O Σχηματισμός των λέξεων στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα

ε) Συνθετικά μέρη και επίθημα (πρόθημα)

§ 8. Όπως επισημάνθηκε, στα αρχαία ελληνικά μπορούμε να παρατηρήσουμε μερικές φορές τη μετατροπή κάποιου συνθετικού σε επίθημα. Οι σημαντικότερες περιπτώσεις είναι τα -(δ)απός και -ώδης. Η δυνατότητα παρόμοιας μετατροπής στηρίζεται σε αρκετούς παράγοντες: το σύνθετο διαφέρει από την αμιγώς συντακτική συνένωση εννοιών ακριβώς ως προς την ισχυρότερη ενοποίηση των συνδεόμενων παραστάσεων. Μ' αυτόν τον τρόπο μια παράσταση μπορεί εύκολα να υποχωρήσει έναντι της άλλης, να αποκτήσει τον χαρακτήρα ενός τροποποιητικού στοιχείου, και έτσι να εξισωθεί με επιθήματα παρόμοιας σημασίας. Κατά κύριο λόγο, όμως, ο περιορισμός της αυτόνομης χρήσης μιας λέξης ή η ισχυρή ηχητική διαφοροποίηση του συνθετικού από την ανεξάρτητη χρήση του ευνοεί την τροποποίηση της λεξικής εικόνας· πρβ. τα προαναφερθέντα -(δ)απός και -ώδης και από τα γερμανικά λ.χ. το - sam (= παρόμοια).

§ 9. Κάπως πιο συχνή από τη μετατροπή ενός δεύτερου συνθετικού σε επίθημα είναι στα αρχαία ελληνικά η αλλαγή της αξίας ενός α΄ συνθετικού σε σκέτο πρόσθετο στοιχείο, όπως συμβαίνει με το στερητικό και αθροιστικό ἀ-, και επιπλέον με τα δυσ-, ἀρι- κτλ.. Παρ' όλα αυτά όμως, συνήθως δεν μιλάμε για "προθήματα", αλλά εντάσσουμε και αυτές τις περιπτώσεις στη σύνθεση· διότι ακόμη και αν ευθύς εξαρχής δεν χρησιμοποιούνταν αυτόνομα, δεν υπήρχε κάποια κατηγορία μη αυτόνομων προθηματικών λέξεων, και έτσι έλειπε η σύνδεση για μια παρόμοια μετατροπή· αντίθετα, ένα κοντινό παράλληλο πρόσφεραν οι επιρρηματικές-προθετικές λέξεις όπως ἀντί, ἐπί κτλ., που, εκτός από την αυτόνομη χρήση τους, αποτελούσαν προσφιλή α΄ συνθετικά (ακόμη και το περι- = ἀρι-, ἐρι- ἀπο- = ἀ- στερητικό).
-----------------------
*Αυτή την άποψη για τα αρχαία Ελληνικά, αν και μπορεί να υπάρξουν επιφυλάξεις ως προς τα στερητικά. Την άποψη αυτή πάντως δεν μπορούμε να τη μεταφέρουμε και στην ανάλυση των νέων ελληνικών, καθώς οι αρχαίες προθέσεις (συν-, εν-…) χρησιμοποιούνται μόνον ως προθήματα, πάντα δεσμευμένα, και όχι πια σαν ανεξάρτητες λέξεις, εκτός από λίγες απολιθωμένες εκφράσεις.