Το παράδοξο του Jevons

Στα οικονομικά, το παράδοξο Jevons συμβαίνει όταν η τεχνολογική πρόοδος αυξάνει μεν την αποδοτικότητα μιας μηχανής με την μείωση των πόρων που χρησιμοποιούνται για την λειτουργία της, αλλά το ποσοστό της κατανάλωσης των πόρων αυξάνεται λόγω της αυξανόμενης ζήτησης. Το παράδοξο Jevons είναι ίσως το πιο γνωστό παράδοξο στην περιβαλλοντική οικονομία. Ωστόσο, οι κυβερνήσεις και περιβαλλοντολόγοι γενικά υποθέτουν ότι τα κέρδη από την αποδοτικότητα των μηχανών θα μειώσουν την κατανάλωση των πόρων, αγνοώντας όμως τη πιθανότητα εμφάνισης του παράδοξου με την αύξηση της κατανάλωσης των πόρων.

Το 1865, ο Άγγλος οικονομολόγος William Stanley Jevons παρατήρησε ότι οι τεχνολογικές βελτιώσεις που αύξησαν την αποδοτικότητα της χρήσης του κάρβουνου, οδήγησαν στην αυξημένη κατανάλωση άνθρακα σε ένα ευρύ φάσμα βιομηχανιών, εξαιτίας της αύξησης του αριθμού των λεβήτων.. Ισχυρίστηκε ότι, σε αντίθεση με την κοινή διαίσθηση, δεν μπορούμε να βασιστούμε στην τεχνολογική πρόοδο για τη μείωση της συνολικής κατανάλωσης καυσίμων.

Δηλαδή παραδόξως, ισχύει το αντίθετο: ο ρυθμός κατανάλωσης του συγκεκριμένου πόρου (άνθρακα) αυξάνεται επειδή αυξάνεται η ζήτηση του πόρου. Ως εκ τούτου, στο τέλος, παρατηρείται το φαινόμενο της αναπήδησης (rebound effect) το οποίο δρα εντελώς αντίθετα στον αρχικό στόχο.

Αυτό το φαινόμενο έχει ένα ψυχολογικό θεμέλιο. Κάποιος που μειώνει την κατανάλωση ενέργειας, χρησιμοποιώντας πχ. λαμπτήρες χαμηλής τάσης, ικανοποιείται από την εξοικονόμηση που επιτυγχάνει και προσφέρει στον εαυτό του, ως μπόνους, ένα ταξίδι σε έναν μακρινό προορισμό, που θα αντιπροσωπεύει μια κατανάλωση ενέργειας πολύ υψηλότερη απ’ αυτήν που θα έχουμε εξοικονομήσει.

Άλλα παραδείγματα: Τα τρένα υψηλής ταχύτητας πάνε πιο γρήγορα, επομένως μετακινούμαστε πιο μακριά και πιο συχνά. Το σπίτι έχει καλύτερη μόνωση, οπότε γλυτώνουμε χρήματα και μετά αγοράζουμε ένα δεύτερο αυτοκίνητο. Οι λαμπτήρες φθορίου καταναλώνουν λιγότερο ρεύμα, επομένως τις αφήνουμε αναμμένες. Υπάρχουν περισσότεροι αυτοκινητόδρομοι ταχείας κυκλοφορίας, άρα η κίνηση αυξάνεται.

Όταν το φαινόμενο αναπήδησης ξεπερνά το 100% (δηλαδή διπλασιασμός της χρήσης ενός πόρου αντί για μείωσή του) τότε λειτουργεί ως μπούμεραγκ (backfire effect).

Το ζήτημα έχει επανεξεταστεί από τους σύγχρονους οικονομολόγους που μελετούν τα αποτελέσματα ανάκαμψης της κατανάλωσης, με τη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Εκτός από τη μείωση της ποσότητας που απαιτείται για μια συγκεκριμένη χρήση, η βελτιωμένη αποτελεσματικότητα μειώνει επίσης το σχετικό κόστος χρήσης ενός πόρου, το οποίο όμως από την άλλη αυξάνει την συνολική απαιτούμενη ποσότητα των πόρων. Αυτό εξουδετερώνει (σε ​​κάποιο βαθμό) τη μείωση της χρήσης των πόρων από τη βελτίωση της απόδοσης μιας μηχανής. Επιπλέον, η βελτίωση της αποτελεσματικότητας επιταχύνει την οικονομική ανάπτυξη, αυξάνοντας περαιτέρω τη ζήτηση πόρων. Το παράδοξο Jevons συμβαίνει όταν η επίδραση της αυξημένης ζήτησης κυριαρχεί και η βελτιωμένη αποτελεσματικότητα αυξάνει την ταχύτητα με την οποία χρησιμοποιούνται οι πόροι.

