Η Ελληνική Αρχαιότητα: Πόλεμος - Πολιτική - Πολιτισμός

Πρόλογος

Το προκείμενο πόνημα τιτλοφορείται Ελληνική αρχαιότητα με υπότιτλο το τρίπτυχο Πόλεμος - πολιτική - πολιτισμός. Τίτλος και υπότιτλος παραπέμπουν στο πολύτροπο και ατίθασο κεφάλαιο της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, ασκώντας επιλεκτική μέθοδο, η οποία δικαιώνει τον πειραματικό χαρακτήρα του πονήματος, καθιστώντας τη χρήση ωφέλιμη και ερεθιστική.

 

Πρόκειται για πόνημα, με το οποίο συστήνεται η ελληνική αρχαιότητα από τον 8ο προχριστιανικό αιώνα έως τον 4ο μεταχριστιανικό, μοιρασμένη σε τέσσερις συμβατικές εποχές: αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, ελληνορωμαϊκή. Κάθε εποχή ταξινομείται σε επιμέρους ενεπίγραφα κεφάλαια και υποκεφάλαια, στα οποία συντάσσονται στοιχεία που αφορούν δρώμενα πολεμικά, πολιτικά και πολιτιστικά.

 

Η γραμμή πλεύσεως ομολογείται ευθαρσώς συντέμνοντας: Το παρελθόν έχει πολλές όψεις: φανερές, κρυφές και λανθάνουσες. Όλα τα έργα και τα πάθη των ανθρώπων μιας συγκεκριμένης περιόδου αποτελούν πεδίο έρευνας και πραγμάτευσης. Από το πλήθος αυτών των στοιχείων ο ιστορικός επιλέγει ορισμένα που τα θεωρεί ενδεικτικά, ενώ άλλα τα αποσιωπά. Ο αποκλεισμός δεν περιορίζεται μόνο σε επιμέρους συμβάντα, που μπορεί να θεωρηθούν δευτερεύοντα και επουσιώδη· αφορά κάποτε και ολόκληρους τομείς του παρελθόντος.

 

Η οικονομική αυτή αρχή, που τηρείται με ελεγχόμενη φρόνηση, επιμένει ιδιαίτερα: (α) σε κομβικά σημεία, όπου σαφέστερα διασταυρώνονται ή και συγκρούονται οι τρεις συντελεστές του υπότιτλου· (β) σε κεφάλαια της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, που η νεοελληνική τουλάχιστον ιστοριογραφία τα έχει υποτιμήσει ή και αγνοήσει (όπως είναι η ελληνορωμαϊκή εποχή)· (γ) σε θέματα που συστήνουν αμφίβολες ή και γκρίζες ζώνες της ελληνικής αρχαιότητας (λ.χ. την εύπορη πολυτέλεια των Περσών, που δελέασε μεγάλες μορφές της ελληνικής αρχαιότητας, ή την υποτακτική κάποτε κολακεία των Αθηναίων προς διαβόητους στρατηγούς της ρωμαϊκής εξουσίας).

 

Η σύνταξη του πονήματος αυτού προκρίνει και εφαρμόζει προπάντων την αφηγηματική μέθοδο, περιορίζοντας στο ελάχιστο τα εικονογραφικά στοιχεία και αποφεύγοντας γενικότερα την παραστατική διακόσμηση, συνδυασμένη συνήθως με αφόρητο κατακερματισμό της ύλης. Από την άποψη αυτή το ύφος του πονήματος αυτού θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ηροδότειο, συνδυάζοντας την αναγνωστική μάθηση με την αναγνωστική τέρψη.

 

Μίλησα για συνδυαστικό πόνημα, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση γίνεται κυριολεκτικά διαλογικό.

Το παρελθόν έχει πολλές όψεις. Όλα τα έργα και τα πάθη των ανθρώπων μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου (οι θεσμοί της κοινωνίας τους, οι οικονομικές τους δραστηριότητες, οι πεποιθήσεις και τα έθιμά τους, η ένδυση και η ομιλία τους, τα έργα τέχνης και η ποίηση τους) αποτελούν θέματα για έρευνα. Από το πλήθος των στοιχείων αυτών ο ιστορικός επιλέγει να ασχοληθεί με ορισμένα που θεωρεί ενδεικτικά, ενώ αποσιωπά άλλα. Ο αποκλεισμός δεν αφορά μόνο επιμέρους συμβάντα, που μπορούν να θεωρηθούν δευτερεύοντα ή επουσιώδη· αφορά και ολόκληρους τομείς του παρελθόντος.

 

Συνεχίζοντας στη σειρά αυτή των άρθρων, το πόνημα μας παρουσιάζει την ελληνική αρχαιότητα από τον 8ο αιώνα π.Χ. έως τον 4ο αιώνα μ.Χ., μέσα από τη συγκεκριμένη οπτική γωνία που δηλώνεται στο τρίπτυχο του υπότιτλου: Πόλεμος - Πολιτική - Πολιτισμός. Οι δύο πρώτοι όροι του τριπτύχου είναι αρχαιοελληνικοί, ενώ ο τρίτος αποτελεί σημασιολογικό δάνειο της νέας ελληνικής από τον γαλλικό όρο civilisation. Η σύνθεσή τους δείχνει έμμεσα ότι ο θεματικός πυρήνας του πονήματος συμπλέκεται αναγκαστικά με τη σύγχρονη συζήτηση περί ιστοριογραφίας.

 

Ο πόλεμος ήταν πανταχού παρών σε όλες τις κοινωνίες του παρελθόντος, αλλά ειδικά στην ελληνική αρχαιότητα απέκτησε τεράστιες ιδεολογικές διαστάσεις. Εκεί, η ίδια η ανθρώπινη ζωή παρομοιάστηκε με αγώνα, και ο πόλεμος έφτασε να αναγορευτεί «βασιλιάς και πατέρας των πάντων». Η πρακτική και θεωρητική σημασία του πολέμου στην αρχαιοελληνική κοινωνία δείχνει γιατί η ιστορία των μαχών και των πολεμικών (με έργα και με λόγια) διενέξεων αποτελεί κατάλληλο δρόμο για την επίτευξη μιας συνάντησης με το συγκεκριμένο ιστορικό παρελθόν.

 

Ως ουσιαστικοποιημένο επίθετο, πολιτική στα αρχαία ελληνικά σήμαινε τη γνώση των δημόσιων πραγμάτων, των ζητημάτων που αφορούν την κοινωνία συνολικά. Η λέξη προήλθε από μια συγκεκριμένη κοινωνική οργάνωση: το ιδιότυπο ιστορικό μόρφωμα της αυτόνομης (ιδεωδώς οικονομικά ανεξάρτητης και διοικητικά ελεύθερης) πόλεως. Αυτή ήταν η πολιτική κοινωνία. Σε αυτή ειδικά την κοινωνική μορφή, και όχι αδιακρίτως σε κάθε μορφή κοινωνίας, πίστευαν ορισμένοι αρχαίοι φιλόσοφοι ότι ο άνθρωπος εκπληρώνει την ουσία του.

