Η Απατηλή Γοητεία του Αιθεροβάμονα Έρωτα

«Μια καρδιά που αγαπά μένει πάντα νέα» ελληνικό γνωμικό

 

Συμπόσιο, μέρος τρίτο – Το εγκώμιο του Ερυξίμαχου
 

Στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, ένας μετά τον άλλο οι συμπότες βγάζουν λόγο επαινώντας τον έρωτα. Ο Παυσανίας (τρίτος στη σειρά) τελειώνει το εγκώμιό του στον έρωτα έχοντας κάνει τον διαχωρισμό μεταξύ χυδαίου έρωτα (του Πάνδημου, του σαρκικού, που έχει αντικείμενο το σώμα) και ενάρετου (του Ουράνιου, που έχει σκοπό την πνευματική ανόρθωση και αντικείμενο την ψυχή).

 

Ο Ερυξίμαχος (γιατρός) συμπληρώνει στον Παυσανία, αφού θεωρεί ότι ξεκίνησε σωστά αλλά δεν ανέλυσε το θέμα επαρκώς. «Ο Έρωτας δεν περιορίζεται μόνο στις ψυχές των ανθρώπων…μα εντοπίζεται και στα ζώα, στα φυτά της γης και σε όλα τα όντα»^185e. Ο έρωτας, με τις δύο υποστάσεις του, αποτελεί φυσική κληρονομιά όλων των σωμάτων. Και αφού η υγεία του σώματος είναι διαφορετική από τη νοσηρότητα, και τα ανόμοια πράγματα ποθούν και ερωτεύονται με ανόμοιο τρόπο (δηλαδή τα διαφορετικά όντα έχουν διαφορετικές επιθυμίες), άλλος έρωτας γεννιέται στο υγιές σώμα, και άλλος στο άρρωστο. Και όπως είναι ωραίο να ανταποκρίνεται κανείς στους αξιόλογους ανθρώπους και ντροπή να ενδίδει στους ακόλαστους, έτσι συμβαίνει και με όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Για να είναι κάποιος υγιής, πρέπει να ικανοποιεί τα καλά και υγιή στοιχεία και να πολεμά τα κακά και νοσηρά. Άρα ιατρική είναι η επιστήμη των ερωτικών σχέσεων του σώματος, που αποσκοπούν στον κορεσμό και την εκτόνωση. «Αποστολή του γιατρού είναι να συμφιλιώνει τα αλληλομισούμενα στοιχεία του οργανισμού, ώστε να αισθανθούν αμοιβαίο έρωτα»^186d. Σκοπός του καλύτερου εκπροσώπου της εφαρμοσμένης ιατρικής γίνεται αυτή η παρέμβαση, η οποία θα αποβάλει τον αισχρό έρωτα για να υιοθετηθεί ο αξιοπρεπής, καθώς και η έμπνευση του έρωτα σε σώμα που δεν έχει.

 

Αλληλομισούμενα στοιχεία στον οργανισμό είναι τα διαμετρικά αντίθετα: ψυχρό-θερμό, πικρό-γλυκό, ξηρό-υγρό κλπ. Ο Ασκληπιός, ο θεός της Ιατρικής, αυτό το θεμέλιο έβαλε στην επιστήμη, την έμπνευση έρωτα και ομόνοιας σε αυτά τα στοιχεία. «Η ιατρική στο σύνολό της λειτουργεί υπό τη διεύθυνση του θεού Έρωτα, όπως επίσης και η γυμναστική και η γεωργία»^186e, αλλά και η μουσική. Η αρμονία στη μουσική δημιουργείται με τη «συμφωνία» των ψηλών και χαμηλών τόνων και ο ρυθμός από τη συμφωνία των γρήγορων και των αργών. Η συμφωνία αυτή δημιουργείται από τη μουσική όταν εμπνέει έρωτα και ομόνοια μεταξύ των τόνων και των ρυθμών. Άρα, η μουσική είναι επιστήμη των ερωτικών σχέσεων στις αρμονίες και στους ρυθμούς.

 

Μέχρι εδώ στο εγκώμιο του Ερυξίμαχου δεν εμφανίζεται θέμα δισυπόστατου του έρωτα. Αυτό προκύπτει όταν παρουσιαστεί η ανάγκη, για την καλλιέργεια του ανθρώπου, να αξιοποιηθεί ο ρυθμός και η αρμονία είτε με τη σύνθεση είτε με την εκτέλεση. Δίκιο έχει ο Παυσανίας, λέει ο Ερυξίμαχος, ότι πρέπει να ικανοποιούμε την επιθυμία και να συντηρούμε τον έρωτα των αξιοπρεπών και όσων θέλουν να γίνουν αξιοπρεπείς. Αυτός είναι ο Ουράνιος Έρωτας, ενώ ο Πάνδημος πρέπει να προσφέρεται με περίσκεψη μόνο, ώστε να απολαμβάνει κανείς την ηδονή, χωρίς να πέφτει σε ακολασία. Έτσι και στην ιατρική, πρέπει να εξασφαλίσουμε τη σωστή χρήση της γευστικής ευχαρίστησης, ώστε να γευόμαστε απολαύσεις χωρίς τις βλαβερές συνέπειες. «Επομένως και στη μουσική και στην ιατρική και σε όλα τα άλλα, ανθρώπινα και θεϊκά, όσο είναι εφικτό, πρέπει να επιμένουμε στη διάκριση των δύο μορφών του έρωτα, γιατί και οι δύο υπάρχουν παντού»^187e.

 

Η κυριαρχία του Έρωτα επεκτείνεται σε όλη τη φύση, καθώς, όταν τα στοιχεία (θερμά-ψυχρά κλπ) συναντήσουν τον κόσμιο έρωτα και εναρμονιστούν, οι εποχές του έτους φέρνουν άφθονη σοδειά και υγεία στους ανθρώπους και τα ζώα, όταν όμως υπερισχύσει ο αλαζονικός έρωτας, προκαλούνται καταστροφές και απώλειες, λοιμοί και ασθένειες. «Οι παγετοί και το χαλάζι και η ερυσίβη χτυπούν τα φυτά και τα ζώα, γιατί σε αυτού του είδους τις ερωτικές σχέσεις ανατρέπεται η ισορροπία, και επικρατεί η βάναυση παραβίαση του μέτρου»^188b. Και οι τροχιές των άστρων που μελετά η αστρονομία και οι θυσίες των μάντεων και γενικότερα η επικοινωνία ανθρώπων και θεών αποβλέπουν στη φροντίδα του Έρωτα. «Γιατί η ασέβεια προκύπτει συνήθως από εκείνον που αρνείται να ανταποκριθεί στο κάλεσμα του κόσμιου Έρωτα»^188b.

Σκηνή συμποσίου σε τοιχογραφία από τάφο στο Paestum Ιταλίας, 475 π.Χ.

Ο Έρωτας, λοιπόν, με τις δύο υποστάσεις του, θα έλεγε κανείς πως είναι παντοδύναμος. «Ο Έρωτας που υπηρετείται από ανθρώπους με σωφροσύνη και δικαιοσύνη, και στον κόσμο των θεών και στο δικό μας, αυτός είναι πραγματικά παντοδύναμος και μας χαρίζει κάθε ευτυχία, ενώ συγχρόνως μας εξασφαλίζει την απρόσκοπτη επικοινωνία και την αμοιβαία αγάπη, ακόμη και με τους θεούς που είναι ανώτεροί μας»^188d. Όπως η ιατρική εναρμονίζει τα οργανικά μέρη του σώματος, έτσι και ο Έρωτας θα εναρμονίσει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και τις σχέσεις των ανθρώπων με τους θεούς.

 

Ο Ερυξίμαχος αποδεικνύεται επιφανειακός, αφού το μόνο που φαίνεται ότι θέλει να προσθέσει με το εγκώμιό του, είναι ότι στον έρωτα πρέπει να τηρείται το μέτρο, όπως και σε όλα τα άλλα πράγματα, περιγράφοντας μια εικόνα του κόσμου που είναι μάλλον μεταφυσική, ενώ ταυτόχρονα η γλώσσα του έχει την επίφαση επιστημοσύνης, σε ένα εγκώμιο χωρίς εις βάθος ανάλυση και χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Καταλήγει πολλές φορές να φτιάχνει εγκώμιο στην ιατρική παρά στον Έρωτα, σαφώς οδηγημένος από την ιδιότητα του ιατρού, που εξασκεί. Ο έρωτας, εν τέλει, για τον Ερυξίμαχο είναι το ίδιο το μέτρο (ή αλλιώς η αρμονία που αυτό επιτυγχάνει), δηλαδή περισσότερο μια ποσοτική αξία παρά μια αυθύπαρκτη έννοια ή διαδικασία. Τον βάζει να κυριαρχεί και να «εξηγεί» το καθετί στον κόσμο˙ τις σχέσεις ανθρώπων με θεούς και μεταξύ τους, την υγεία των ανθρώπων και των ζώων, την φύση και τα καιρικά φαινόμενα, τη μουσική… Τον μετέτρεψε σε κάποιου είδους συμπαντική δύναμη που αποδίδεται στα πάντα κι έτσι χάνεται στο σύνολο˙ γιατί μόνο το τίποτα χωράει στα πάντα. Εν ολίγοις, ο Ερυξίμαχος θυμίζει τις αοριστολογίες και τις κενές υποσχέσεις ενός Πάολο Κοέλο ή ενός Ντίπακ Τσόπρα˙ μεγάλα λόγια συγκαλυμμένα με όμορφες εικόνες, καλές προθέσεις και επιστημονικοφανή σοβαροφάνεια. Είναι να αναρωτιέται κανείς αν ο Ερυξίμαχος είχε ερωτευτεί ποτέ.

 

Όσο για την πλατωνική αφήγηση στο κείμενο, που αφορά τα διαδικαστικά του συμποσίου, εκεί ο Ερυξίμαχος αποδεικνύεται μάλλον συντηρητικός, αφού αυτός είναι που προτείνει να μην πιούν πολύ, ρυθμίζοντας την ποσότητα του κρασιού που θα καταναλώσει ο καθένας, και είναι ο πρώτος, μαζί με τον Φαίδρο, που αποχωρεί από την παρέα όταν αρχίζουν να το παρακάνουν στην καλοπέραση. Αποφεύγει τον εμπλουτισμό του λόγου μέσω της μυθολογικής αφήγησης (που χρησιμοποιούν οι άλλοι), ο λόγος του είναι στεγνός και αυστηρός, και δείχνει αυταρέσκεια (διορθώνει σε ένα σημείο τον προσωκρατικό φιλόσοφο Ηράκλειτο). Προσεκτικός στα λόγια του, αποτυχαίνει να αναφερθεί στον «παιδικό έρωτα», όπως έκαναν οι προηγούμενοι και θα κάνουν και οι επόμενοι, τηρώντας μάλλον αυτά που κήρυξε, κρατώντας το μέτρο όχι μόνο στις πράξεις, αλλά και στα λόγια του. Ακόμα και ο Leonard Bernstein στο έργο που έγραψε εμπνευσμένος από το Συμπόσιο (Serenade After Plato’s Symposium), αφιέρωσε στον Ερυξίμαχο μόλις ενάμιση λεπτό.

 

Πλάτων – Συμπόσιον (ή περί έρωτος – ηθικός)