Η Ελληνική Αρχαιότητα: Ι. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ - 1. Πόλεις και αποικίες

1.7. Με το γλυκό τους χάρισμα με προίκισαν οι Μούσες

Στον κόσμο του Ομήρου οι ποιητές και οι μάντεις ήταν κοινωνικά προβεβλημένοι. Οι δύο διακριτές λειτουργίες τους αποτελούν πιθανότατα ιστορικό επιμερισμό μιας ενιαίας αρχικά φύσης: του χαρισματικού προφήτη, που προλέγει το μέλλον και μαντεύει το χαμένο μέσα στην αχλή της λήθης παρελθόν. Η ενότητα αυτή έχει διατηρηθεί σε λογοτυπικές εκφράσεις που δηλώνουν ότι, με τη βοήθεια της Μούσας, ο ποιητής γνωρίζει και ανακοινώνει στο ακροατήριό του όχι μόνο τα παρελθόντα και τα τωρινά αλλά και τα μελλούμενα γεγονότα.

 

Οι δύο συναρτώμενοι κοινωνικοί σκοποί που αποδίδονται στους αοιδούς, η τέρψη και η διδαχή, αποτελούν μια παρακαταθήκη του Ομήρου η οποία διαχέεται στο μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής ιστορίας. Οι ποιητές θεωρούνταν δάσκαλοι, ακόμη και παιδαγωγοί, και η διδασκαλία που παρείχαν αναγνωριζόταν ως ευχάριστη και τερπνή, όχι επίπονη όπως των άλλων επιμέρους δασκάλων μιας πρακτικής τέχνης. Παράλληλα, οι ποιητές, με τα λόγια που έρεαν από το στόμα τους γλυκά σαν το μέλι, έκαναν τους ανθρώπους να ξεχνούν τις μέριμνες του καθημερινού βίου και ανακούφιζαν τις έγνοιες τους.

 

Με την ανάδυση της λυρικής ποίησης και την απελευθέρωση του ρυθμού από τη μεγαλοπρεπή μονοτονία του δακτυλικού εξαμέτρου, οι ποιητές, τους δύο επόμενους αιώνες, άρχισαν να μιλούν όλο και περισσότερο για θέματα του παρόντος και για προσωπικές εμπειρίες. Συχνότατα εμβολίαζαν και λάμπρυναν το παρόν, το συγκεκριμένο και το προσωπικό, με καθολικότερα και αρχετυπικότερα στοιχεία καθώς και με πρότυπα του μυθικού παρελθόντος.

 

Το νέο πλαίσιο που δεξιώθηκε πολλά από τα καινούργια ποιητικά είδη ήταν το συμπόσιον των αριστοκρατών και άλλες, παρόμοιες με αυτό, συνάξεις της άρχουσας τάξης, όπως ο κύκλος της Σαπφώς και των μαθητριών της στη Λέσβο. (Η ίδια η λέξη συμπόσιον δείχνει τη σημασία που απέδιδαν οι αρχαίοι στο «κοινό ποτό» ως μέσο ενδυνάμωσης των κοινωνικών και των φιλικών σχέσεων.)

 

Μέσα στα συμπόσια η ποίηση της αρχαϊκής εποχής βρήκε νέες εκφραστικές και θεματικές φόρμες. Από την άλλη, οι θρησκευτικές εορταστικές εκδηλώσεις παρείχαν μονίμως αφορμή για δημόσιες ποιητικές παραστάσεις, συχνότατα με συνοδεία κύκλιου χορού. Οι τρεις ακόλουθες περιπτώσεις είναι ενδεικτικές της θεματικής πολυμορφίας των τραγουδιών στην αρχαϊκή εποχή.

 

Σπάρτη, δεύτερο μισό του 7ου αιώνα

 

Μια ποιητική σύνθεση του Αλκμάνα αποτελεί καλό δείγμα της ευρείας απήχησης που είχε η ποίηση στην κοινωνία. Ένας πολυμελής χορός παρθένων τραγουδούσε και χόρευε. Το άσμα ονομαζόταν παρθένειον. Η ομορφιά των δύο πρώτων κοριτσιών του χορού, της Αγιδώς και της Αγησιχόρας, παρομοιαζόταν με το φως των ουράνιων σωμάτων και με τα υπερήφανα άλογα των αγώνων, που ήταν τα σύμβολα του πλούτου της αριστοκρατίας. Η εκδήλωση λάμβανε χώρα στο πλαίσιο ενός νυκτερινού εορτασμού προς τιμήν της Αρτέμιδος Ορθίας:

 

Ευτυχισμένος όποιος με ωραία διάθεση περνά τη μέρα στη χαρά.