 

Ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής δραστηριότητας των αρχαίων πόλεων αφορούσε ζητήματα πολέμου και ειρήνης. Και ένα μεγάλο μέρος των πολέμων που διεξήγαγαν οι πολίτες αφορούσε οργανωμένες συγκρούσεις που συνέβαιναν ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις ή τα ελληνιστικά βασίλεια. Η αρχαία ελληνική πολιτική νοοτροπία, με τη μεγάλη έμφαση που έδινε στην αυτονομία των πολιτικών επικρατειών, συνδεόταν με τον πόλεμο εγγενώς και εσωτερικά, όχι απλώς επιφανειακά ή εξωτερικά.

 

Στην αρχαία ελληνική γλώσσα -και την πνευματική παράδοση που διαμορφώθηκε μέσα της- δεν υπήρχε ειδική λέξη για τον πολιτισμό. Με τον τελευταίο από τους τρεις όρους του τριπτύχου εισάγεται μια ιδέα σχεδόν άγνωστη στην αρχαιότητα. Η έννοια του πολιτισμού, αντίθετα με τις ιδέες του πολέμου και της πολιτικής, είναι έννοια της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Ως πολιτισμός νοείται άλλοτε το σύνολο των στοιχείων που απαρτίζουν τη ζωή ενός λαού σε μια συγκεκριμένη περίοδο και σε αντιδιαστολή με τον τρόπο ζωής άλλων λαών, και άλλοτε μόνο τα ανώτερα επιτεύγματα του πνεύματος στον χώρο των γραμμάτων, των επιστημών και των τεχνών.

 

Στο τρίπτυχο του πονήματος ο πολιτισμός εκλαμβάνεται αρχικά με την ευρεία έννοια, για να δηλώσει την αρχαιοελληνική νοοτροπία, το κοσμοείδωλο, τη στάση ζωής των περισσότερων ανθρώπων - κυρίως των ανθρώπων που επικράτησαν, με τα έργα ή τα λόγια τους, και σημάδεψαν τις αντιλήψεις συγχρόνων και μεταγενεστέρων. Ωστόσο, στην αρχαία ελληνική κοινωνία, η ποίηση, η φιλοσοφία και οι τέχνες, αν και ανώτερα επιτεύγματα διακεκριμένων ποιητών, στοχαστών και καλλιτεχνών, διέπνεαν σε μεγάλο βαθμό την κοινωνία και καθόριζαν τάσεις και στάσεις. Επίσης, η ελληνική αρχαιότητα έχει μείνει στην ιστορία ως η εποχή που ενέπνευσε κατ᾽ επανάληψη αναγεννήσεις σε μεταγενέστερους πολιτισμούς. Για τους δύο αυτούς λόγους, στην αφήγηση περιελάβα τη μνημόνευση εκείνων των επιτευγμάτων του πνεύματος (γραμματειακών ειδών, καλλιτεχνικών μορφών, φιλοσοφικών δοξασιών, επιστημονικών ανακαλύψεων) τα οποία απέκτησαν μεγάλη αξία από τις χρήσεις και επαναχρήσεις που τους επιφύλασσε το μέλλον, είτε είχαν αρχικά πάνδημο χαρακτήρα είτε δεν εξέφραζαν παρά λίγους. Μέριμνα, πάντως, ήταν να δείξω επίσης τη σχέση αυτών των επιτευγμάτων, αν υπήρχε ή μπορούσε να διαφανεί, με τις πολιτικές συνθήκες και τα πολεμικά συμβάντα της εποχής τους. Στη νεωτερική σφαίρα του πολιτισμού αυτό που μας καθοδηγούσε ήταν το αρχαιοελληνικό δίπολο του πολέμου και της πολιτικής.

 

Οι Έλληνες της αρχαιότητας βρίσκονταν διεσπαρμένοι σε όλη τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο. Προτιμούσαν τοποθεσίες κοντά στη θάλασσα, αλλά βρέθηκαν κάποτε να κατοικούν και σε μεγάλη απόσταση από αυτήν. Μιλούσαν διακριτές διαλέκτους και ισχυρίζονταν ότι κατάγονταν από διαφορετικές φυλές. Προσάρμοζαν με σχετική ευκολία τα έθιμά τους στα ήθη των γειτονικών τους λαών και δανείζονταν από αυτούς αντιλήψεις για τους θεούς και τον κόσμο. Πολύ συχνά βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους και αναζητούσαν συμμάχους οπουδήποτε μπορούσαν να τους βρουν.

 

Ουδέποτε ωστόσο λησμόνησαν ότι όλοι ανήκουν σε ένα κοινό ἔθνος ή γένος, το οποίο αποκαλούσαν ἑλληνικόν. Παρά τις εσωτερικές τους διαφορές, πίστευαν ότι το ἑλληνικόν ξεχώριζε από τους υπόλοιπους λαούς και αναγνώριζαν ότι οι πόλεμοι στο εσωτερικό του ήταν εμφύλιοι - μολονότι αντιλαμβάνονταν ως χειρότερες εμφύλιες διαμάχες τις συγκρούσεις (στάσεις) που ξεσπούσαν στο εσωτερικό μιας πόλεως.

 

Οι Έλληνες της πρώιμης αρχαιότητας δεν σκέφτηκαν ποτέ το ενδεχόμενο πολιτικής συνένωσής τους σε ενιαίο κρατικό οργανισμό. Υπέρτατη αξία παρέμενε η πολιτική αυτονομία των πόλεων. Πολλές φορές όμως αισθάνθηκαν την ανάγκη να συνεργαστούν στρατιωτικά μεταξύ τους για να αντιμετωπίσουν εξωτερικούς εχθρούς. Στις περιπτώσεις αυτές αναζητούσαν τα σημάδια που τους ξεχώριζαν από τους αλλόφυλους: την κοινή καταγωγή, τις κοινές θρησκευτικές πρακτικές, τα ομότροπα ήθη και κυρίως την κοινή γλώσσα.

 

Η αρχαία ελληνική γλώσσα, παρ᾽ όλη τη διαλεκτική πολυμορφία της, παρήγαγε μέσα στους αιώνες στοιχεία μιας κοινής και αναγνωρίσιμης παιδείας, την οποία αξιώνονταν (σε διαφορετικό βαθμό κάθε φορά) οι πάντες. Η ελληνική παίδευσις, στοιχεία της οποίας διαχύθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη του γνωστού κόσμου, ήταν το πλησιέστερο που διέθεταν οι αρχαίοι σε ό,τι εμείς σήμερα ονομάζουμε πολιτισμό. Στο εγχειρίδιό μας, μαζί με τις μάχες και την πολιτική, προσπαθούμε να παρακολουθήσουμε επίσης την ιστορική εξέλιξη της κοινής αυτής παιδείας. Μολονότι η γλώσσα διατηρήθηκε ενιαία, ορισμένες βασικές αντιλήψεις καθώς και οι αποδεκτοί τρόποι λατρείας άλλαξαν ριζικά με την αισχρή και βίαιη επικράτηση του χριστιανισμού. Αυτές οι εξελίξεις καθόρισαν το χρονικό πέρας της ιστορίας μας, της Ελληνικής ιστορίας μας.

