Κριτική σκέψη: Η «σκοτεινή» πλευρά της και πώς να την ενισχύσετε δημιουργικά

Το ζήτημα της κριτικής σκέψης στις μέρες μας είναι μια σοβαρή υπόθεση. Όλοι οι ειδικοί συμφωνούν στο ότι υπάρχει κρίση στις μέρες μας όσον αφορά στην κριτική σκέψη. Αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς τι είναι η κριτική σκέψη.

Τι είναι η κριτική σκέψη;
Οι φιλόσοφοι διαχωρίζουν τη θεωρητική και την πρακτική συλλογιστική. Η πρώτη είναι όταν σκέφτεστε για τον τρόπο που τα πράγματα είναι. Εδώ, συλλογίζεστε επαρκώς, όταν επεξεργάζεστε αποτελεσματικά αληθινές και χρήσιμες πεποιθήσεις. Η πρακτική συλλογιστική είναι όταν σκέφτεστε για το πώς και τι να πράξετε. Εδώ, συλλογίζεστε σωστά, όταν τελικά αποφασίζετε αποτελεσματικές και αποδοτικές πράξεις.

Υπάρχουν βέβαια πολλά περισσότερα που μπορούμε να πούμε για το τι ακριβώς σημαίνει αποτελεσματική συλλογιστική, χρήσιμες αλήθειες και αποδοτικές πράξεις. Γι’ αυτό και οι φιλόσοφοι γράφουν τόσο μεγάλους τόμους εξάλλου! Αλλά αν μείνουμε στην κοινή λογική, καταλήγουμε σε μια απλή φιλοσοφική πρόταση: «Ένα άτομο με καλή κριτική σκέψη σημαίνει ότι σκέφτεται αποτελεσματικά χρήσιμες αλήθειες και αποδοτικές πράξεις». Αυτή η φιλοσοφία έχει μια καταστροφική, αρνητική πλευρά, όπως επίσης και μια δημιουργική, θετική πλευρά.

Η καταστροφική πλευρά

Ορισμένοι άνθρωποι ταυτίζουν την κριτική σκέψη με μια απλή συνήθεια, χαρακτηριστικό ή δεξιότητα. Μπορούμε να επικρίνουμε τέτοιες απόψεις, δείχνοντας ότι αυτή η συνήθεια, χαρακτηριστικό ή δεξιότητα δεν μας βοηθούν πάντα αποτελεσματικά να σκεφτούμε χρήσιμες αλήθειες και αποτελεσματικές πράξεις. Για παράδειγμα:

• «Ένα άτομο με κριτική σκέψη αμφισβητεί τα πάντα». Δεν είναι καθόλου σοφό να προσπαθήσετε να αμφισβητήσετε τα πάντα- εκτός αν είναι κάποια φιλοσοφική άσκηση ή αν θέλετε να εκνευρίσετε κάποιον. Ένα άτομο που έχει όντως κριτική σκέψη δεν κάνει κάτι τέτοιο. Θέτει όμως τις σωστές ερωτήσεις, εκείνες που θα οδηγήσουν σε χρήσιμες αλήθειες και αποτελεσματικές πράξεις.
• «Αν έχεις σωστή κριτική σκέψη είναι επειδή συλλογίζεσαι πάνω σε όλα τα προβλήματα». Αυτό είναι πραγματικά αδύνατο. Δεν μπορούμε να αναλύουμε κάθε μικρό ή μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε. Και δεν είναι και πάλι σοφό να το προσπαθούμε. Κάποιος που έχει κριτική σκέψη την χρησιμοποιεί σοφά και επιλεκτικά, ώστε να φτάσει στα επιθυμητά και μόνο αποτελέσματα.

Η δημιουργική πλευρά

Για να ενισχύσετε την κριτική σας σκέψη, χρειάζεται να αναγνωρίσετε και να εφαρμόσετε τις στρατηγικές σωστής συλλογιστικής- τρόπους σκέψης που αποκαλύπτουν αποτελεσματικά χρήσιμες αλήθειες και αποδοτικές πράξεις. Πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι πρόκειται για ένα μεγάλο εγχείρημα. Σύμφωνα με το The critical thinking community ένα άτομο με καλλιεργημένη κριτική σκέψη:

• Θέτει σημαντικές ερωτήσεις και προβληματισμούς, διαμορφώνοντας τους ξεκάθαρα και με ακρίβεια,
• Συλλέγει και αξιολογεί σχετικές πληροφορίες, χρησιμοποιώντας αφηρημένες ιδέες, για να τις ερμηνεύσει αποτελεσματικά, να φτάσει σε λογικά συμπεράσματα και λύσεις
• Είναι ανοιχτόμυαλος και κινείται ανάμεσα σε εναλλακτικά συστήματα σκέψης, αναγνωρίζοντας και αξιολογώντας τα πλεονεκτήματα, τα μειονεκτήματα τους όπως επίσης και τις πρακτικές τους συνέπειες και
• Επικοινωνεί επαρκώς με άλλους, ώστε να καταλήξουν σε λύσεις πολύπλοκων προβλημάτων.

Ένα αισιόδοξο συμπέρασμα
Παρά τις παρερμηνείες και τους λάθους προσδιορισμούς της κριτικής σκέψης, θεωρούμε ότι η θεωρία προσφέρει μια αισιόδοξη εικόνα. Για πολλά πρακτικώς σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, ένας αποτελεσματικός κανόνας για την επίλυση τους υπάρχει ήδη μέσα στο νου μας. Συχνά, για να βελτιωθούμε στην κριτική σκέψη, δεν χρειάζεται να μάθουμε κάτι νέο, αλλά να χρησιμοποιήσουμε σωστά τους κανόνες και τις σκέψεις που ήδη έχουμε.