Το βασανιστικό ερώτημα: Ποιος είμαι;

Κάθεσαι και κοιτιέσαι στον καθρέπτη. «Ποιος είμαι;» σκέφτεσαι. Η απάντηση δεν έρχεται από την άλλη μεριά. Και εκεί γεννιέται η αγωνία. «Πρέπει να βρω ποιος είμαι. Αλλιώς δε θα μπορώ να ηρεμήσω». Τι μπορείς να κάνεις σε αυτήν την περίπτωση;

Μια φορά κι έναν καιρό…

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Παλιότερα όλα ήταν πιο απλά. Για χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι δεν είχαν και πολλές επιλογές. Ήταν εύκολο να γνωρίζεις ποιος είσαι. Ήσουν ο σιδεράς, ο βοσκός, η μαμή, η υπηρέτρια, ο πρίγκιπας, η κόμισα, ο σκλάβος. Υπήρχαν ξεκάθαροι ρόλοι μέσα στην κοινωνία και συνήθως δεν τους επέλεγες. Απλά γεννιόσουν μέσα σε ένα ρόλο και τον διεκπεραίωνες μέχρι να πεθάνεις. Δεν υπήρχε χώρος (και πιθανώς χρόνος) για υπαρξιακές αναζητήσεις. Από υπαρξιακής άποψης ήταν μια πιο απλή εποχή. Κυρίως για τρεις λόγους:

1) Είχες μόνο έναν ρόλο.

2) Τον είχες για όλη σου τη ζωή.

3) Δεν τον επέλεγες εσύ (το σημαντικότερο).
Επιστροφή στο παρόν

Το σημερινό τοπίο είναι πολύ διαφορετικό σε όλα τα μέτωπα. Το Αμερικάνικο όνειρο έχει συνεπάρει τον δυτικό κόσμο και σταδιακά και σταθερά και όλο τον υπόλοιπο. Ζούμε πλέον στον κόσμο που μπορείς να γίνεις όποιος θελήσεις. Αρκεί να το προσπαθήσεις πολύ (αν και η απαραίτητη έμφαση στην απαιτούμενη προσπάθεια συνήθως ανεύθυνα παραλείπεται από τους «γκουρού» που διαλαλούν ότι μπορείς να πετύχεις τα πάντα).

Όλες οι επιλογές, λοιπόν, είναι διαθέσιμες. Και είναι ερευνητικά γνωστό ότι η ύπαρξη πολλών επιλογών μας κάνει πιο δυστυχισμένους. Το βάρος της απόφασης τώρα, πέφτει σε εμάς. Και είναι ένα βάρος μεγάλο για να το σηκώσουμε. Έχουμε πλέον πάρα πολλές επιλογές και είναι αδύνατον να τις κατανοήσουμε επαρκώς ώστε να δράσουμε με σοφία.

Η κρίση της μέσης ηλικίας προκύπτει όταν συνειδητοποιείς ότι δεν είσαι υποχρεωμένος να συνεχίσεις να στηρίζεις τις επιλογές που έκανες νεότερος. Είσαι πιο ελεύθερος απ’ όσο νόμιζες. Κάτι που παλαιότερα απλώς δεν ίσχυε.

Δεν είσαι ένα πράγμα

Ίσως η απαίτηση για μια μοναδική απάντηση στην ερώτηση «ποιος είμαι» να μην αρμόζει στη σημερινή κοινωνία. Ενώ παλιότερα είχαμε ένα ρόλο, σήμερα έχουμε πολλαπλούς. Κάποιος μπορεί να είναι στέλεχος εταιρείας, γονιός, λάτρης της φύσης, γκουρμεδιάρης, να του αρέσει η συγγραφή, να του αρέσει να δημιουργεί πράγματα με τα χέρια του. Στην πράξη, σαν άνθρωπος θα μπορούσε να αντλήσει αίσθηση ταυτότητας και από τα 6 αυτά χαρακτηριστικά του.

Όταν όμως θέλει να δώσει 1 απάντηση στο ερώτημα «ποιος είμαι», τότε αναπόφευκτα δημιουργείται σύγχυση. Οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να έχουμε ξεκάθαρες απαντήσεις για τα πράγματα. Έτσι λειτουργεί ο εγκέφαλός μας. Να τα βάζουμε σε κουτάκια. Κατά προτίμηση σε 1 κουτάκι, όμως. Όχι σε 6. Και η πληθώρα των ενασχολήσεών μας έχει οδηγήσει σε κατακερματισμό της προσωπικότητάς μας. Δυσκολευόμαστε να βρούμε ένα σημείο αναφοράς για να ορίσουμε το ποιοι είμαστε.

Ένα κομμάτι της ψυχολογίας αμφισβητεί ακόμα και την ύπαρξη του χαρακτήρα, επιχειρηματολογώντας ότι η έννοια του χαρακτήρα έχει το νόημα να μπορεί να προβλέψει τη συμπεριφορά ενός ατόμου. Κι όμως παρατηρούμε ότι οι άνθρωποι ενεργούν διαφορετικά σε διαφορετικές συνθήκες. Μπορεί κάποιες φορές να είναι πιο ντροπαλοί ενώ άλλες φορές πιο κοινωνικοί. Κάποιες φορές πιο ενεργητικοί ενώ άλλες πιο νωχελικοί. Δεν μπορούμε να ορίσουμε μονοσήμαντα τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου, λένε οι ψυχολόγοι που υποστηρίζουν αυτή την άποψη.

