όλα όσα οι σύγχρονοι στοχαστές συνδέουν με την υποκειμενική ευτυχία: την αυτο-συνειδητοποίηση, την εύρεση ενός «νοήματος» και τη «ροή» της δημιουργικής συμμετοχής στη ζωή ή το «θετικό συναίσθημα».Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι αν εκπαιδεύσεις τον εαυτό σου να είναι καλός, ασκώντας τις αρετές σου και ελέγχοντας τα ελαττώματα σου, θα ανακαλύψεις ότι η ευτυχής ψυχική διάθεση προέρχεται από το να κάνεις το σωστό σε τακτική βάση. Αν ξεκινήσεις σκόπιμα να χαμογελάς πρόθυμα κάθε φορά που σε πλησιάζει το παιδί σου, αρχίζεις να το κάνεις υποσυνείδητα. Μερικοί φιλόσοφοι αμφισβητούν κατά πόσο ένας ενάρετος τρόπος ζωής είναι προτιμότερος από τον αντίθετό του. Αλλά τελευταία «η ηθική της αρετής» έχει αποκατασταθεί στους φιλοσοφικούς κύκλους και έχει γίνει αποδεκτή ως ευεργετική. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε όλες τις αρετές ως μέρος μιας ενιαίας δέσμης, αλλά οι νεότεροι στοχαστές έτειναν να τις διαχωρίζουν σε κατηγορίες. Ο Τζέιμς Γουάλας, στο έργο του Virtues and Vices (Αρετές και Ελαττώματα, 1978), περιγράφει τρεις διαφορετικές ομάδες: αρετές αυτοπειθαρχίας, όπως το θάρρος και η υπομονή- αρετές ευσυνειδησίας, όπως η τιμιότητα και η δικαιοσύνη- και αρετές που συνεπάγονται καλοσύνη προς τους άλλους, όπως η ευγένεια και η ευσπλαχνία.
Οι δύο πρώτες κατηγορίες αρετών μπορούν να επηρεάσουν θετικά την επιτυχία των ατομικών σχεδίων αλλά και ολόκληρης της κοινότητας. Οι αρετές της καλοσύνης είναι λιγότερο ευδιάκριτες αλλά μπορούν να αυξήσουν τη συμπάθεια που δείχνετε στον εαυτό σας αλλά και σε οποιονδήποτε άλλο γύρω σας. Επομένως η αρετή έχει εξωγενή οφέλη: είναι πιθανότερο να είστε ευτυχισμένοι αν οι γύρω σας είναι ευτυχισμένοι, και άρα είναι προς όφελος της προσωπικής φώτισής σας να είστε ενάρετοι. Αλλά ο Αριστοτέλης, καθώς και ο Σωκράτης, οι στωικοί και ο βικτοριανός φιλόσοφος Τόμας Χιλ Γκριν, πίστευαν ότι είχε και άμεσα ενδογενή οφέλη. Οι αρετές που απευθύνονται προς άλλους ανθρώπους συμβάλλουν σημαντικά στη δική μας ευτυχία.
Στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης πραγματεύεται την αιτία της ευδαιμονίας. Αν δεν είναι θεόσταλτη, λέει (και ο Αριστοτέλης δεν πίστευε ότι οι θεοί παρεμβαίνουν στις ανθρώπινες υποθέσεις), τότε έρχεται «ως αποτέλεσμα της αρετής ή κάποιας εκμάθησης ή εξάσκησης» (Ηθικά Νικομάχεια, 1099b, 15). Τα συστατικά στοιχεία της ευτυχίας μπορούν να περιγραφούν και να αναλυθούν, όπως το αντικείμενο οποιουδήποτε άλλου κλάδου γνώσης, όπως η αστρονομία ή η βιολογία. Αλλά αυτή η διαδικασία μελέτης της ευτυχίας διαφέρει από εκείνες τις επιστήμες, γιατί έχει έναν ακριβή στόχο, την κατάκτηση της ευτυχίας, και αυτό την κάνει να προσομοιάζει στην ιατρική ή στην πολιτική θεωρία.
Επιπλέον, λέει ο Αριστοτέλης, η ευτυχία θα μπορούσε εν δυνάμει να εξαπλωθεί, «διότι είναι δυνατόν να υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους που δεν είναι ανίκανοι να φτάσουν στην αρετή με τη βοήθεια κάποιας εκμάθησης και επιμέλειας» (Ηθικά Νϊκομάχεια, 1099b, 20). Ο Αριστοτέλης γνωρίζει ότι η ικανότητα για καλοσύνη μπορεί να φθαρεί από συγκεκριμένες καταστάσεις και γεγονότα της ζωής. Αλλά για την πλειονότητα των ανθρώπων, η ευτυχία είναι όντως εφικτή αν αποφασίσουν να αφοσιωθούν στη δημιουργία της. Όλοι σχεδόν μπορούν να αποφασίσουν να σκεφτούν τον εαυτό τους ευτυχισμένο. Δεν είναι κάτι που αφορά μια ελάχιστη μειονότητα ανθρώπων με πτυχίο φιλοσοφίας.
