Ορφισμός: Η αυγή της ελληνικής φιλοσοφίας

Ορφέας-Ορφισμός: Το Χάος και ο Φάνης

§1

       Οι άνθρωποι, που έζησαν αυτήν την εποχή, στον χώρο της Ελλάδας, δεν ήταν άμοιροι συγκεκριμένων γνώσεων και ανάλογων διαχρονικών αξιών. Οι γνώσεις και το σύστημα αξιών συνδέθηκαν και με έναν σχετικά συγκροτημένο τρόπο ζωής, που είχε ως θεμέλιό του περισσότερο την πρόβλεψη παρά το απρόβλεπτο, το τυχαίο, την έκπληξη. Αυτές οι γνώσεις σχετίζονται τόσο με τον λογισμό του ανθρώπου όσο και με προσπάθειες εξήγησης ή κατανόησης των φαινομένων του φυσικού κόσμου και της φύσης. Γενικώς ειπείν, η ερμηνεία των πραγμάτων του εν λόγω κόσμου είναι μια διαχρονική πράξη του ανθρώπου και συγχρόνως ένα αδιαμφισβήτητο κριτήριο για τη μεγαλοσύνη εκείνου ή εκείνων, που συνήθως αφοσιώνονται σε μια τέτοια τιτάνια ερμηνευτική υπόθεση και κατακυρώνονται, στο θρύλο και στη ζωή, ως σοφοί.

      Ο Ορφέας ανήκει στη χορεία αυτών των σοφών δασκάλων, που με το μεγαλείο τους τοποθετούνται ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία. Πριν από κάθε άλλο προηγείται ο μεγάλος σοφός για να ακολουθήσει στον κατάλληλο χρόνο η διάδοση της σοφίας του, που έλαβε τη μορφή πνευματικού κινήματος και ως ορφισμός πλέον προσείλκυσε ποικιλοτρόπως το ενδιαφέρον επιφανών διανοητών. Ήδη ο Πλάτων διαγιγνώσκει στην ορφική διδασκαλία μια φιλοσοφική, κατά κάποιο τρόπο, σύλληψη της ιδέας περί αθανασίας της ψυχής, όταν παρουσιάζει τον Σωκράτη να υποστηρίζει πως θα άξιζε να πεθάνει, θα προτιμούσε πράγματι τον θάνατο, αν ήταν να συναντήσει στον Άδη τον Ορφέα, αλλά και άλλους σπουδαίους ανθρώπους (Απολογία Σωκράτους 41a-b· επίσης Συμπόσιο 179d-e).

§2

     Ο Ορφέας ήταν ένας μεγάλος μυσταγωγός, γνωστός για τις μυστικές και τις φανερές του διδασκαλίες. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε πως η ορφική μυσταγωγία δεν έχει καμιά σχέση με κάποιες σημερινές, άκρως βίαιες ή αντιπνευματικές «μυσταγωγίες» αφιλοσόφητων ή ψευδο-θεολογικά αρρωστημένων ατόμων ή ομάδων. Νοείται ως μια καθαρά στοχαστική διεργασία του ανθρώπινου νου, που θέλει να προχωρήσει πέρα ή πίσω από το προπέτασμα του δεδομένου. Γι’ αυτό και η θεωρητική εμβέλεια του Ορφέα εκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα ερμηνειών ή θεωριών γύρω από τον άνθρωπο, τον κόσμο, τον θεό. Χαρακτηριστικό της διεισδυτικότητας της σκέψης του και της ακαταδάμαστης από τη φθορά του χρόνου διδασκαλίας του είναι το γεγονός ότι στα έργα του μπορεί κανείς να βρει διαχρονικής ισχύος απεικονίσεις, θεωρήσεις, παραστάσεις, θέσεις ή απόψεις, πάντοτε με ποιητική-συμβολική γλώσσα, γύρω από τα τρία προαναφερθέντα ήδη, μέγιστα οντολογικά θέματα: άνθρωπος ‒ κόσμος ‒ θεός. Άλλοι δέχτηκαν άμεσα ή έμμεσα επιδράσεις, ενώ άλλοι ασχολήθηκαν και συνεχίζουν να ασχολούνται μέχρι και σήμερα με την επαλήθευση των διδαγμάτων του ή με την ανα-συγκρότηση του έργου του. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τους μεγάλους σοφούς της ιστορίας, όπως π.χ. με τον Πυθαγόρα και τον Πυθαγορισμό, με τον Σωκράτη και τις μετέπειτα σωκρατικές σχολές, με τον Πλάτωνα και τον Πλατωνισμό κ.λπ. Στο έργο του: Ύμνοι, εκκινώντας με το προοίμιο: Ορφεύς προς Μουσαίον, αναπτύσσει κυρίως μια θεογονία, με το νόημα βασικά μιας ανώτερης πνευματικής σύλληψης όλων εκείνων των χαρακτηριστικών, που απέδιδε η μυθολογική παράδοση στους θεούς. Αρχίζει με τη γένεση και τελειώνει με τον θάνατο. Το βέβαιο είναι, ανεξάρτητα από τη μεταγενέστερη νόθευση των συγγραμμάτων του στον έναν ή τον άλλο βαθμό, ότι πρωτίστως διατύπωσε ισχυρές απόψεις γύρω από την αθανασία των ψυχών.

§3

     Υπό την προϋπόθεση του ρόλου που παίζει πρωτίστως το υγρό στοιχείο, έτσι όπως προσωποποιείται από το ύδωρ, στην παρουσία των πραγμάτων και του κόσμου, ο Ορφέας υποστηρίζει πως η πρώτη αρχή των όντων ή των πραγμάτων είναι το Χάος. Είναι το χάσμα που χαίνει, η χαίνουσα άβυσσος. Ερώτημα: Το Χάος, ως τέτοια αρχή, ήτοι ως εδώ και τώρα χάσκουσα άβυσσος στον φυσικό και τον ανθρώπινο κόσμο, δεν αποτελεί και σήμερα καθοριστική απαρχή της ζωής μας; Ή μήπως δεν προσωποποιούν το Χάος οι ποικίλες απόπειρες ‒μέσω της επιστήμης, της τεχνικής, της πολιτικής, της ιδεολογίας, των συστημικών δομών, των οργανώσεων, των σωματειακών ενώσεων, των ακαδημαϊκών θεσμών ή βλέψεων κ.λπ. ‒ να υπονομευθεί η αυθυποστασία της ανθρώπινης ύπαρξης και να αναχθεί η αρχέγονη αρχή ανθρώπων και πραγμάτων στην απόλυτη αρμοδιότητα ή συν-αρμοδιότητα των ως άνω οντοτήτων. Η ωφελιμιστική προτεραιότητα του Είναι τέτοιων οντοτήτων έναντι κάθε αυτονομίας της σκέψης είναι το χαίνον χάσμα, που περικυκλώνει τον σύγχρονο άνθρωπο και τον καταβαραθρώνει. Το εν λόγω χάσμα ή το Χάος, όπως μας λέει ο Ορφέας, μοιάζει με αυγό και γι’ αυτό είναι εν γένει κυκλικό. Τι συμβαίνει εντός αυτού του Χάους; Πραγματοποιείται μια σύγκραση των διαφόρων στοιχείων, αφού τα πρωταρχικά στοιχεία διακρίνονται για την υγρότητά τους. Με συμβολική γλώσσα περί του παρόντος θέματος, ο ύψιστος αυτός μυσταγωγός παρουσιάζει αυτή τη μείξη με τη μορφή του Ωκεανού, που νυμφεύθηκε την Τηθύν, και με τις συνακόλουθες συγγενεύσεις. Η Τηθύς είναι κόρη του Ουρανού, κάτι που σημαίνει πως ο τελευταίος γίνεται αποδεκτός ως γεννήτωρ των πάντων (Ύμνος 4) και ως τέτοιος θεωρείται ἀτειρής, δηλ. ακατάβλητος, ακαταμάχητος.

§4

     Υπάρχει και μια άλλη άποψη, ήτοι εκδοχή, πως ο πρωτουργός των πάντων είναι ο Ζευς, γιατί είναι αυτός που ενεργοποίησε το υγρό στοιχείο και έτσι συνετέλεσε ώστε να πρωτο-εμφανιστεί ο Φάνης. Εδώ αξιολογείται η δραστική δύναμη του πυρός ως πρωταρχικός παράγοντας για τη δημιουργία των πάντων. Ο Φάνης δηλονότι προέρχεται από μια φυσική διεργασία, από την αποκύηση του έμψυχου ωού, του πρώτου ωού, που δεν σημαίνει παρά το πρώτο νοητό, δηλ. το νου, για να επακολουθήσει στη συνέχεια η Θεογονία. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Πρόκλο, ο Φάνης είναι το αὐτοζῷον (Πρόκλος, Εις τον Τίμαιον 428, 15-20). Σε άλλο σημείο του ίδιου έργου (430, 15-16) αναφέρει πως ο Φάνης, ως νους και φως, «πάντας ορατούς ποιεί και δείκνυσιν». Ο Φάνης αποκτά εἶδος, δηλ. μορφή, δυνάμει της πρόνοιας του ενύπαρκτικου θείου πνεύματος. Πού ενοικεί τούτο το πνεύμα; Ω αρχέγονο πυρ ενοικεί μέσα στο υγρό στοιχείο. Και τούτο, διότι με τούτο το τελευταίο έρχεται να ενωθεί το πυρ. Με μια τέτοια ένωση όλα τα πράγματα αποκτούν μοναδική, θεία λάμψη, ολοκληρώνονται σε ένα αρμονικό Όλο, έτσι που ο Φάνης να λογίζεται ως μια θεότητα. Σε κάθε περίπτωση υπάρχει μια δράση, κατά τον Ορφέα, που συντελεί στην παρουσία των όντων, είναι κυριολεκτικά ο δημιουργός τους. Αυτή η δράση έχει προέλευση άνωθεν, εκ του θεού, και κάνει αισθητή την παρουσία της ως θεός-πυρ. Ο θεός που προσωποποιεί το πυρ, την ως άνω λάμψη, το Φως, την Ημέρα, είναι ο Ζευς: ο πύρινος θεός. Δυνάμει τούτης της φωτεινής δύναμης και της ανάλογης δράσης, που υπαγορεύει, ο κόσμος εκτυλίσσεται ως ένα εύτακτο και ενιαίο Όλο, χωρίς να αποκλείεται και κάποια χρονική στιγμή αταξίας. Όσο για τον άνθρωπο, η ορφική διδασκαλία κάνει λόγο για τη σύστασή του εκ σώματος και ψυχής. Η μεν ψυχή είναι η αθάνατη περιοχή του ανθρώπου, το δε σώμα η θνητή, κάτι το εφήμερο. Με μια άλλη γλωσσική αναδιατύπωση, ο άνθρωπος είναι το ον που ενώνει Γη και Ουρανό και ως παιδί αυτής της ένωσης έχει μεταθανάτια ζωή, με το νόημα της μετά θάνατον μακαριότητας, της αληθινής ζωής που διασφαλίζει η αθανασία της ψυχής.