Αυτό που είσαι, αλλάζει

Ένα επιπλέον ιδίωμα της σύγχρονης εποχής είναι η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, η οποία αναστατώνει το status quo δημιουργώντας διαρκώς νέους και συχνά εφήμερους ρόλους για τους ανθρώπους (πχ blogger, influencer, start-up επιχειρηματίας, κλπ). Ενώ παλιότερα ήταν αναμενόμενο να κάνεις ένα επάγγελμα σε όλη σου τη ζωή ή και για περισσότερες από μια ζωές (βλέπε οικογενειακές επιχειρήσεις), τώρα γίνεται ολοένα πιο πιθανό να αλλάξεις πορεία (και ίσως περισσότερες από μια φορές) μέσα σε μια ζωή.

Άντε να βρεις ταυτότητα τώρα. Οι ολοένα αυξανόμενοι ρυθμοί αλλαγής των καταστάσεων έχουν μετατρέψει την κρίση της μέσης ηλικίας στην κρίση τους ενός τετάρτου της ηλικίας (quarter life crisis) όπως οι νέοι της εποχής μας επώδυνα ανακαλύπτουν.

Η μόνη αλήθεια είναι η αλλαγή. «Τα πάντα ρει», όπως είπε ο Ηράκλειτος αλλά εμείς ψυχολογικά έχουμε πολλή ανάγκη από σταθερότητα και ασφάλεια στη ζωή μας. Έτσι απεγνωσμένα ζητάμε το «για πάντα» σε ένα κόσμο όπου το «για πάντα» είναι αδύνατον να υπάρξει. Όλα τα κύτταρά σου θα έχουν αντικατασταθεί αρκετές φορές μέχρι τα γεράματά. Νέες αναμνήσεις θα προκύπτουν και θα σχηματίζεις διαρκώς μια πολύ διαφορετική εικόνα του παλιού σου εαυτού. Τίποτα δε μένει ίδιο.

Κι όμως, εμείς ψάχνουμε να βρούμε ποιος είμαι εγώ που παραμένω σταθερός πίσω από όλα αυτά. Αν το σκεφτείς λίγο πιο φιλοσοφικά, θα συνειδητοποιήσεις πως στην πράξη (γιατί στη θεωρία ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει) δεν υπάρχει ο σταθερός εαυτός σου τον οποίο προσπαθείς να ορίσεις με την ερώτηση «ποιος είμαι». Αυτό μπορεί να ακούγεται τρομακτικό αρχικά. Αν το επεξεργαστείς λίγο παραπάνω όμως, ίσως και να είναι βαθιά ανακουφιστικό.

Δεν είσαι μόνος

Είναι απόλυτα φυσιολογικό να νιώθεις μπερδεμένος και ανήμπορος πολλές στιγμές της ζωής σου. Να έχεις παραλύσει από την αίσθηση ελευθερίας και των πολλών επιλογών. Δεν πάει κάτι στραβά με σένα. Είσαι απλά άνθρωπος. Αυτό υποστήριζαν οι υπαρξιστές φιλόσοφοι, όπως ο Νίτσε, ο Καμύ, ο Σαρτρ.

Η ευτυχία δεν είναι φυσιολογική κατάσταση για τον άνθρωπο. Θέλει πολύ κόπο για να την αποκτήσεις. Δεν υπάρχει ζωή όπου δε θα μετανιώσεις για τις επιλογές σου. Ποτέ δε θα μπορείς να είσαι απολύτως σίγουρος γι’ αυτές. Αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Όπως έλεγε ο υπαρξιστής φιλόσοφος Soren Kierkegaard, «ο μόνος τρόπος να κατανοήσεις τη ζωή είναι κοιτάζοντας προς τα πίσω αλλά πρέπει να τη ζήσεις προς τα μπροστά».

Συμπέρασμα

Αν δυσκολεύεσαι να ορίσεις το ποιος είσαι, μπορείς να βρεις παρηγοριά στο γεγονός ότι όλοι ζορίζονται. Το να μη νιώθεις ευτυχισμένος είναι φυσιολογικό. Είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του να είσαι άνθρωπος. Αν όμως, όπως συχνά αναφέρω, ακούς τις φωνές γύρω σου που σου λένε να σκέφτεσαι θετικά και να επιλέγεις την ευτυχία, τότε είναι πολύ εύκολο να νιώσεις προβληματικός όταν φυσιολογικά δεν το καταφέρνεις.

Δείξε συμπόνοια στον εαυτό σου. Κατανόησέ την αναπόφευκτη δυσκολία του να είσαι άνθρωπος. Αυτό είναι το σημαντικότερο βήμα για να καταλάβεις το ποιος στ’ αλήθεια είσαι.