 

Κάθε ματιά στο παρελθόν γίνεται από ορισμένη προοπτική θέασης που διανοίγεται στο παρόν πόνημα. Απροϋπόθετη θέαση (ή αλλιώς: ματιά από το πουθενά) δεν υπάρχει. Τη δική μου στάση καθόρισαν τρεις παράγοντες: η νεοελληνική πραγματικότητα γενικά και το νεανικό κοινό στο οποίο απευθύνεται, ειδικότερα· τα οπωσδήποτε επιστημονικά αλλά ποτέ αναντίρρητα ή απόλυτα δεδομένα της σύγχρονης έρευνας και της σχετικής βιβλιογραφίας· και η βιωματική ματιά των αρχαίων συγγραφέων, ιστορικών ή άλλων, στους οποίους βασίζομε.

 

Η νεοελληνική κοινωνία βρίσκεται σε μια ιδιότυπη σχέση με το αρχαιοελληνικό παρελθόν. Σε σύγκριση με άλλες κοινωνίες, δυτικές ή μη, η γνώση που διαθέτει ο μέσος Νεοέλληνας για την αρχαία Ελλάδα είναι αυξημένη. Το γεγονός αυτό καθιστά αναγκαία τη συμπερίληψη γεγονότων με συμβολική σημασία, τα οποία, εξεταζόμενα από καθαρά ιστορική άποψη, θα μπορούσαν να θεωρηθούν δευτερεύοντα και να λείπουν. Από την άλλη, η ιδεολογική οικειοποίηση του αρχαιοελληνικού παρελθόντος από τη νεοελληνική κοινωνία είχε ως συνέπεια τον περιορισμό των γενικών γνώσεων αρχαίας ιστορίας στους τομείς εκείνους που δεν συγκρούονταν με άλλα δεδομένα της -υπό συγκρότηση ή μερικώς συγκροτημένης- νεοελληνικής ταυτότητας. Από το μεγαλείο της αρχαίας Ελλάδας που προσφέρεται στον μαθητή, τον φοιτητή ή τον επιστήμονα λείπουν κάποτε οι αρνητικές όψεις του αρχαίου κόσμου, κυρίως όσες είναι λιγότερο συμβατές ή συμβιβάσιμες με τα ισχύοντα ιδανικά. Λείπουν επίσης γνώσεις για εποχές υποτιθέμενης παρακμής, όπως η ύστερη ελληνιστική περίοδος και η εποχή της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Αυτές όμως οι όψεις και οι εποχές αποτελούν οργανικό τμήμα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας και ταυτόχρονα μπορούν να λειτουργήσουν ως φωτοσκίαση, καθιστώντας το παρελθόν ανάγλυφο, ζωντανό και διδακτικό. Μολονότι δεν είχα την ευχέρεια να καλύψω με τρόπο εξίσου συστηματικό όλες τις περιόδους της ελληνικής αρχαιότητας, επέλεξα να φέρω στο προσκήνιο, άλλοτε υπαινικτικότερα και άλλοτε με πιο άμεσο τρόπο, ορισμένες παραμελημένες πλευρές της.

 

Η σύγχρονη έρευνα στα θέματα του πολέμου (οπλισμός, αρχαίες τακτικές μάχης, πολεμικές εφευρέσεις κτλ.) και της πολιτικής (θεσμοί, νόμοι, ψηφίσματα, πολιτειακές αλλαγές κτλ.) έχει πραγματοποιήσει άλματα. Σήμερα γνωρίζουμε καλύτερα τι συνέβαινε στη Σπάρτη τον 6ο και στην Αθήνα τον 4ο αιώνα, πώς πολεμούσε ένας Μακεδόνας στρατιώτης και πώς διεκπεραιωνόταν η διοικητική αλληλογραφία στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο από όσα γνώριζαν οι ευρυμαθείς λόγιοι σε παλαιότερες εποχές. Η γνώση μας έχει αυξηθεί αφενός χάρη στα αρχαιολογικά δεδομένα και αφετέρου λόγω της χρήσης επιστημονικών μεθόδων σύγκρισης και χρονολόγησης των στοιχείων, υλικών ή άλλων. Οι αρχαίες πηγές αποδείχθηκαν αρκετές φορές ανακριβείς ή υπερβολικές. Προέκυψε έτσι ένα κλίμα γενικής δυσπιστίας σε σχέση με πολλές από τις πληροφορίες που ενσωματώθηκαν στην αρχαία παράδοση.

 

Δεν υιοθετώ πλήρως την υπερκριτική στάση της σύγχρονης έρευνας. Ενδιαφέρθηκα συχνά να αποδώσω τι παραδίδουν οι αρχαίοι συγγραφείς, πώς και γιατί το ισχυρίζονται, χωρίς να συσχετίζουμε πάντοτε τα λεγόμενά τους με τα πορίσματα της νεότερης ακαδημαϊκής ορθοδοξίας. Ένα από τα μελήματά μου ήταν οι τρόποι πρόσληψης του παρόντος και του παρελθόντος (αμεσότερου ή μακρινότερου) από τους ίδιους τους Έλληνες. Επινοημένοι θρύλοι και μεταγενέστερα ανέκδοτα εκτίθενται ενίοτε ως στοιχεία ενδεικτικά του αρχαίου τρόπου σκέψης. Παραθέματα από τις αρχαίες πηγές φωτίζουν, σε αρκετές περιπτώσεις, το θέμα ή το κλίμα μιας εποχής με τρόπο άμεσο. Ειδικά οι αρχαίοι ιστορικοί βρίσκονται στο επίκεντρο της αφήγησής μου και μνημονεύονται τακτικά για να υπενθυμίζουν στον αναγνώστη το αυτονόητο: ότι η ιστορία βασίζεται σε πηγές.

 

Διαφοροποιήθηκα ωστόσο από την οπτική των αρχαίων Ελλήνων σε ένα σημαντικό θέμα. Όλοι, μορφωμένοι και αμόρφωτοι, πίστευαν ότι η ιστορία τους συνεχιζόταν αδιάσπαστη από την εποχή της Αργοναυτικής Εκστρατείας, του Οιδίποδα και των Τρωικών. Παρ᾽ όλα αυτά, οι μεγάλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις που άρχισαν στο τέλος του 19ου αιώνα και συνεχίζονται αδιάλειπτα έως σήμερα αποκαλύπτουν ότι ανάμεσα στην Εποχή του Χαλκού, όταν η Θήβα, οι Μυκήνες και η Τροία βρίσκονταν σε μεγάλη ακμή, και τον 8ο ή τον 7ο αιώνα, όταν οι ελληνικοί μύθοι άρχισαν να λαμβάνουν την επεξεργασία με την οποία μας είναι σήμερα γνωστοί, μεσολαβεί μια μακρά περίοδος ριζικών ανακατατάξεων. Για όσα συνέβησαν κατά τη 2η χιλιετία και στην αρχή της 1ης, οδηγός είναι πλέον τα αρχαιολογικά ευρήματα και τα κατάλοιπα της λεγόμενης γραμμικής Β γραφής, όχι τα ομηρικά έπη - ακόμη λιγότερο οι θρύλοι που σώθηκαν σε μεταγενέστερες παραλλαγές.