Εγώ όμως τραγουδώ της Αγιδώς το φως. Τη βλέπω σαν τον ήλιο

που αυτή για μας πιστοποιεί ότι όντως λάμπει.

Ωστόσο, ούτε να την επαινώ, μα ούτε και να την ψέγω

μου επιτρέπει η ξακουσμένη πρώτη του χορού, έτσι που υπερέχει:

σαν ίππος πλάι σε πρόβατα -στιβαρός, νικηφόρος, με οπλές θορυβώδεις-

δοσμένος σε όνειρο μεσημεριανό κάτω από βράχο.

[…]

Αυτή ᾽ν᾽ η Αγησιχόρα.

Και η επόμενη στην ομορφιά μετά την Αγιδώ

θα παραβγεί στο τρέξιμο μ᾽ αυτές σαν άλογο Σκυθών δίπλα σε κελτικό.

Σε σύγκριση με μας που φέρνουμε τον πέπλο της Ορθίας μέσα σε θεία νύκτα,

αυτές είναι οι Πλειάδες: δείτε πώς λάμπουν

σβήνοντας και τον Σείριο καθώς μεσουρανούν!

 

Η ομορφιά των νεαρών κοριτσιών ήταν το αντίστοιχο της ανδρείας του πολεμιστή. Σε ορισμένες περιοχές, όπως στη Σάμο, υπήρχαν θεσμοθετημένα καλλιστεία για την ανάδειξη της ωραιότερης κόρης. Με τον ίδιο τρόπο που οι πολεμιστές έριζαν στη μάχη για να αναδείξουν την αρετή τους, τα κορίτσια έκαναν ό,τι μπορούσαν για να φανούν θελκτικότερα. Στο παρθένειο του Αλκμάνα περιγράφονται να φορούν χρυσά κοσμήματα, σπάνια πορφυρά ρούχα, εξαρτήματα της κόμης φερμένα από την Ανατολή. Όλες βέβαια αναγνώριζαν την έκπαγλη ομορφιά της Αγησιχόρας. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο δεν μπορούσαν να υμνήσουν υπερβολικά τη γοητευτικότατη Αγιδώ.

 

Η λάμψη της αντικειμενικής ομορφιάς προκαλούσε τον γενικό θαυμασμό, αλλά γεννούσε επίσης ζήλια. Στην πραγματική ζωή της Σπάρτης κάποια κορίτσια οπωσδήποτε θα είχαν σκεφτεί να πετύχουν με ξόρκια την πρόωρη γήρανση, την απόσυρση μέσω του γάμου ή ακόμη και τον αφανισμό της Αγησιχόρας. Η σκοτεινή αυτή πλευρά του ανταγωνισμού δεν βρήκε βέβαια χώρο έκφρασης στην υμνητική ποίηση της αρχαϊκής εποχής.

 

Μέγαρα, πρώιμος 6ος αιώνας

 

Σε συμπόσιο αριστοκρατών ο ποιητής Θέογνις απήγγειλε μια ελεγεία, με την οποία φαινομενικά τιμούσε τον φίλο του Κύρνο, ενώ στην ουσία εγκωμίαζε την τέχνη του λόγου. Η δύναμη της ποίησης να παράσχει την αθανασία βρήκε στην ελεγεία αυτή την αποκορύφωσή της:

 

Κύρνε, σου χάρισα φτερά ανάλαφρα

να σε σηκώσουν πάνω από την απέραντη θάλασσα και ολάκερη την οικουμένη.

Παντού σε όλα τα συμπόσια και τις γιορτές θα βρίσκεσαι και συ,

όλοι τους θα ᾽χουνε για σε να λένε.

[…] Και όταν στα σπλάχνα

της μαύρης γης θα κατεβείς,

όταν θα φτάσεις στο πολυστέναχτο παλάτι του Άδη,

ούτε και τότε, αν και νεκρός, θα ξεχαστείς.

Όλοι θα σε θυμούνται,

αθάνατο θα ᾽ναι στους ανθρώπους το όνομά σου.

