Hegel: Φαινομενολογία του πνεύματος, μια ερμηνεία

Γκέοργκ Χέγκελ: 1770-1831

Φαινομενολογία του πνεύματος: Κατ’ αίσθηση βεβαιότητα:§ 94

Ι. Πώς κατανοείται η εμβέλεια του Αισθητού

1. Βρισκόμαστε στο τμήμα (Α) της Φαινομενολογίας του πνεύματος, σ’ αυτό της Συνείδησης και στο πρώτο κεφάλαιο με τίτλο: Κατ’ αίσθηση βεβαιότητα, το Αυτό και το νομίζειν. Σε τούτη τη βαθμίδα αντιστοιχεί η κατ’ αίσθηση Γνώση, δηλαδή η πιο αφηρημένη, χωρίς συγκεκριμένο περιεχόμενο, άρα η πιο απροσδιόριστη Γνώση (Wissen) της συνείδησης. Εκεί ακριβώς που η συνείδηση φαίνεται να ασχολείται ευχάριστα με μια ορισμένη, επί μέρους περίπτωση ή κατάσταση –προσλαμβανόμενη αισθητηριακά– δηλαδή με ένα Αυτό, με ένα συγκεκριμένο Αυτό-Εδώ και Αυτό-Τώρα, διαπιστώνει πως το εν λόγω Αυτό είναι ένα αφηρημένο Καθολικό και το αποτυπώνει στο λόγο τηςˑ αποφαίνεται, με άλλα λόγια, πως το εν λόγω καθολικό δεν είναι παρά μια ορισμένη σκέψη του Είναι, ένα αφηρημένο διανόημα (Gedanke) του Είναι.

2. Τι σημαίνει τούτο για τη συνείδηση; Πως η ίδια ως νοείν, ως νοούν υποκείμενο, ως σκεπτόμενο Εγώ, σε τούτη τη βαθμίδα της Γνώσης της, δεν έχει τίποτε άλλο για αντι-κείμενό της (Gegenstand) παρά το απλό, το απροσδιόριστο Είναι: αυτό είναιˑ ένα αφηρημένα-γενικό Καθολικό, που δεν έχει προκύψει από τις αναγκαίες εσωτερικές του διαφοροποιήσεις και ως εκ τούτου δεν συνιστά για τη Γνώση της συνείδησης κάτι συγκεκριμένο, μια ορθολογική έννοια, που να συλλέγει σε ενότητα τις πιο διαφορετικές εκφάνσεις σημαίνοντος και σημαινομένου και συγχρόνως να συγκροτεί την ενότητα της συνείδησης και του αντι-κειμένου: ενότητα του εαυτού του ανθρώπου, ως πνευματικού όντος, με τον κόσμο του αντι-κειμένου. Το εννοιακά συγκεκριμένο, απ’ αυτή την άποψη, ολοκληρώνεται με βάση τη διαλεκτική αυτοκατανόησης και αυτοπραγμάτωσης του Λόγουˑ δηλαδή του πνεύματος, που έχει υπερβεί το διχασμό του ανθρώπινου εαυτού του ανάμεσα σε τούτον τον ίδιο και την αντι-κειμενική του έκφραση, την οποία ο Χέγκελ ονομάζει άλλως-Είναι ή ετερότητα, κι πιο άμεσα: αντι-κείμενο.

3. Αυτή η ολοκλήρωση είναι έργο της συνείδησης κατ’ αρχήν, ως άμεσης παρουσίας ή ύπαρξης του πνεύματος. Συναφώς λοιπόν υπάρχει η έννοια του αντι-κειμένου, γιατί είναι η συνείδηση που τη σκέπτεται, δηλαδή ο άνθρωπος ως τέτοια συνείδηση. Για το ζώο, που δεν σκέπτεται, δεν υπάρχει καμιά τέτοια έννοια παρά υπάρχουν μόνο πράγματα. Σε τούτα εδώ ανήκουν όλα εκείνα τα όντα που δεν σκέπτονται, ακόμη και το ένα ή άλλο ενικό ανθρώπινο ον που δεν αγωνίζεται να ανέλθει στο βασίλειο της σκέψης. Τότε συντελούνται, μεταξύ άλλων, τα εξής: Ό,τι φαντάζει στην περιοχή του Αισθητού ως μια βέβαιη προοπτική Γνώσης, ως άμεση αλήθεια, δεν συνιστά την έννοια του αντι-κειμένου, αλλά ένα απροσδιόριστο σχήμα του, ένα είδος σύλληψής του ως πράγματος. Για να επιτευχθεί αληθής Γνώση, είναι αναγκαία η νοητική δραστηριότητα της συνείδησης, δηλαδή η εξέλιξη του ανθρώπινου όντος ως σκεπτόμενου υποκειμένου, το οποίο, ως τέτοιο και μόνο ως τέτοιο δύναται να φτάσει στην καθορισμένη έννοια του αντι-κειμένου, έτσι ώστε να καθιδρύσει μια ενιαία/έλλογη πραγματικότητα, όπου θα έχει υπερβεί την ψευδή του ιδεολογία, την αυτοδιάψευσή του, δηλαδή την πραγμοποίησή του: τον εκφυλισμό του σε πράγμα.

4. Όλη η ως άνω διεργασία είναι μια αντικειμενική διεργασία διαλεκτικής υφής, την οποία καλείται να πραγματώσει η νοούσα συνείδηση/το νοούν υποκείμενο ως πραγμάτωση του Εαυτού μέσω της πραγμάτωσης του άλλου και αντίστροφα: η εν λόγω συνείδηση δηλαδή δύναται, ως εκ της σύστασής της, να εισχωρεί στην αντιφατική εξέλιξη της πραγματικότητας, που εκτείνεται από το αισθητό έως και το νοητό πεδίο, και να επιχειρεί να ομιλήσει μαζί της τη γλώσσα του Λόγου, μια γλώσσα κοινή για το εν λόγω υποκείμενο και για το αντι-κείμενο ή για την πραγματικότητα. Αυτή τη συμπαντική διαλεκτική σχέση –αντικειμενικά μεν υπαρκτή, πραγματοποιούμενη όμως από τη συνείδηση– τη συνοψίζει με τα εξής βροντερά λόγια ο Χέγκελ: «εάν συμπεριφερθούμε έλλογα στην πραγματικότητα, θα μας συμπεριφερθεί και αυτή έλλογα». Επομένως, η συνείδηση δεν αρκεί μόνο να μπορεί, δυνάμει της Λογικής της σύστασης, να απεκδύεται την ακατέργαστη, απλοϊκή της γνωσιακά κατάσταση και να εισχωρεί στην αντικειμενικά διαλεκτική της πραγμάτωση, αλλά και να το θέλει, να ξέρει τι θέλει να πράξει.

5. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, το φαινόμενο, αντι-κείμενο: Πολιτικό. Στο επίπεδο της αισθητηριακής μας εμπειρίας, η συνείδηση το νοεί πάντοτε ως ένα Αυτό, που λαμβάνει χώρα Εδώ και Τώρα. Αυτό το αντι-κείμενο παραμένει ένα πράγμα, όσο η συνείδηση δεν εμβαθύνει στην εννοιακή/φιλοσοφική του κατανόηση και το αντιμετωπίζει απλώς/απλοϊκά ως ένα φαινόμενο της αισθητηριακής εμπειρίας. Μια τέτοια ανύποπτη φυλάκιση μέσα στην αφηρημένη αράχνη του αισθητού συνεπάγεται στεγνή, βίαιη, άσπλαχνη κυριάρχηση του αντικειμένου, ως πράγματος, πάνω στο υποκείμενο, στον άνθρωπο, εφόσον ο ίδιος δεν εκτυλίσσεται ως σκεπτόμενη συνείδηση, ήτοι ως στοχαστικό πνεύμαˑ εφόσον δηλαδή δεν εισέρχεται στην αντικειμενικά εκτυλισσόμενη διαλεκτική της πολιτικής πραγματικότητας και δεν καλλιεργεί τον κοινό Λόγο αυτής της διαλεκτικής πορείας.

6. Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας στασιμότητας τότε είναι: να παράγονται πολιτικές συμμορίες, σαν τις γνωστές μας σημερινές, αφάνταστα διεφθαρμένες συνειδήσεις, άνθρωποι-υπάνθρωποι, που αυτο-κατηγοριοποιούνται σε οπαδούς και αναζητούν μέσα στα ένσαρκα σκουπίδια της πολιτικής εξουσίας τον ευλογημένο τους μεσσία. Αυτή είναι η μοιραία κατάληξη της μη-έλλογης συμπεριφοράς του ανθρώπου προς την πραγματικότητα. Το Πολιτικό λοιπόν, για την απλοϊκή συνείδηση, εξαντλείται σε μια τέτοια αμεσότητα. Είναι Αυτό το εδώ και τώρα, ενώ, όπως μας λέει ο Χέγκελ, η ουσία του βρίσκεται μέσα στις τόσες άλλες, ανώτερης ποιότητας εκφάνσεις τουˑ σε αυτές που συνδέονται με την ουσία της Πόλεως ως Πολιτείας με το αρχαιοελληνικό της νόημα. Επομένως αρχίζει να πραγματώνεται, από τη στιγμή που η αισθητηριακή συνείδηση διδάσκεται από την εμπειρία της ότι πρέπει και μπορεί να «συμπεριφερθεί έλλογα στην πραγματικότητα». Και δεν είναι μόνο το Πολιτικό. Παρόμοια συμβαίνει και στις άλλες περιοχές της ανθρώπινης πραγματικότητας, σαν εκείνη της επιστήμης, του πολιτισμού, της καθημερινής συμβίωσης ή συνύπαρξης κ.λπ. 

ΙΙ. Μετάφραση
Κατ’ αίσθηση βεβαιότητα και αντι-κείμενο

§94

Πρέπει συνεπώς να εξετάσουμε το αντι-κείμενο από την άποψη αν, μέσα στην ίδια την αισθητήρια βεβαιότητα, αυτό είναι πράγματι παρόν ως μια τέτοια ουσία, όπως η ίδια διατείνεται γι’ αυτό ότι είναιˑ αν αυτή η έννοιά του, σύμφωνα με την οποία αυτό είναι ουσία, αντιστοιχεί στον τρόπο, με τον οποίο είναι παρόν μέσα σε τούτη τη βεβαιότητα. Γι' αυτό το σκοπό, δεν χρειάζεται να διαστοχαζόμαστε πάνω στο αντι-κείμενο και να διαλογιζόμαστε τι θα μπορούσε να είναι στ' αλήθειαˑ απλώς χρειάζεται να το εξετάσουμε, όπως η κατ’ αίσθηση βεβαιότητα το έχει στη διάθεσή της.

ΙΙΙ. Ερμηνεία-κατανόηση:
Απλοϊκός εμπειρισμός και φιλοσοφική προοπτική

1. Το αντι-κείμενο τώρα πρέπει να κατανοείται από τη δική μας πλευρά, δηλαδή από την προοπτική της φιλοσοφικής, απόλυτης Γνώσης.

2. Η τελευταία τούτη ωστόσο, στην περιοχή του Αισθητού, εκφράζεται κατ’ αρχήν ως ένα είδος απλοϊκού εμπειρισμού.

3. Επομένως, με βάση αυτό τον εμπειρισμό και ανεξάρτητα από την προαναφερθείσα φιλοσοφική προοπτική, το αντι-κείμενο νοείται ως η ουσία, ως το καθεαυτό. Εάν ο άνθρωπος ή η νοούσα συνείδηση δεν προχωρήσει στην πραγμάτωση της φιλοσοφικής της προοπτικής, δεν εισχωρήσει δηλαδή στην αντικειμενικά διαλεκτική εξέλιξη της πραγματικότητας και μένει φυλακισμένη στις αυταπάτες της αισθητηριακής της εμπειρίας, θα γκρεμιστεί στο βάραθρο της πραγμαποποίησής της, της εκμηδένισής της,κατά το ως άνω παράδειγμα του Πολιτικού.

4. Ως εκ τούτου προέχει από την πλευρά της φιλοσοφικής ενατένισης, από τη σκοπιά της δυνάμει φιλοσοφικής συνείδησης του ανθρώπου, να εξετάζεται, να ερμηνεύεται το αντι-κείμενο: κατά πόσο ισχύει ό,τι πιστεύουμε στο επίπεδο της κατ’ αίσθηση Γνώσης γι’ αυτό, κατά πόσο δηλαδή είναι η ουσία ή η αλήθεια του αντι-κειμένου, μια αντικειμενική έκφραση της υπόστασης του υποκειμένου ή μια εξωτερική υπόσταση, εντελώς ξένη προς την ουσία του υποκειμένου, η οποία προοιωνίζει τη συντριβή του.

5. Μια τέτοια εξέταση/ερμηνεία του αντι-κειμένου και της έννοιάς του θέτει συγχρόνως και το υποκείμενο, τη νοούσα συνείδηση, υπό τη μορφή της κατ’ αίσθηση βεβαιότητας, σε αυτο-εξέταση/αυτο-ερμηνεία.