 

Όπως γίνεται σήμερα κοινά αποδεκτό, ο λεγόμενος μυκηναϊκός κόσμος μιλούσε ελληνικά. Ωστόσο, οι πόλεμοί του, η πολιτική του διάρθρωση και οι πολιτισμικές του αξίες είναι αντικείμενα επιστημονικών εικασιών. Καμία γραπτή πηγή δεν παρέχει ακριβείς πληροφορίες. Ακόμη και οι πινακίδες της γραμμικής Β (δηλαδή τα οικονομικά αρχεία των ανακτόρων) ελάχιστα διαφωτίζουν την καθημερινή ζωή της εποχής. Η δική μας ιστορία αρχίζει με τον Όμηρο και τον Ησίοδο, τους οποίους αξιοποιούμε για τις πληροφορίες που δίνουν σχετικά με τον κόσμο στον οποίο έζησαν οι ίδιοι. Ήδη κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς πίστευαν ότι οι κοινές πεποιθήσεις για τη γέννηση και τη δράση των θεών, ένα διακριτικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κοσμοαντίληψης, ήταν επίτευγμα των δύο αυτών ποιητών. Όπως λοιπόν αποφασίσαμε να διακόψουμε την αφήγηση της άτμητης ιστορικής ροής στο σημείο όπου οι θρησκευτικές αυτές πεποιθήσεις, χωρίς να απαλειφθούν εντελώς, έπαψαν να είναι κυρίαρχες, έτσι πήρα και την πρωτοβουλία να παραλείψω τις αναντίρρητες μυκηναϊκές απαρχές.

 

Σε αντίθεση με τον συρμό των διδακτικών εγχειριδίων, όπου φωτογραφίες, σχέδια, έγχρωμα πλαίσια και λεζάντες προσφέρονται για να διαφωτίσουν τον αναγνώστη, αλλά δρουν επίσης ανταγωνιστικά προς το κυρίως κείμενο και διασπούν την ενότητα της ανάγνωσης, ακολούθησα τον παραδοσιακότερο δρόμο της συνεχούς αφήγησης, που διακόπτεται μόνο στις αρθρώσεις και τους αρμούς της για να διευκολυνθεί η μελέτη.

 

Στην περιοδολόγηση της αρχαίας ιστορίας ακολούθησα την καθιερωμένη πλέον διάκριση σε τέσσερις βασικές εποχές (αρχαϊκή, κλασική, ελληνιστική, ρωμαϊκή). Θέλησα όμως να υπογραμμίσω τη συνέχεια μέσα στις σχηματικές διαφοροποιήσεις των περιόδων. Μέλημά μου ήταν η ανάδειξη της βασικής ενότητας που παρουσιάζει η ελληνική αρχαιότητα, παρ᾽ όλες τις συνεχείς αλλαγές και μεταβάσεις. Για να επισημανθεί η ενότητα μέσα στη διαφορά, άλλοτε παρουσιάζω πρωθύστερα την εξέλιξη ενός πολιτικού θεσμού από τις απαρχές του έως την ολοκληρωμένη του μορφή, και άλλοτε εκθέτω μια προγενέστερη ιδέα με καθυστέρηση, όταν ακριβώς φαίνεται ότι κατόρθωσε να ριζώσει στη συνείδηση πολλών ανθρώπων. Ενώ από την άποψη της δημιουργικής πρωτοτυπίας και του «πρώτου ευρετή», η χρονολογική σειρά είναι αναγκαία τόσο στα πολιτικά και στρατιωτικά όσο και στα πολιτιστικά γεγονότα, όταν το ενδιαφέρον μετατοπιστεί στην απήχηση και τις επιδράσεις που είχε μια πρωτοπόρα ιδέα, η χρονολογική διαδοχή καθίσταται παραπλανητική. Γενικά, οι πολιτιστικές εξελίξεις είτε αποτελούν συνέπειες προγενέστερων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών είτε δείχνουν προς το μέλλον. Ο συγχρονισμός τους με το εκάστοτε παρόν δεν είναι πάντοτε ο ασφαλέστερος τρόπος για να φανεί η σημασία τους. Πάντως, αντί να αναφερθώ γενικά σε εποχές, προτίμησα να αναφέρω, όπου ήταν εφικτό, συγκεκριμένους αιώνες ή χρονιές, ιδίως όταν αυτές αποτελούν δείκτες και επισημαίνουν σταθμούς. Οι εποχές είναι επινοήσεις του ανθρώπινου μυαλού, τα έτη και οι εκατονταετίες αντικειμενικά δεδομένα της χρονικής ροής.

 

Οι ιδέες καθοδηγούν συχνά τη δράση των ανθρώπων σε βαθμό μεγαλύτερο από όσο οι ίδιοι θα δέχονταν. Ορισμένες μάλιστα αποδεικνύονται εξαιρετικά ανθεκτικές στις αλλαγές και θα μπορούσαν να ονομαστούν καταστατικές. Τις καταστατικές ιδέες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού τις βρίσκουμε ήδη στα ομηρικά έπη.

 

Όταν, για την ενημέρωση του αναγνώστη, αναφέρω σημαντικούς αρχαιοελληνικούς όρους (είτε εντός είτε εκτός παρενθέσεων), χρησιμοποιώ, όπως συνηθίζεται, πλάγια στοιχεία και το κοινά αποδεκτό πολυτονικό σύστημα. Εξαίρεση αποτελούν οι τίτλοι έργων που έχουν ήδη ενσωματωθεί στη νέα ελληνική (π.χ. Ιλιάδα αντί Ἰλιάς, Πέρσες αντί Πέρσαι). Ωστόσο, οι αναγραφόμενοι αρχαίοι όροι είναι από γραμματική και συντακτική άποψη προσαρμοσμένοι στη δομή της πρότασης που τους δεξιώνεται. Το αντίθετο θα σήμαινε κατάφωρη απαξίωση του κλιτικού συστήματος της γλώσσας μας και θα προκαλούσε την απολίθωση των αρχαίων λέξεων στην ονομαστική πτώση (αν πρόκειται για ονόματα) και στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα (αν πρόκειται για ρήματα).