Το «σχεδόν» είναι η λέξη κλειδί εδώ, φυσικά. Ο Αριστοτέλης δεν παρέχει ένα μαγικό ραβδί για να σβήσουμε ό,τι απειλεί την ευτυχία μας. Όντως υπάρχουν κάποια προσόντα που αφορούν τη γενική ικανότητά μας να αναζητούμε την ευτυχία.
ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι υπάρχουν κάποια είδη πλεονεκτημάτων που είτε τα έχουμε είτε όχι. Αν έχουμε την ατυχία να έχουμε γεννηθεί σε πολύ χαμηλή κοινωνικο-οικονομική βαθμίδα ή αν δεν έχουμε παιδιά ή άλλους συγγενείς ή έναν αγαπημένο, ή αν είμαστε εξαιρετικά άσχημοι, οι συνθήκες της ζωή μας, που είναι αναπόφευκτες, όπως το θέτει, «κηλιδώνουν» την ευδαιμονία. Είναι πιο δύσκολο να κατακτήσουμε την ευτυχία. Αλλά όχι αδύνατον. Δεν χρειαζόμαστε υλικά αποκτήματα ή σωματική δύναμη ή ομορφιά για να αρχίσουμε να ασκούμε τον νου μας συντροφιά με τον Αριστοτέλη, γιατί υποστηρίζει έναν τρόπο ζωής που αφορά μάλλον μια ηθική και ψυχολογική τελειότητα και όχι έναν τρόπο ζωής βασισμένο στα υλικά αποκτήματα ή στο σωματικό μεγαλείο. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, υπάρχουν και πιο δύσκολα εμπόδια: το να έχουμε παιδιά ή φίλους απόλυτα διεφθαρμένους είναι ένα τέτοιο εμπόδιο. Ένα άλλο -που ο Αριστοτέλης αναφέρει τελευταίο και σε άλλο σημείο υπονοεί ότι είναι το πιο δύσκολο πρόβλημα που μπορεί ποτέ να αντιμετωπίσει ένας άνθρωπος- είναι η απώλεια των καλών φίλων, στους οποίους έχουμε επενδύσει τις προσπάθειές μας, και ιδιαίτερα των παιδιών, λόγω θανάτου.
Ωστόσο, δυνάμει, ακόμα και οι άνθρωποι που είναι ελάχιστα προικισμένοι από τη φύση ή που έχουν βιώσει φριχτές απώλειες μπορούν να ζήσουν μια καλή ζωή, βαδίζοντας στο μονοπάτι της αρετής. «Αυτού του είδους η φιλοσοφία, που όλοι μπορούν να ασκήσουν, είναι διαφορετική από την πλειονότητα των άλλων τύπων φιλοσοφίας», εξηγεί ο Αριστοτέλης, διότι έχει έναν απτό στόχο στην αληθινή, καθημερινή ζωή: η ηθική, προσθέτει, σε αντίθεση με τους άλλους φιλοσοφικούς κλάδους, έχει πρακτικό στόχο, «διότι δεν κάνουμε αυτή την έρευνα με σκοπό να μάθουμε τι είναι αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι, αφού χωρίς αυτό το τελευταίο δεν θα προέκυπτε κανένα όφελος από την έρευνα αυτή» (Ηθικά Νικομάχεια, 1103b, 27). Πράγματι, ο μόνος τρόπος να είμαστε καλοί άνθρωποι είναι να κάνουμε καλές πράξεις. Πρέπει να φερόμαστε στους ανθρώπους με δικαιοσύνη και μάλιστα κατ επανάληψη. Πρέπει να προθυμοποιούμαστε με χαρά να μοιραζόμαστε εξίσου τη φροντίδα του παιδιού με τον άλλο γονέα το Σαββατοκύριακο και πάντα να καταβάλλουμε στην οικιακή βοηθό όλη την αμοιβή της ακόμα κι αν ακυρώσουμε το ραντεβού. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι πολλοί άνθρωποι φαντάζονται πως αρκεί να μιλούν για την καλή συμπεριφορά: «Αλλά καταφεύγοντας στη θεωρητική εξέταση νομίζουν ότι επιδίδονται στη φιλοσοφία κι ότι με αυτόν τον τρόπο θα γίνουν σπουδαίοι». Συγκρίνει αυτούς τους ανθρώπους με «τους ασθενείς που ακούν με προσοχή τους γιατρούς αλλά δεν εφαρμόζουν καμία εντολή» (Ηθικά Νικομάχεια, 1105b, 15).
