Δεν είσαι όσο έξυπνος όσο νομίζεις! Το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης

Η παρανόηση: Οι απόψεις σας είναι προϊόν μακρόχρονης ορθολογικής ανάλυσης.

Η πραγματικότητα: Διαμορφώνετε απόψεις στρέφοντας για χρόνια την προσοχή σας σε πληροφορίες που επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη πιστεύατε, προσπερνώντας τα δεδομένα που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις ήδη διαμορφωμένες πεποιθήσεις σας.

Σας έτυχε ποτέ να συζητάτε και, στην πορεία, να αναφερθεί κάποια παλιά ταινία, όπως Το Χρυσό Παιδί ή ίσως ένα έργο ακόμη πιο παλιό και ξεχασμένο;

Αστειευτήκατε για το θέμα, θυμηθήκατε ατάκες της ταινίας αναρωτηθήκατε τι να απέγιναν οι ηθοποιοί τους οποίους δεν ξαναείδατε να παίζουν κάπου αλλού και μετά ξεχάσατε εντελώς το θέμα.

Ώσπου…

Κάνοντας ζάπινγκ ένα βράδυ ξαφνικά πετυχαίνετε σε ένα κανάλι. Το Χρυσό Παιδί. Παράξενο.

Την επομένη, σε ένα άρθρο που διαβάζετε, ξαφνικά αναφέρονται ξεχασμένες ταινίες από τη δεκαετία του 1980 και…κοίτα να δεις… τρεις ολόκληρες παράγραφοι αφιερωμένες στο Χρυσό παιδί. Το ίδιο βράδυ πηγαίνετε στον κινηματογράφο και στα προσεχώς διαφημίζεται η καινούργια ταινία του Έντι Μέρφι. Μια μέρα μετά βλέπετε μια αφίσα για μια συλλεκτική έκδοση της τριλογίας Ο Μπάτσος του Μπέβερλι Χιλς και, μετά, ένας φίλος σας, σας στέλνει έναν σύνδεσμο για μια σελίδα στο διαδίκτυο όπου υπάρχουν πρόσφατες φωτογραφίες από την πρωταγωνίστρια του Χρυσού Παιδιού.

Μα τι συμβαίνει; Μήπως το σύμπαν προσπαθεί να σας πει κάτι;

Όχι. Απλώς έτσι λειτουργεί το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης (confirmation bias).

Από τη στιγμή που συζητήσατε με τους φίλους σας για την ταινία, κάνατε ζάπινγκ πολλές φορές, είδατε πολλές αφίσες, ακούσατε δεκάδες ιστορίες για ηθοποιούς, παρακολουθήσατε μπόλικα προσεχώς στον κινηματογράφο.

Το θέμα είναι πως προσπεράσατε τις πληροφορίες που δεν σχετίζονταν με το Χρυσό Παιδί. Μέσα από το χάος πληροφοριών που μας περιβάλλει, εσείς ξεχωρίσατε μόνο εκείνα τα στοιχεία που σχετίζονταν με κάτι που είχατε στο προσκήνιο του μυαλού σας. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, όταν ο Έντι Μέρφι και οι περιπέτειές του στο Θιβέτ ήταν ακόμη θαμμένα κάτω από σωρούς παραπλήσιων πληροφοριών στα βάθη του μυαλού σας, δεν θα είχατε δώσει καμία σημασία σε οποιαδήποτε σχετική αναφορά.

Όταν πρόκειται να αγοράσετε ένα αυτοκίνητο συγκεκριμένης μάρκας, ξαφνικά βλέπετε να κυκλοφορεί παντού στους δρόμους το μοντέλο που σας ενδιαφέρει. Μόλις χωρίζουμε, μας φαίνεται ότι ακούμε διαρκώς τραγούδια για αγάπες και έρωτες. Αν έχουμε σκοπό να κάνουμε παιδί, ξαφνικά βλέπουμε μωρά παντού.

Όταν αυτή η ψευδαίσθηση συχνότητας μετατρέπεται από παθητικό φαινόμενο σε ενεργή επιδίωξη, τότε είναι που αρχίζουμε να ζούμε το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης. Το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης ουσιαστικά σημαίνει πως βλέπουμε τον κόσμο μέσα από ένα φίλτρο. Τα πραγματικά προβλήματα ξεκινούν όταν το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης παραμορφώνει τον τρόπο που λειτουργούμε αναζητώντας πληροφορίες.

Η συστηματική παρουσία πολιτικών σχολιαστών ή κάθε είδους ειδικών στον τύπο και στα ΜΜΕ είναι δημοφιλής χάρη στο σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης. Οι διάσημες «αντιπαραθέσεις μεταξύ των Rush Limbaugh και Keith Olbermann, μεταξύ των (ilenn Beck και Arianna Huffington ή μεταξύ των Rachel Moddow και Ann Coulter2 στην πραγματικότητα προσφέρουν φίλτρα πολιτικής τοποθέτησης. Αν το δικό τους φίλτρο ταιριάζει με το δικό σας, τους λατρεύετε. Αν δεν ταιριάζει, τους μισείτε Δε ν τους παρακολουθείτε για να αντλήσετε πληροφορίες, αλλά για επιβεβαίωση.

Προσέξτε. Οι άνθρωποι θέλουν να ακούν αυτά που ξέρουν ήδη. Αυτό να το θυμάστε. Νιώθουν άβολα όταν αρχίζεις να τους λες καινούργια πράγματα. Δεν περιμένουν νέες πληροφορίες. Τους αρέσει να ξέρουν, για παράδειγμα, πως οι σκύλοι δαγκώνουν τους ανθρώπους. Έτσι είναι οι σκύλοι. Δεν θέλουν να μάθουν αν ένας άνθρωπος δάγκωσε έναν σκύλο, γιατί ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος να λειτουργεί έτσι. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι νομίζουν ότι θέλουν να ακούσουν κάτι καινούργιο, ενώ στην πραγματικότητα αυτό που λαχταρούν είναι κάτι που ήδη ξέρουν… Δεν θέλουν νέες αλλά παλιές πληροφορίες, που να τους επιβεβαιώνουν αυτό που ήδη νομίζουν πως ισχύει.

Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου των ΗΠΑ το 2008, ο ερευνητής Valdis Krebs στο orgnet.com ανέλυσε τις αγοραστικές τάσεις στο Amazon. Οι άνθρωποι που ήδη υποστήριζαν τον Ομπάμα ήταν εκείνοι που αγόραζαν βιβλία τα οποία τον παρουσίαζαν με πιο θετικό τρόπο. Όσοι ήδη τον αντιπαθούσαν αγόραζαν βιβλία που τον παρουσίαζαν με αρνητικό τρόπο. Ακριβώς όπως συμβαίνει και με τις γνώμες των ειδικών, οι άνθρωποι αυτοί δεν αγόραζαν βιβλία για να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες, τα αγόραζαν για να επιβεβαιώσουν τις απόψεις τους.

Ο Krebs μελετάει εδώ και χρόνια τις αγοραστικές τάσεις και τα μοτίβα συσπείρωσης των ατόμων στα κοινωνικά δίκτυα, και οι έρευνές του επιβεβαιώνουν αυτό που προβλέπουν και οι ψυχολογικές μελέτες του φαινομένου του σφάλματος αυτοεπιβεβαίωσης: θέλουμε να έχουμε δίκιο σχετικά με τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, κι έτσι αναζητούμε πληροφορίες που να επιβεβαιώνουν τις απόψεις μας και αποφεύγουμε αποδείξεις και απόψεις που συγκρούονται με τις πεποιθήσεις μας.

Μετά από μισό αιώνα μελετών, το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης θεωρείται πλέον μια από τις πιο προβλέψιμες τρικλοποδιές του νου. Οι δημοσιογράφοι που προσπαθούν να καλύψουν μια συγκεκριμένη ιστορία πρέπει να αποφεύγουν την τάση να αγνοούν στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο από αυτό που πιστεύουν . Οι επιστήμονες που προσπαθούν να επιβεβαιώσουν -μια ερευνητική υπόθεση πρέπει να αποφεύγουν τον ,σχεδιασμό πειραμάτων που δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για τα εναλλακτικά αποτελέσματα.

Χωρίς το σφάλμα αυτοεπιβεβαίωσης, οι θεωρίες συνωμοσίας θα κατέρρεαν. Πάτησε όντως ο άνθρωπος στη σελήνη; Αν ψάχνετε για αποδείξεις ότι η προσσελήνωση δεν συνέβη ποτέ, θα τις βρείτε.

Σε βάθος χρόνου, εφόσον αποφεύγουμε πληροφορίες που δεν συμφωνούν με αυτά που πιστεύουμε, ενώ αντιθέτως αγοράζουμε περιοδικά, γεμίζουμε ράφια με βιβλία και βλέπουμε ώρες τηλεόραση συλλέγοντας πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις ήδη διαμορφωμένες απόψεις μας, τελικά αποκτούμε τόση αυτοπεποίθηση στις αντιλήψεις μας, που κανείς δεν μπορεί να μας μεταπείσει.

Μην ξεχνάτε, όμως, πως υπάρχει πάντα κάποιος εκεί έξω που μπορεί να επιχειρήσει να εκμεταλλευτεί αυτή μας την τάση, προσφέροντας στους διαφημιστές ένα εξασφαλισμένο κοινό ανθρώπων που αναζητούν επιβεβαίωση. Μήπως είστε εσείς αυτό το κοινό; Στην επιστήμη, προσπαθούμε να φτάσουμε στην αλήθεια αναζητώντας αποδείξεις που να αντικρούουν τις υποθέσεις μας. Μήπως θα πρέπει να υιοθετήσουμε την ίδια μέθοδο και για τις πεποιθήσεις μας;