 

Στην κατάτμηση και τους τίτλους των κεφαλαίων ακολούθησα τη χρονολογική διάταξη των τεσσάρων περιόδων. Όμως, μέσα σε κάθε κεφάλαιο πήρα την πρωτοβουλία να χρησιμοποιήσω ως τίτλους ενοτήτων παραθέματα από τις αρχαίες πηγές, τα οποία δεν αγκαλιάζουν όλα τα θέματα που εξετάζονται σε κάθε ενότητα και δεν προέρχονται πάντοτε από σύγχρονους με τα θέματα αυτά συγγραφείς. Πιστεύω ότι ανάδειξα έτσι καλύτερα τις εντυπώσεις που προκάλεσαν ορισμένα από τα «μεγάλα και θαυμαστά» έργα των αρχαίων Ελλήνων και των λαών με τους οποίους συνδιαλέχθηκαν και συγκρούστηκαν. Η ροή της αφήγησης καθιστά σαφές ποιες από τις χρονολογίες είναι προ Χριστού και ποιες μετά Χριστόν (κατά σύμβαση). Όπου υπάρχουν αμφιβολίες, το χρονολόγιο στο τέλος των άρθρων μπορεί να ξεκαθαρίσει το ζήτημα.

 

Χρονολόγιο

 

776	Πρώτη καταγραφή νικητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
περ. 750	Τα πρώτα δείγματα φωνητικής γραφής στην Ελλάδα.
περ. 735-715	Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
περ. 730	Σύνθεση της Ιλιάδας.
μετά το 700	Σύνθεση της Οδύσσειας. Ο Ησίοδος συνθέτει τα έπη του.
πρώιμ. 7ος αι.	Πόλεμος για το Ληλάντιο πεδίο.
669	Στη μάχη των Υσιών οι Αργείοι ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες.
μέσον 7ου αι.	Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος. Ο Κύψελος τύραννος της Κορίνθου.
648	Έκλειψη ηλίου που μνημονεύει ο Αρχίλοχος
περ. 630	Αποικισμός της Κυρήνης.
τέλος 7ου αι.	Ο Πιττακός αἰσυμνήτης στη Μυτιλήνη
περ. 600	Ίδρυση της Μασσαλίας. Ο Κλεισθένης τύραννος της Σικυώνας.
594/3	Ο Σόλων άρχων στην Αθήνα.
587	Κατάκτηση του Βασιλείου του Ιούδα από τον Βαβυλώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορα και καταστροφή του Ναού. Μετοικεσία Βαβυλώνος.
582	Οι πρώτοι Πυθικοί Αγώνες.
561-528/7	Ο Πεισίστρατος τύραννος της Αθήνας (με διαλείμματα).
560-546	Ο Κροίσος βασιλιάς των Λυδών.
557-530	Ο Κύρος Β’ (ο Μέγας) βασιλιάς των Περσών.
περ. 550	Ακμάζει ο Αναξίμανδρος.
546	Ο Κύρος Β’ νικά τον Κροίσο.
μετά το 544	Ο Πολυκράτης τύραννος της Σάμου.
ύστερ. 6ος αι.	Ακμάζει ο Πυθαγόρας.
540	Κατάληψη της Ιωνίας από τους Πέρσες.
περ. 540	Ο Λύγδαμης τύραννος της Νάξου.
περ. 535	Ναυμαχία Φωκαέων και Ετρούσκων-Τυρρηνών.
530-522	Ο Καμβύσης Β’ βασιλιάς των Περσών.
525	Ο Καμβύσης Β’ κατακτά την Αίγυπτο.
περ. 525	Πόλεμος Κυμαίων και Ετρούσκων.
522	Ο Πολυκράτης βασανίζεται και θανατώνεται.
522-486	Ο Δαρείος Α’ βασιλιάς των Περσών.
514	Δολοφονία του Ιππάρχου.
510	Εκδίωξη του Ιππία από την Αθήνα.
508/7	Μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη.
περ. 500	Ακμάζει ο Ηράκλειτος.
499	Οι Πέρσες και ο Αρισταγόρας εναντίον της Νάξου. Αρχή της ιωνικής εξέγερσης.
498	Οι Ίωνες καταλαμβάνουν τις Σάρδεις.
494	Ναυμαχία στη Λάδη. Καταστολή της ιωνικής εξέγερσης. Καταστροφή της Μιλήτου. Νίκη των Σπαρτιατών επί του Άργους στη Σήπεια.
493	Διδάσκεται η Μιλήτου ἅλωσις του Φρυνίχου.
492	Πρώτη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Καταστροφή του στόλου τους στον Άθω.
491	Η Αθήνα και η Αίγινα σε πόλεμο.
490	Εκστρατεία του Δάτη και του Αρταφέρνη εναντίον της Ερέτριας και της Αθήνας. Μάχη του Μαραθώνα.
487	Πρώτος οστρακισμός και κλήρωση των αρχόντων στην Αθήνα.
486-465	Ο Ξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
480	Μάχη των Θερμοπυλών. Ναυμαχίες στο Αρτεμίσιο και τη Σαλαμίνα. Ναυμαχία της Ιμέρας.
479	Μάχες στις Πλαταιές και τη Μυκάλη.
478	Έναρξη της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (Συμμαχία της Δήλου).
476	Βραβεύονται οι Φοίνισσες του Φρυνίχου.
474	Ο Ιέρων νικά τους Ετρούσκους σε ναυμαχία έξω από την Κύμη.
472	Διδάσκονται οι Πέρσες του Αισχύλου με χορηγό τον Περικλή.
μετά το 470	Ο Κίμων νικά τους Πέρσες στις εκβολές του Ευρυμέδοντα.
περ. 465-458	Γ’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
465-424	Ο Αρταξέρξης Α’ βασιλιάς των Περσών.
462	Μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη. Περιορισμός της εξουσίας του Αρείου Πάγου.
461	Οστρακισμός του Κίμωνα. Δολοφονία του Εφιάλτη.
457	Εκλογή Αθηναίων αρχόντων και από την τάξη των ζευγιτών.
455	Πεθαίνει ο Αισχύλος.
454	Το κοινό ταμείο της Συμμαχίας μεταφέρεται από τη Δήλο στην Αθήνα.
451	Εξέγερση Δουκέτιου στη Σικελία.
περ. 450/40-413	Ο Περδίκκας Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
447-432	Οικοδόμηση του Παρθενώνα.
436-432	Οικοδόμηση των Προπυλαίων.
431-421	Πρώτη περίοδος του Πελοποννησιακού Πολέμου (Αρχιδάμειος Πόλεμος).
431-425	Ο Ηρόδοτος γράφει τις Ιστορίες του.
429	Πεθαίνει ο Περικλής.
427	Ο Γοργίας στην Αθήνα.
427-424	Οικοδόμηση του ναού της Αθηνάς Νίκης.
425	Αθηναϊκή νίκη εναντίον των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία.
423	Διδάσκονται για πρώτη φορά οι Νεφέλες του Αριστοφάνη.
423-404	Ο Δαρείος Β’ βασιλιάς των Περσών.