Σκέφτομαι με τον αριστοτελικό τρόπο σημαίνει ότι κατανοώ την ανθρώπινη φύση ώστε να ζήσω με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Σημαίνει ότι η φύση, και όχι μια έννοια πέρα από τη φύση -όπως ο θεός ή οι θεοί- είναι το θεμέλιο της ανάλυσης των σχέσεων και των αποφάσεών μου. Αυτή ήταν η μοναδική σπουδαιότατη διαφορά ανάμεσα στον Αριστοτέλη και τον δάσκαλό του, τον Πλάτωνα, που πίστευε ότι οι άνθρωποι έπρεπε να βρουν απαντήσεις στα προβλήματα της ύπαρξης σε έναν αόρατο κόσμο από μη απτές ιδέες ή αρχέτυπες μορφές πέρα από τον υλικό κόσμο τον οποίο αντιλαμβάνονται με την όραση. Ωστόσο, ο Αριστοτέλης εστίασε στα εντυπωσιακά φαινόμενα του αντιληπτού «εδώ και τώρα», όπως έγραψε ο ποιητής και κλασικιστής Λούις Μακνίς στο Autumn Journal (Φθινοπωρινή Εφημερίδα), ωδή 12:
Ο Αριστοτέλης ήταν καλύτερος γιατί παρακολούθησε το έντομο να αναπαράγεται, τον φυσικό κόσμο να αναπτύσσεται, υπογραμμίζοντας τη λειτουργία, διαλύοντας τη Μορφή αυτή καθαυτήν, παίρνοντας το άλογο από το ράφι και αφήνοντάς το να καλπάσει.
Ο Αριστοτέλης τοποθέτησε την ανθρώπινη εμπειρία στο επίκεντρο ολόκληρης της σκέψης του. Ο Τόμας Μουρ, ο Φράνσις Μπέικον, ο Δαρβίνος, ο Καρλ Μαρξ και ο Τζέιμς Τζόις, όλοι τους τον θαύμαζαν βαθιά γι’ αυτό. Οι σύγχρονοι φιλόσοφοι, συμπεριλαμβανομένων κάποιων εξαιρετικών γυναικών που γεννήθηκαν τον 20ό αιώνα -οι Χάνα Άρεντ, Φιλίπα Φουτ, Μάρτα Νούσμπαουμ, Σάρα Μπρόντι και Σάρλοτ Γουίτ- έγραψαν σπουδαίες πραγματείες βαθιά επηρεασμένες από τον Αριστοτέλη ή αφιερωμένες ο εκείνον.
Ο Αριστοτέλης επιμένει ότι η δημιουργία ευτυχίας δεν αφορά τη φανατική επιβολή ανώτερων κανόνων και αρχών, αλλά την επαφή με τον ιστό της ζωής σε κάθε κατάσταση, με κάθε άλογο που καλπάζει, καθώς γνωρίζουμε την ιδιαιτερότητά της. Υπάρχουν γενικοί οδηγοί όπως στην ιατρική ή τη ναυσιπλοΐα, ο γιατρός ή ο πλοίαρχος θα είναι εφοδιασμένοι με γνώση συγκεκριμένων αρχών, αλλά κάθε ασθενής και κάθε ταξίδι θα παρουσιάζει ελαφρώς διαφορετικά προβλήματα, τα οποία θα απαιτούν διαφορετικές λύσεις.
Ο Αριστοτέλης δεν αποτελεί αποκλειστικό κτήμα καμίας σύγχρονης πνευματικής ή πολιτιστικής παράδοσης. Βιώνουμε μια ανακούφιση όταν διαλεγόμαστε με έναν ανθρώπινο νου από τόσο παλιά, γιατί συνειδητοποιούμε πόσο λίγο έχει αλλάζει η ανθρώπινη κατάσταση, παρά την υποτιθέμενη τεχνολογική πρόοδό μας. Μας κάνει να νιώθουμε μέλη μιας διαχρονικής ανθρώπινης λέσχης και ότι υποστηριζόμαστε με έναν τρόπο που κατορθώνει να υπερβαίνει την ανθρώπινη θνητότητα και τον χρόνο. Κάποιοι φιλόσοφοι μετά τον Χιουμ και τον Καντ αμφισβήτησαν την ιδέα ότι η ανθρώπινη φύση είναι χρήσιμη στην ηθική, γιατί ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει διαφοροποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό και οι άνθρωποι, ακόμα και μέσα στο πλαίσιο της κοινότητας, έχουν διαφορετική ιδιοσυγκρασία. Αλλά ο Αριστοτέλης περιγράφει ένα εκπληκτικά διαχρονικό σύνολο ηθικών προβλημάτων του ανθρώπου. Όταν χρησιμοποιεί την αντωνυμία «εμείς», συχνά εννοεί ολόκληρη την ανθρωπότητα ως συλλογικότητα, στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου