Ομηρική Φθία

Η κοιλάδα του Σπερχειού και η ομηρική Φθία

Το ερώτημα που έχουν ν’ αντιμετωπίσουν όλοι οι αρχαιολόγοι που έρχονται σ’ επαφή με τα ευρήματα της κοιλάδας του Σπερχειού είναι ένα:

«Με ποιο μυκηναϊκό βασίλειο θα μπορούσε να ταυτιστεί η κοιλάδα του ποταμού Σπερχειού;»

«Είναι βάσιμο να υποθέσουμε ότι η ομηρική Φθία θα μπορούσε να βρίσκεται εκεί;»

Σήμερα αποτελεί αναντίρρητο γεγονός ότι η κοιλάδα του Σπερχειού ποταμού έχει άμεση σχέση με την Ελληνική προϊστορία.

Η έρευνα της περιοχής, η αυτοψία των χώρων αλλά και αρκετές φιλολογικές παρατηρήσεις υποστηρίζουν την εκδοχή πως πράγματι η πατρίδα του ομηρικού Αχιλλέα μπορεί να τοποθετηθεί στην κοιλάδα του Σπερχειού:

1.Υπάρχουν πολλές άγνωστες και ανεξερεύνητες αρχαιολογικές θέσεις στις οποίες υπάρχει συνεχόμενη κατοίκηση από τους προϊστορικούς μέχρι τους νεότερους χρόνους.

2. Η κοιλάδα επειδή διέθετε τις κατάλληλες συνθήκες για μόνιμη εγκατάσταση όντως κατοικήθηκε από πολύ νωρίς γι’ αυτό και αρκετά ευρήματα παραπέμπουν στην μυκηναϊκή εποχή (τάφοι, κεραμικά θραύσματα, τειχοποιίες, φορητά αντικείμενα).

3. Η μακρά αμφικτιονική παράδοση της περιοχής έχει ιδιαίτερη σημασία για την εποχή που αναφερόμαστε και το βασίλειο του Αχιλλέα (Αμφικτύων, αδελφός του Έλληνα, Πυλαία Αμφικτιονία), διότι με βάση τις πηγές μόνον οι συμμετέχοντες στην αμφικτιονία των Δελφών ονομάζονταν «Έλληνες».

Όμως μόνο ο Αχιλλέας σχετίζεται από τον Όμηρο άμεσα με λαό που φέρει την ονομασία «Έλληνες», αυτός στο βασίλειό του έχει περιοχή που ονομάζεται «Ελλάς» και μόνο ο δικός του λαός, οι «Μυρμιδόνες» ονομάζονται «Έλληνες».

Το συγκεκριμένο Ελληνικό φύλο, μικρό κατά την μυκηναϊκή περίοδο φέρει ένα όνομα (Έλληνες), που ακούγεται μόνο δύο φορές στον Όμηρο, όμως η παρουσία του, όπως και η ονομασία του, παραπέμπει, λόγω των αμφικτιονιών, στην κοιλάδα του Σπερχειού, σε πολιτικές - στρατιωτικές ενώσεις, κοινές λατρείες και λατρευτικούς χώρους που είτε χάθηκαν είτε αγνοούνται.

Οι αναφερόμενοι από τον Όμηρο λαοί του βασιλείου του Αχιλλέα και οι μνημονευόμενες πόλεις – περιοχές: Άργος Πελασγικό, Άλος, Αλόπη, Τρηχίνα, Φθία – Ελλάς αποδεικνύουν ότι το βασίλειο του Πηλέα εκτείνεται εκατέρωθεν της κοίτης του Σπερχειού, όπου κατοικούσαν μικρά Ελληνικά φύλα με τις ονομασίες: Αχαιοί, Έλληνες, Μυρμιδόνες και Δόλοπες.

4. Η αναφερόμενη από τον Αχιλλέα απόσταση Τροίας – Φθίας, (το τριήμερο ταξίδι, Ι -363), εάν ελεγχθεί συγκριτικά προς τις υπόλοιπες αποστάσεις που ο Όμηρος αναφέρει στην Οδύσσεια κατά την επιστροφή των Ελλήνων βασιλέων αποδεικνύεται ότι ο ποιητής δεν εννοεί την άφιξη του ήρωα στον Παγασητικό κόλπο, αλλά σε κάποια άλλη θέση, που βρίσκεται σε απόσταση μεγαλύτερη!

5. Ο Σπερχειός*  ποταμός αποτελεί βασικό σημείο αναφοράς του βασιλείου και γεωγραφικού προσδιορισμού του.

 
Ο Όμηρος συνδέει αποκλειστικά και μόνο τον ποταμό Σπερχειό με το βασίλειο και τον βασιλικό οίκο του Πηλέα:

 
-Ο Σπερχειός είναι ο τοπικός θεός – ποταμός του βασιλείου διότι είναι αυτός που γονιμοποιεί την εύφορη κοιλάδα του.

- Η κόρη του βασιλιά Πηλέα, η Πολυδώρα με τον θεό – ποταμό αποκτά γιο, τον Μενέσθιο, που βρίσκεται μαζί με τον Αχιλλέα στην Τροία. Η συνεύρεση Πολυδώρας- θεού Σπερχειού σημαίνει την στενή σχέση του βασιλικού οίκου με τον ντόπιο θεό – ποταμό και ότι μια νέα βασιλική γενιά «θεογένητη» μπορεί ν’ αρχίσει.

- Ο Όμηρος καταγράφει τον ποταμό Σπερχειό ως κέντρο του βασιλείου του Αχιλλέα παραθέτοντας τους τοπικούς μύθους ενώ αποφεύγει συστηματικά την σύνδεσή του Αχιλλέα με άλλους θεσσαλικούς ποταμούς που τους γνωρίζει καλά, όπως π.χ. τον ποταμό Ενιπέα που αναφέρει τον μύθο της συνεύρεσης του Ενιπέα με την Τυρώ, την γυναίκα του Κρηθέα (Λ-238Οδυσσεια).

- Στις πηγές του Σπερχειού ο Πηλέας, έχει τέμενος και βωμό, εκτελεί εκατόμβες και εκεί θα προσφέρει την κόμη του διαδόχου του βασιλικού θρόνου, Αχιλλέα, συνεπώς ελέγχει τις πηγές του και την εκεί τελετουργία προς τιμήν του θεού.

- Στην Τροία, μόνο ο Αχιλλέας επικαλείται τον Σπερχειό, ως τοπικό θεό –ποταμό του βασιλείου του και κανείς άλλος, διότι ελέγχει τις πηγές, έχει τον έλεγχο της ροής του, μπορεί να υπόσχεται και να εκτελεί θυσίες, και πιθανόν λόγω της εγγύτητας ανακτόρων - πηγών του ποταμού, έχει την ευχέρεια να οδηγήσει εκεί εκατόμβη, την οποία βέβαια θα ήταν αδύνατο να οδηγήσει εκεί από την Θεσσαλία, σ’ ένα μακρινό και επίπονο ταξίδι, εάν τα ανάκτορα του βασιλικού οίκου ήταν έξω από την κοιλάδα του Σπερχειού π.χ. κοντά στην Φάρσαλο, στον Ενιπέα, όπου φυσικά θα υπήρχε τοπικός θεός – ποταμός ο Ενιπέας.

6. Ο Όμηρος αναφέρει ότι το βασίλειο του Πηλέα περιελάμβανε δύο βασικές «περιοχές»: την Φθία και την Ελλάδα.

Είναι δεδομένο ότι η Φθία αποτελούσε μια ευρύτατη περιοχή που εντοπίζεται βορείως του Σπερχειού. Ανάμεσα στα πολλά το αποδεικνύει η επιβίωση εκεί, κατά τους ιστορικούς χρόνους του τοπωνυμίου «Αχαΐα Φθιώτιδα».

Ο ποιητής σ’ αυτόν τον χώρο, βορείως του Σπερχειού, κατανέμει γενικά οκτώ βασίλεια και μαζί με του Πηλέα γίνονται εννέα.

Οι στρατιώτες όμως του Αχιλλέα παρ’ ότι ένα μέρος τους προέρχεται από την Φθία του Πηλέα, ποτέ δεν ονομάζονται «Φθίοι», αλλά πάντοτε «Μυρμιδόνες - Έλληνες».

«Φθίοι » ονομάζονται από τον Όμηρο οι στρατιώτες του Πρωτεσιλάου, του Φιλοκτήτη και πιθανόν του Ευμήλου, οι οποίοι μάλιστα στην σύγκρουση Αχιλλέα – Αγαμέμνονα δεν συμπαρατάσσονται ως όφειλαν με τον Αχιλλέα (που είναι Φθίος) αλλά με τον Αγαμέμνονα!

Άραγε η Φθία του Αχιλλέα ήταν μόνο ένα κομμάτι της συνολικής Φθίας, πιθανόν το 1/9, και είναι αυτό που έφτανε μέχρι την βόρεια όχθη του Σπερχειού, όπου πιθανόν να υπήρξε και η ομώνυμη πόλη – διοικητικό κέντρο του βασιλείου που ονομαζόταν Φθία.

Νοτίως του Σπερχειού πρέπει ν’ αναζητηθεί η δεύτερη μεγάλη περιοχή (ίσως και πόλη) του βασιλείου του Πηλέα που ονομαζόταν «Ελλάς».

Απόδειξη αποτελεί η αναφορά του Φοίνικα στην Ι ραψωδία ότι διέσχισε την Ελλάδα για να έρθει στην Φθία, φεύγοντας από τον Ελεώνα, τον οποίο ο Όμηρος (στον «κατάλογο νεών») τοποθετεί στην Βοιωτία.

Την ορθότητα της συγκεκριμένης άποψης επιβεβαιώνει το γεγονός ότι μόνο ο ποταμός Σπερχειός από τον 14ο αι και μετά καταγράφεται σε πάμπολλες μαρτυρίες με το όνομα «Ελλάς», Ρουσάνος,Castaldi, Μελέτιος, Lukas, Βελεστινλής, κάτι που υποψιάζει για μια μακραίωνη παράδοση (και δημοτικά τραγούδια).

Το ίδιο βέβαια συμβαίνει και για ολόκληρη την περιοχή που βρίσκεται νοτίως του Σπερχειού η οποία κατονομάζεται και αυτή «Ελλάδα» σε πάμπολλες πηγές για αιώνες μετά, Προκόπιος, Χρονικά (Φραντζής).

Αυτή η σταθερή σύνδεση του ποταμού και της περιοχής (νοτίως εκείνου) με το τοπωνύμιο «Ελλάς» αποδεικνύει την παλαιότατη αλλά σταθερή σχέση ανάμεσά τους (Σπερχειός – Ελλάς ) όταν κανένα κείμενο δεν μνημονεύει την ονομασία «Ελλάς» σε κάποια περιοχή της Θεσσαλίας.

Υπάρχουν όμως και άλλα δεδομένα, τα οποία ενώ αποτελούν μια ειδική ταυτότητα της περιοχής του Σπερχειού αποκαλύπτουν και την πανάρχαια σχέση μαζί της, θ’ αναφέρω για παράδειγμα τη μακροχρόνια παράδοση των κατοίκων με την κεραμική και τα πάμπολλα εργαστήρια πηλού που συνεχώς ανευρίσκονται («κεραμαριά») και παραπέμπουν έμμεσα στον μυθικό «Πηλέα», αφού το όνομα θυμίζει επαγγελματική ιδιότητα, επίσης οι πολλές ιαματικές πηγές, ο ορυκτός πλούτος και τα αρχαία μεταλλεία (στοές – σκωρίες) θυμίζουν την ίαση του Αχιλλέα, τον πλούσιο ομηρικό Χάλκωνα (Ιλιάδα Π - 594) ή τον μεταλλευματικό πλούτο από χαλκό και χρυσάφι, που υπαινίσσεται ο Αχιλλέας ότι έχει στο παλάτι αποθησαυρισμένο ο Πηλέας, ενώ οι γνωστοί οδικοί άξονες προς την Θεσσαλία που φέρουν πανάρχαια χάραξη και χρήση καθώς οι γεφυρώσεις τους που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι πρόσφατα (Αρχάνι) δείχνουν ότι μέσα στην κοιλάδα άκμασαν σημαντικά διοικητικά κέντρα, δεδομένο που υποστηρίζουν και οι αρχαιότατες αμυντικές οχυρώσεις (προϊστορικές) π.χ. στην Πάπα (1300π.Χ.) και σ’ ολόκληρη την Όθρυ οι οποίες προστάτευαν την περιοχή και τους δρόμους επικοινωνίας.