422	Ο Κλέων και ο Βρασίδας σκοτώνονται στην Αμφίπολη.
421	Διδάσκεται η Ειρήνη του Αριστοφάνη.
421-414	Η Νικίειος Ειρήνη διακόπτει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
περ. 421-406	Οικοδόμηση του Ερεχθείου.
417	Τελευταίος οστρακισμός στην Αθήνα. Οι Αθηναίοι υποτάσσουν την ουδέτερη Μήλο.
415-413	Σικελική εκστρατεία.
περ. 415	Διδάσκονται οι Τρωάδες του Ευριπίδη.
413-404	Δεκελεικός Πόλεμος.
413-399	Ο Αρχέλαος βασιλιάς της Μακεδονίας.
ύστερ. 5ος αι.	Ο Θουκυδίδης γράφει την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου.
411	Ανατροπή της δημοκρατίας στην Αθήνα. Τυραννία των Τετρακοσίων.
μετά το 408	Ο Ευριπίδης γράφει τις τελευταίες τραγωδίες του στην αυλή του Αρχελάου.
406	Οι Αθηναίοι νικούν τους Σπαρτιάτες στη ναυμαχία των Αργινουσών. Πεθαίνουν ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.
405	Ο Λύσανδρος συντρίβει τους Αθηναίους σε ναυμαχία στους Αιγός Ποταμούς. Ο Διονύσιος Α’ τύραννος των Συρακουσών.
404	Παράδοση της Αθήνας. Τριάκοντα τύραννοι.
404-359	Ο Αρταξέρξης Β’ Μνήμων βασιλιάς των Περσών.
401	Κύρου Ανάβασις. Μάχη στα Κούναξα και θάνατος του Κύρου του νεότερου.
399	Καταδίκη και θάνατος του Σωκράτη.
396	Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγησίλαος Β’ αναλαμβάνει αγώνα εναντίον των Περσών στη Μικρά Ασία.
394	Ήττα των Σπαρτιατών στη ναυμαχία της Κνίδου και νίκη στη μάχη της Κορώνειας. Ο Ξενοφών επιστρέφει στην Ελλάδα.
393	Ο Κόνων επιστρέφει στην Αθήνα.
393-370	Ο Αμύντας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 388	Ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία.
386	Ειρήνη του Βασιλιά.
380	Ο Ισοκράτης γράφει τον Πανηγυρικό.
377	Ίδρυση της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας.
376	Νίκες των Αθηναίων εναντίον των Σπαρτιατών σε ναυμαχίες στη Νάξο και τη Λευκάδα.
περ. 375	Ο Πλάτων γράφει την Πολιτεία.
371	Οι Θηβαίοι Επαμεινώνδας και Πελοπίδας ταπεινώνουν τους Σπαρτιάτες στη μάχη των Λεύκτρων.
370	Εκστρατεία του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο.
370-368/9	Ο Αλέξανδρος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
367	Ο Διονύσιος Α’ βραβεύεται στα Λήναια.
367-357, 346-344	Διονύσιος Β’ των Συρακουσών.
367	Ο Πελοπίδας στα Σούσα.
367-365	Ο Πλάτων στη Σικελία.
περ. 365	Ο Αριστοτέλης εγκαθίσταται στην Αθήνα για σπουδές.
365-360	Ο Περδίκκας Γ’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
364	Πεθαίνει ο Πελοπίδας.
362	Ο Επαμεινώνδας νικά τους Σπαρτιάτες στη μάχη της Μαντίνειας και σκοτώνεται. Ο γιος του Ξενοφώντα Γρύλλος σκοτώνεται πολεμώντας με την αθηναϊκή παράταξη.
περ. 362	Ο Ξενοφών ολοκληρώνει τα Ελληνικά του.
361-360	Ο Πλάτων και πάλι στη Σικελία.
360	Πεθαίνει ο Αγησίλαος Β’.
360-336	Ο Φίλιππος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
359-338	Ο Αρταξέρξης Γ’ Ώχος βασιλιάς των Περσών.
357	Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Αμφίπολη.
357-346	Γ’ Ιερός Πόλεμος.
353	Ο Ισοκράτης γράφει τον Περὶ ἀντιδόσεως λόγο.
349	Ο Φίλιππος Β’ καταλαμβάνει την Όλυνθο.
347	Πεθαίνει ο Πλάτων.
346	Η ειρήνη του Φιλοκράτη μεταξύ των Αθηναίων και του Φιλίππου Β’.
344	Ο Τιμολέων στη Σικελία.
341	Ο Δημοσθένης γράφει τους Γ’ και Δ’ Φιλιππικούς.
ύστερ. 4ος αι.	Ακμάζει ο Μένανδρος και η Νέα Κωμωδία.
340	Ο Φίλιππος Β’ πολιορκεί την Πέρινθο.
339	Ο Ισοκράτης γράφει τον Παναθηναϊκό.
338	Μάχη της Χαιρώνειας. Πεθαίνουν ο Τιμολέων και ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαμος Γ’. Πεθαίνει ο Ισοκράτης.
338-335	Ο Αρσής βασιλιάς των Περσών.
337	Συνέδριο της Κορίνθου. Ο Φίλιππος Β’ ἡγεμών και στρατηγός αὐτοκράτωρ.
336	Ο Άτταλος και ο Παρμενίων αρχίζουν επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία εναντίον των Περσών. Δολοφονείται ο Φίλιππος Β’.
336-323	Ο Αλέξανδρος Γ’ (ο Μέγας) βασιλιάς της Μακεδονίας.
335	Ο Αλέξανδρος Γ’ κυριεύει και καταστρέφει τη Θήβα.
335-330	Ο Δαρείος Γ’ Αρτασάτα (Κοδομαννός) βασιλιάς των Περσών.
335	Ο Αριστοτέλης ιδρύει το Λύκειο.
334	Ο Αλέξανδρος Γ’ περνά στην Ασία. Μάχη στον Γρανικό ποταμό.
333	Πεθαίνει ο Μέμνων. Μάχη στην Ισσό.
332	Κατάληψη και καταστροφή της Τύρου και της Γάζας.
331	Κατάληψη της Αιγύπτου χωρίς μάχη και ίδρυση της Αλεξάνδρειας. Μάχη στα Γαυγάμηλα. Εξέγερση των Πελοποννησίων και καταστολή της.
330	Ο Αλέξανδρος Γ’ εισέρχεται στη Βαβυλώνα και πυρπολεί την Περσέπολη. Δολοφονία του Δαρείου Γ’. Δολοφονία Παρμενίωνα και εκτέλεση Φιλώτα. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Περὶ τοῦ στεφάνου λόγο.
328	Φόνος του Κλείτου.
327	Εκτέλεση του Καλλισθένη.
326	Ο Αλέξανδρος Γ’ στον Ινδό ποταμό. Μάχη με τον Πώρο.
325	Επιστροφή στη Βαβυλώνα μέσα από τη Γαδρωσία.
324	Πεθαίνει ο Ηφαιστίων. Πεθαίνει ο Διογένης ο Κυνικός.
323	Πεθαίνει ο Αλέξανδρος Γ’. Πρώτος διαμερισμός της αυτοκρατορίας από τους Διαδόχους.