 

Πόσο έντονα πρέπει να αισθάνονταν οι αρχαίοι την υμνητική δύναμη της ποίησης· πόσο μεγάλη πρέπει να ήταν η επιθυμία τους για αθανασία· και πόσο ισχυρή η πεποίθησή τους ότι άλλη ζωή, εκτός από την παρούσα, δεν υπάρχει, για να καταφεύγουν με τόσο πάθος στη μνήμη των μεταγενέστερων γενεών προκειμένου να διατηρήσουν, ως μοναδικό αντίβαρο στον θάνατο, την αιώνια διατήρηση του ονόματός τους!

 

Κολοφών της Ιωνίας ή Ελέα της Κάτω Ιταλίας, ύστερος 6ος αιώνας

 

Ο Ξενοφάνης απήγγειλε μια ελεγεία που αναφερόταν στην ίδια τη συμποτική πράξη και τις συνθήκες της. Το ποίημα αποτελεί την πρωιμότερη διαθέσιμη πηγή για την οργάνωση των αριστοκρατικών συμποσίων:

 

Τώρα το δάπεδο είναι καθαρό κι όλων τα χέρια επίσης - ομοίως οι κύλικες.

Ένας κοσμεί αρμονικά τα κεφάλια μας με πλεγμένα στεφάνια

και άλλος εύοσμο μύρο από φιάλη μάς προσφέρει.

Ο κρατήρας στέκεται γεμάτος τη χαρά μας.

Κι άλλο κρασί είναι έτοιμο -ποτέ δεν θα μας λείψει-

κρασί γλυκό σε πήλινα αγγεία και που μοσχομυρίζει άνθη.

Το λιβάνι, στο κέντρο, αναδίδει αγνή μυρωδιά

και το νερό είναι ψυχρό κι ευχάριστο και καθαρό.

Δίπλα μας βρίσκονται καρβέλια ξανθά και πλούσιο τραπέζι

που βαραίνει απ᾽ το τυρί και το παχύ το μέλι.

Στη μέση ο βωμός με άνθη στολισμένος.

Τραγούδι διαχέεται σ᾽ ολόκληρο το σπίτι - καθώς επίσης και χορός.

 

Συμπόσια διεξάγονταν στην Ελλάδα από την αρχαϊκή εποχή έως το τέλος της αρχαιότητας και αποτελούσαν δείγματα του ελληνικού τρόπου διασκέδασης. Η ευφρόσυνη ατμόσφαιρα ήταν φανερή σε όλες τις λεπτομέρειες της εκδήλωσης. Οι συμπότες, ξαπλωμένοι σε ανάκλιντρα, στεφανωμένοι με άνθη και αρωματισμένοι, όριζαν έναν κύκλο γύρω από τον στολισμένο βωμό στο κέντρο της συνεστίασης. Λιβάνι έκαιγε στον φρεσκοπλυμένο χώρο. Κοντά στον βωμό έστεκε ο μεγάλος κρατήρας, όπου οι δούλοι αραίωναν τη μεθυστική δύναμη του κρασιού με τέσσερα μέρη δροσερού νερού και κατόπιν κερνούσαν τους συνδαιτυμόνες. Άκρατον οίνο έπιναν μόνο οι θεοί. Σε αυτούς προσφέρονταν οι προκαταρκτικές σπονδές πριν από την έναρξη της οινοποσίας των θνητών. Τα εδέσματα, άλλοτε τόσο απλά όπως ρεβίθια ή ξερά σύκα και άλλοτε πιο πλουσιοπάροχα, ήταν τοποθετημένα σε χαμηλά τραπεζάκια για εύκολη πρόσβαση. Με τον αριστερό αγκώνα ακουμπισμένο στο ανάκλιντρο, οι συμπότες είχαν την ευκαιρία να χρησιμοποιούν το ελεύθερο δεξί τους χέρι για φαγητό, ποτό και εκφραστικές χειρονομίες. Οι πάντες μπορούσαν να παρατηρούν και να σχολιάζουν τους πάντες. Στα πλούσια συμπόσια αυλητρίδες έπαιζαν μουσική, ορχηστρίδες χόρευαν και τραγουδούσαν, εταίρες παρείχαν τα ερωτικά θέλγητρά τους. Αυτές ήταν οι μόνες γυναικείες παρουσίες. Ελεύθερες γυναίκες δεν συμμετείχαν. Τα συμπόσια ήταν υπόθεση ανδρών - και μάλιστα πλουσίων, που είχαν τον χρόνο και την οικονομική δυνατότητα για διασκεδάσεις.