7. Το όνομα του ποταμού, «Σπερχειός», καταγράφεται πρώτη φορά στον Όμηρο και συνδέεται αποκλειστικά με το βασίλειο και τους στρατιώτες του Αχιλλέα, οι οποίοι ονομάζονται «Έλληνες»(μόνο αυτοί).

Το τοπωνύμιο «Σπερχειός» είναι νοηματικό και όπως φαίνεται του έχει αποδοθεί από Έλληνες κατοίκους, παρότι τα τοπωνύμια – υδρωνύμια στον Όμηρο είναι μυκηναϊκά και συχνά έχουν προελληνική προέλευση.

Η λέξη πράγματι απηχεί προς το ήδη χρησιμοποιούμενο από τον ποιητή επικό λεξιλόγιο, διότι ο ποιητής θα πει για τον Μηριόνη: «σπερχόμενος δ’ άρα Μηριόνης εξείρυσε χειρός τόξον» (Ψ -870) επίσης για τον Πρίαμο «σπερχόμενος δ’ ο γεραιός εού επεβήσετο δίφρου» (Ω 322), συνεπώς η ονομασία «Σπερχειός» προέρχεται από το «σπέρχω» που σημαίνει ορμώ, κινούμαι γρήγορα…

Η μεγαλύτερη όμως απόδειξη ότι η Ελλάς βρισκόταν νοτίως του Σπερχειού και ότι η Φθία του Αχιλλέα ήταν μικρή περιοχή βορείως του Σπερχειού όπου υπήρχε το παλάτι, αποτελεί η αποτυχία της αρχαιολογικής έρευνας να «εντοπίσει» σωστά τις δύο περιοχές, και κυρίως το ανάκτορο του Πηλέα, αποτυχία που οφείλεται στο ότι αγνόησε επιδεικτικά τον Όμηρο, ενώ αποδέχτηκε με μεγάλη ευκολία τις αναφορές του Φερεκύδη, του Ευριπίδη, του Παυσανία, και κάποιες πληροφορίες που διασώζει ο Στράβων…

-------------------------

*Σπερχειός

Ο Σπερχειός είναι το κύριο ποτάμι της πατρίδας του Αχιλλέα, γιος του πρωταρχικού ζεύγους των υδάτων, του Ωκεανού και της Τηθύος. Λέγεται πως ο θεός ποταμός ήταν πατέρας του Μενέσθιου από την κόρη του Πηλέα, Πολυδώρα, γαμπρός, επομένως, του Αχιλλέα (Όμ. Ιλ. Π 173-176). Ίσως και γι' αυτό να του έταξε την ξανθιά μπούκλα του Αχιλλέα σε περίπτωση που γυρνούσε σώος στη Φθία.

Ο Αχιλλέας στον Σπερχειό

Είναι η στιγμή που ο Αχιλλέας κόβει την ξανθήν του κόμην που εφύλαγε του ποταμού Σπερχειού, προσφορά στον νεκρό Πάτροκλο, λέγοντας:

Άλλα σου ευχήθη, ω Σπερχειέ, το στόμα του πατρός μου
όταν εκεί θα εγύριζα στην γην την πατρικήν μου,
να δώσει εσέ την κόμην μου και αγίαν εκατόμβην,
και αυτού στο κτήμα, στες πηγές, πόχεις βωμόν ευώδη
πεντήκοντ' αμουνούχιστα κριάρια να μου σφάξη.
(Όμ., Ιλ. Ψ 144-148)