323-322	Ελληνικός ή Λαμιακός Πόλεμος.
322	Αυτοκτονεί ο Δημοσθένης και πεθαίνει ο Αριστοτέλης.
320	Πρώτος Πόλεμος των Διαδόχων. Θάνατος του Περδίκκα. Νέα συμφωνία των διαδόχων στον Τριπαράδεισο.
319-315	Δεύτερος Πόλεμος των Διαδόχων.
317-289	Ο Αγαθοκλής τύραννος των Συρακουσών.
314-311	Τρίτος Πόλεμος των Διαδόχων.
307	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής απελευθερώνει την Αθήνα.
306	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής καταλαμβάνει την Κύπρο. Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος και ο Δημήτριος αυτοαναγορεύονται βασιλείς. Παρομοίως αμέσως μετά ο Πτολεμαίος, ο Λυσίμαχος, ο Σέλευκος και ο Κάσσανδρος. Ο Επίκουρος ιδρύει τον Κήπο.
305	Ο Δημήτριος πολιορκεί ανεπιτυχώς τη Ρόδο.
303-301	Τέταρτος Πόλεμος των Διαδόχων. Μάχη της Ιψού και θάνατος του Αντίγονου του Μονόφθαλμου.
περ. 300	Ο Ζήνων από το Κίτιο ιδρύει τη Στοά.
297	Πεθαίνει ο Κάσσανδρος.
294-287	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής βασιλιάς της Μακεδονίας.
287	Ο Πύρρος νικά τον Δημήτριο τον Πολιορκητή.
285	Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής αιχμάλωτος του Σέλευκου Α’.
μετά το 285	Ίδρυση του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια.
283	Πεθαίνει ο Πτολεμαίος Α’ ο Σωτήρ.
281	Μάχη στο Κουροπέδι. Πεθαίνουν ο Λυσίμαχος και ο Σέλευκος Α’.
280	Ο Πύρρος περνά στην Ιταλία και πολεμά εναντίον των Ρωμαίων.
279	Οι Κέλτες (Γαλάτες) εισβάλλουν στην Ελλάδα.
278	Ο Πύρρος στη Σικελία πολεμά εναντίον των Καρχηδονίων.
276-239	Ο Αντίγονος Γονατάς αντιμετωπίζει επιτυχώς τους Κέλτες και γίνεται βασιλιάς της Μακεδονίας.
275-271	Πρώτος Συριακός Πόλεμος.
272	Ο Πύρρος σκοτώνεται πολεμώντας στην Πελοπόννησο. Οι Ρωμαίοι κατακτούν τον Τάραντα.
270	Πεθαίνει ο Επίκουρος.
270-215	Ο Ιέρων Β’ βασιλιάς των Συρακουσών.
268-261	Χρεμωνίδειος Πόλεμος. Ο Αντίγονος Γονατάς επιβάλλεται στη Σπάρτη και την Αθήνα.
264	Οι Ρωμαίοι διαβαίνουν τη θάλασσα και αρχίζουν επιχειρήσεις πέρα από την Ιταλία.
264-241	Α’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
263	Πεθαίνει ο Ζήνων από το Κίτιο.
260-253	Β’ Συριακός Πόλεμος.
251	Ο Άρατος απελευθερώνει τη Σικυώνα.
251-246	Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος διευθυντής της αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης. Τον διαδέχεται ο Ερατοσθένης.
246-241	Γ’ Συριακός ή Λαοδίκειος Πόλεμος.
243	Ο Άρατος καταλαμβάνει τον Ακροκόρινθο.
241	Εκτέλεση του μεταρρυθμιστή βασιλιά της Σπάρτης Άγη Δ’. Οι Ρωμαίοι εκδιώκουν τους Καρχηδονίους από τη Σικελία.
239-229	Ο Δημήτριος Β’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
περ. 230	Πεθαίνει ο μαθηματικός και αστρονόμος Αρίσταρχος ο Σάμιος.
229-222	Κλεομενικός Πόλεμος.
229-221	Ο Αντίγονος Δώσων βασιλιάς της Μακεδονίας.
228	Οι Ρωμαίοι μετέχουν στα Ίσθμια.
222	Η Ελληνική Συμμαχία κατατροπώνει τον στρατό του Κλεομένη Γ’ στη μάχη της Σελλασίας.
221-179	Ο Φίλιππος Ε’ βασιλιάς της Μακεδονίας.
220-217	Συμμαχικός Πόλεμος. Οι Μακεδόνες και οι Αχαιοί εναντίον των Αιτωλών και των Σπαρτιατών. Καταστροφή της Θήβας.
219-217	Δ’ Συριακός Πόλεμος.
218-201	Β’ Καρχηδονιακός ή Αννιβαϊκός Πόλεμος.
217	Ήττα του Αντίοχου Γ’ από τον Πτολεμαίο Δ’ στη μάχη της Ραφίας. Συμφωνία της Ναυπάκτου μεταξύ των Αιτωλών και του Φιλίππου Ε’.
216	Ο Αννίβας κατατροπώνει τους Ρωμαίους στις Κάννες.
215-205	Α’ Μακεδονικός Πόλεμος.
213	Πεθαίνει ο Άρατος.
212	Ο Αντίοχος Γ’ (ο Μέγας) αρχίζει την ἀνάβασιν στις ανατολικές επαρχίες του βασιλείου του. Κατάληψη Συρακουσών από τους Ρωμαίους. Σκοτώνεται ο Αρχιμήδης.
207-192	Ο μεταρρυθμιστής Νάβης βασιλιάς της Σπάρτης.
205	Ειρήνη της Φοινίκης ανάμεσα στους Ρωμαίους και τον Φίλιππο Ε’.
202	Συντριβή των Καρχηδονίων στη μάχη της Ζάμας. Ε’ Συριακός Πόλεμος.
202-197	Β’ Μακεδόνικος Πόλεμος.
197	Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος συντρίβει τον Φίλιππο Ε’ στις Κυνός Κεφαλές.
196	Ο Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος διακηρύσσει την ελευθερία των Ελλήνων στα Ίσθμια.
195	Ο Αννίβας σύμβουλος του Αντίοχου Γ’.
192	Ο Αντίοχος Γ’ στην Ελλάδα.
191	Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη των Θερμοπυλών.
189	Ήττα του Αντίοχου Γ’ στη μάχη της Μαγνησίας.
188	Ειρήνη της Απάμειας. Ο Αντίοχος Γ’ εγκαταλείπει τη Μικρά Ασία.
187	Δολοφονία του Αντίοχου Γ’.
183	Αυτοκτονεί ο Αννίβας και πεθαίνει ο Φιλοποίμην. Την τέφρα του μεταφέρει ο Πολύβιος.
179-168	Ο Περσέας βασιλιάς της Μακεδονίας.
175-164	Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής βασιλιάς των Σελευκιδών.
171-168	Γ’ Μακεδονικός Πόλεμος. ΣΤ’ Συριακός Πόλεμος.
168	Μάχη της Πύδνας. Ο Αιμίλιος Παύλος νικά τον Περσέα και βάζει τέλος στο μακεδονικό βασίλειο. Ο Αντίοχος Δ’ ο Επιφανής ταπεινώνεται από τους Ρωμαίους στην Αλεξάνδρεια. Ο Πολύβιος όμηρος στη Ρώμη.