Υπάρχει σημαντική συζήτηση σχετικά με το μέγεθος της βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης και τη συνάφεια του παράδοξος Jevons με τη διατήρηση της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας . Κάποιοι απορρίπτουν το παράδοξο, ενώ άλλοι ανησυχούν ότι μπορεί να είναι αυτοκαταστροφικό η επιδίωξη της βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης. Οι οικονομολόγοι του περιβάλλοντος έχουν προτείνει ότι τα κέρδη από την αποδοτικότητα πρέπει να συνδυαστούν με πολιτικές που διατηρούν το ίδιο κόστος της χρήσης για να αποφευχθεί το παράδοξο Jevons..

Το «παράδοξο του Jevons» ξαναήρθε στην επιφάνεια στις ΗΠΑ μετά το 2010 όταν διαπιστώθηκε ότι βρίσκει εφαρμογή και στη χρήση των σπάνιων γαιών: οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και στις ανεμογεννήτριες.

Η τεχνολογία στις ανεμογεννήτριες και στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα βελτιώνεται διαρκώς ώστε να χρησιμοποιούνται όλο και λιγότερες ποσότητες σπάνιων γαιών, καθώς η περίπτωση της εξολοκλήρου απεξάρτησης των τεχνολογιών από τις σπάνιες γαίες δεν υφίσταται, αφού δεν υπάρχουν τεχνητά ή φυσικά αντικατάστατα τους.

Θα περίμενε λοιπόν κανείς όσο βελτιώνεται η τεχνολογία στη χρήση των σπάνιων γαιών, τόσο να μειώνεται η κατανάλωσή τους. Όμως συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: όσο βελτιώνεται η τεχνολογία πχ. στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα, τόσο αυξάνεται η ζήτηση τους.

Αποτέλεσμα; Η ζήτηση σε σπάνιες γαίες αυξάνεται αντί να μειώνεται όπως θα περίμενε κανείς λόγω της βελτίωσης της αποδοτικότητας των ηλεκτροκίνητων κινητήρων.

Ποιό είναι το τελικό «βρώμικο» αποτύπωμα του φαινομένου αναπήδησης στην περίπτωση των σπάνιων γαιών; Έχει υπολογισθεί πως για κάθε 1 τόνο σπάνιων γαιών παράγεται περίπoυ 1 τόνος απόβλητων τα οποία χρήζουν ειδικής μεταχείρισης ώστε αυτά να μην βλάψουν το περιβάλλον. Κάθε ανεμογεννήτρια των 2MW περιέχει περίπου 800 λίβρες νεοδύμιο και 130 λίβρες δυσπρόσιο.

Αν προσθέσουμε λοιπόν σε παγκόσμιο επίπεδο όλα τα τοξικά απόβλητα όλων των «πράσινων» προϊόντων που αυτά παράγουν στα διάφορα σημεία του πλανήτη τότε αναλογιζόμαστε πως το φαινόμενο αναπήδησης λόγω του «παράδοξου του Jevons» είναι μεγάλο. Πολύ μεγαλύτερο ίσως από τους αναμενόμενους στόχους για την προστασία του περιβάλλοντος.

Oι επαίοντες της θεωρίας της κλιματικής αλλαγής το 2016 υποστήριζαν ότι η εξάρτηση της παγκόσμιας οικονομίας θα είναι ταχύτατα (!) μειωμένη (άρα και η ζήτηση σε υδρογονάνθρακες), όσο αφορά την ενέργεια εξαιτίας της ενεργειακής αποδοτικότητας.

Κι όμως, οι πρόσφατες εκτιμήσεις για τη ζήτηση σε πετρέλαιο για το έτος 2020 επιβεβαιώνουν το «παράδοξο του Jevons».