167	Βεβήλωση του Ναού του Σολομώντα από τον Αντίοχο Δ’ τον Επιφανή.
166	Ο Περσέας πεθαίνει αιχμάλωτος στη Ρώμη. Εξέγερση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη.
164	Αποκατάσταση του Ναού του Σολομώντα. Θάνατος του Αντίοχου Δ’ του Επιφανή.
149-148	Εξέγερση και συντριβή του Ανδρίσκου. Η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία.
149-146	Γ’ Καρχηδονιακός Πόλεμος.
146	Ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός παραδίδει την Καρχηδόνα στις φλόγες. Ο Λεύκιος Μόμμιος καταστρέφει και λεηλατεί την Κόρινθο.
133	Ο Άτταλος Γ’ κληροδοτεί το Πέργαμο στη Ρώμη.
129	Εξέγερση του Αριστονίκου και καταστολή της.
120	Πεθαίνει ο Πολύβιος.
88	Σφαγή των Ρωμαίων στη Μικρά Ασία.
86	Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας καταλαμβάνει και λεηλατεί την Αθήνα. Ήττες του Μιθριδάτη ΣΤ’ στη Χαιρώνεια και τον Ορχομενό.
73-71	Εξέγερση των δούλων στην Ιταλία με αρχηγό τον Σπάρτακο.
70	Κατάκτηση του Πόντου από τους Ρωμαίους.
64	Ο Γναίος Πομπήιος (ο Μάγνος) καταλύει τα υπολείμματα του βασιλείου των Σελευκιδών.
μέσον 1ου αι.	Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης συγγράφει τη Βιβλιοθήκη του.
48	Ο Ιούλιος Καίσαρας νικά τον Πομπήιο στη Φάρσαλο και εμπλέκεται σε συγκρούσεις στην Αλεξάνδρεια.
44	Ο Ιούλιος Καίσαρας εκλέγεται ισόβιος δικτάτωρ και δολοφονείται.
42	Ο Οκταβιανός και ο Μάρκος Αντώνιος νικούν στους Φιλίππους τους δολοφόνους του Καίσαρα.
31	Ο Οκταβιανός νικά τον Μάρκο Αντώνιο και την Κλεοπάτρα στη ναυμαχία του Ακτίου.
30	Ο Μάρκος Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτονούν. Η Αίγυπτος περνά στην εξουσία των Ρωμαίων.
27 π.Χ.-14 μ.Χ.	Ο Οκταβιανός Αύγουστος ηγεμόνας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
27 π.Χ.	Η Ελλάδα γίνεται ρωμαϊκή επαρχία με την επωνυμία Αχαΐα.
51 μ.Χ.	Ο απόστολος Παύλος φθάνει στη Μακεδονία.
64 μ.Χ.	Πυρκαγιά στη Ρώμη και διωγμοί χριστιανών από τον Νέρωνα.
66-70 μ.Χ.	Ιουδαϊκή εξέγερση, καταστολή και καταστροφή του Ναού του Σολομώντα.
περ. 120 μ.Χ.	Πεθαίνει ο βιογράφος και φιλόσοφος Πλούταρχος.
132 μ.Χ.	Νέα ιουδαϊκή εξέγερση.
μέσον 2ου αι. μ.Χ.	Ακμάζει ο περιηγητής Παυσανίας.
160-180 μ.Χ.	Ο Μάρκος Αυρήλιος αύγουστος.
161 μ.Χ.	Ο Περεγρίνος Πρωτέας αυτοπυρπολείται στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
176 μ.Χ.	Ο Μάρκος Αυρήλιος ιδρύει τέσσερις έδρες φιλοσοφίας στην Αθήνα.
177 μ.Χ.	Πεθαίνει ο σοφιστής Ηρώδης ο Αττικός.
μετά το 180 μ.Χ.	Πεθαίνει ο σοφιστής Λουκιανός.
189 μ.Χ.	Πεθαίνει ο ρήτορας Αίλιος Αριστείδης.
212 μ.Χ.	Με την Constitutio Antoniniana όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της αυτοκρατορίας αποκτούν δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη.
253 μ.Χ.	Πεθαίνει ο χριστιανός θεολόγος Ωριγένης.
260 μ.Χ.	Ο αυτοκράτορας Βαλεριανός πεθαίνει ταπεινωμένος στα χέρια του Πέρση βασιλιά Σαπώρη.
270 μ.Χ.	Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πλωτίνος.
284-305 μ.Χ.	Ο Διοκλητιανός κυρίαρχος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
303 μ.Χ.	Έναρξη των «μεγάλων διωγμών» των χριστιανών.
305 μ.Χ.	Πεθαίνει ο φιλόσοφος Πορφύριος.
307 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος (ο Μέγας) αύγουστος.
312 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος διαβαίνει τη Μουλβία Γέφυρα και κυριαρχεί στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας.
313 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος συναντάται με τον Λικίνιο στα Μεδιόλανα και συμφωνούν σε πολιτική θρησκευτικής ανεξιθρησκίας.
324 μ.Χ.	Ο Κωνσταντίνος νικά τον Λικίνιο και γίνεται μονοκράτορας.
325 μ.Χ.	Σύνοδος της Νίκαιας. Πεθαίνει ο φιλόσοφος Ιάμβλιχος.
330 μ.Χ.	Εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης.
337 μ.Χ.	Πεθαίνει ο Κωνσταντίνος.
339 μ.Χ.	Πεθαίνει ο εκκλησιαστικός ιστορικός Ευσέβιος Καισαρείας.
353 μ.Χ.	Ο Κωνστάντιος Β’ μονοκράτορας.
354 μ.Χ.	Ο Λιβάνιος αναλαμβάνει την έδρα της ρητορικής στην Αντιόχεια.
341 μ.Χ.	Διωγμοί των χριστιανών στην Περσία.
360-363 μ.Χ.	Ο Ιουλιανός γίνεται αύγουστος (από το 361 μοναδικός αύγουστος).
365 μ.Χ.	Καταστροφικό τσουνάμι στην Ανατολική Μεσόγειο.
378 μ.Χ.	Μεγάλη ήττα των Ρωμαίων από τους Γότθους στην Ανδριανούπολη.
379-395 μ.Χ.	Ο Θεοδόσιος Α’ (ο Μέγας) αύγουστος. Με τον θάνατό του η αυτοκρατορία διαιρείται οριστικώς σε δύο τμήματα.
386 μ.Χ.	Ο Λιβάνιος γράφει το σύγγραμμα Υπέρ των ιερών.
πριν από 391 μ.Χ.	Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος γράφει την ιστορία του.
391 μ.Χ.	Ο Θεοδόσιος Α’ διατάσσει το κλείσιμο των παγανιστικών ναών. Καταστροφή του Σεραπείου της Αλεξάνδρειας από τους χριστιανούς.
393 μ.Χ.	Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί Αγώνες.