Η αντίθεση ανάμεσα στο πλατωνικό και το σωκρατικό πιστεύω είναι ακόμα μεγαλύτερη απ’ ότι έδειξα ως τώρα. Ο Πλάτων, καθώς είδαμε, ακολούθησε το Σωκράτη στον ορισμό του για το φιλόσοφο. «Ποιούς ονομάζεις αληθινούς φιλοσόφους; — Αυτούς πού αγαπούν την αλήθεια», διαβάζουμε στην Πολιτεία. Αλλά ο ίδιος δεν, είναι αρκετά φιλαλήθης όταν διατυπώνει μια παρόμοια θέρη- στην πραγματικότητα δεν την πιστεύει καν, γιατί σε άλλα χωρία διακηρύσσει ωμά ότι ένα από τα βασιλικά προνόμια του ανώτατου άρχοντα είναι να χρησιμοποιεί χωρίς περιορισμούς ψεύδη καί απάτες:
«Αποτελεί ίδιο δικαίωμα των κυβερνητών της πόλης, αν είναι δικαίωμα οποιουδήποτε, να λένε ψέματα, εξαπατώντας τόσο τους εχθρούς της όσο και τους δικούς της πολίτες προς όφελος της πόλης και κανείς άλλος δεν πρέπει να πλησιάσει αυτό το προνόμιο.»
«Προς όφελος της πόλης», λέει ο Πλάτων. Βλέπουμε και πάλι πως η επίκληση της αρχής της συλλογικής ωφέλειας αποτελεί έσχατο ηθικό έρεισμα. Η ολοκληρωτική ηθική έχει καθοριστική ισχύ για τα πάντα, ακόμα και για τον ορισμό, την ιδέα, του φιλοσόφου. Δεν χρειάζεται να αναφερθεί πως, με βάση την ίδια αρχή της πολιτικής σκοπιμότητας, οι κυβερνώμενοι πρέπει να εξαναγκαστούν να λένε την αλήθεια. «Αν ο κυβερνήτης συλλάβει οποιονδήποτε άλλο να λέει ψέματα… θα τον τιμωρήσει γιατί εισάγει μια πρακτική που βλάπτει και θέτει σε κίνδυνο την πόλη…» Μόνο μ’ αυτήν την κάπως απροσδόκητη έννοια είναι οι πλατωνικοί άρχοντες — οι φιλόσοφοι βασιλείς — εραστές της αλήθειας.
Ο Πλάτων εξηγεί αυτή την εφαρμογή της αρχής του για τη συλλογική ωφέλεια στο πρόβλημα της φιλαλήθειας με το παράδειγμα του γιατρού. Το παράδειγμα είναι καλά διαλεγμένο, μια και ο Πλάτων αρέσκεται να συλλαμβάνει την πολιτική του αποστολή ως λειτούργημα του θεραπευτή ή του σωτήρα του άρρωστου σώματος της κοινωνίας.
Εκτός τούτου, ο ρόλος τον όποιο αποδίδει στην ιατρική ρίχνει φως στον ολοκληρωτικό χαρακτήρα της πόλης του, όπου το κρατικό συμφέρον δεσπόζει στη ζωή του πολίτη, από την ένωση των γονέων του ως το θάνατό του. Ο Πλάτων ερμηνεύει την ιατρική ως μια μορφή πολιτικής ή, όπως το θέτει ο ίδιος, «θεωρεί τον Ασκληπιό, το θεό της ιατρικής, έναν πολιτικό».
Η ιατρική τέχνη, εξηγεί, δεν πρέπει να θεωρεί ως στόχο της την παράταση της ζωής, παρά μόνο το συμφέρον του κράτους.
«Σε όλες τις ευνομούμενες κοινότητες, κάθε άνθρωπος έχει την ιδιαίτερη εργασία του που του έχει οριστεί να κάνει μέσα στην πόλη. Αυτήν και θα πρέπει να εκτελεί και κανείς δεν έχει καιρό να αρρωσταίνει και να θεραπεύεται.»
Κατά συνέπεια, ο γιατρός δεν έχει «κανένα δικαίωμα να νοσηλεύει έναν άνθρωπο που δεν μπορεί να φέρει σε πέρας τα κανονικά του καθήκοντα- γιατί ένας τέτοιος άνθρωπος είναι άχρηστος για τον εαυτό του όσο και για την πόλη». Σ’ αυτό προστίθεται η σκέψη πως ένας τέτοιος άνθρωπος θα μπορούσε να έχει «παιδιά που θα ήταν ενδεχομένως εξίσου άρρωστα» και που θα απέβαιναν επίσης βάρος για το κράτος. (Στην ώριμη ηλικία του, ο Πλάτων αναφέρεται στην ιατρική μ’ ένα πιο προσωπικό πνεύμα, παρά το αυξημένο μίσος του προς τον ατομικισμό. Παραπονιέται για το γιατρό που αντιμετωπίζει ακόμα και τους ελεύθερους πολίτες του σαν να ήταν δούλοι «εκδίδοντας τις εντολές του σαν τύραννος, που η θέλησή του αποτελεί νόμο, και σπεύδοντας αμέσως μετά στον επόμενο δούλο-ασθενή»- και συνηγορεί για περισσότερη ευγένεια και υπομονή στην ιατρική μεταχείριση, τουλάχιστον για όσους δεν είναι δούλοι.)
Σε ότι άφορα τη χρήση των ψευδών και της απάτης, ο Πλάτων υποστηρίζει πως αυτά είναι «χρήσιμα μόνον ως φάρμακα»– αλλά ο κυβερνήτης του κράτους, τονίζει ό Πλάτων, δεν πρέπει να συμπεριφέρεται σαν μερικούς απ’ αυτούς τούς «συνηθισμένους γιατρούς» πού δεν έχουν το θάρρος να χορηγήσουν ισχυρά φάρμακα.
Ο φιλόσοφος βασιλιάς, εραστής της αλήθειας — ως φιλόσοφος — πρέπει να είναι — ως βασιλιάς — «ένας πιο θαρραλέος άνθρωπος», αφού πρέπει να είναι αποφασισμένος «να ανακοινώνει πάρα πολλά ψεύδη και πλάνες» — προς όφελος των κυβερνωμένων, σπεύδει να προσθέσει ο Πλάτων. Αυτό σημαίνει, όπως ήδη γνωρίζουμε και όπως μαθαίνουμε εδώ πάλι από την αναφορά του Πλάτωνα στην ιατρική, «προς όφελος του κράτους». (Μ’ ένα πολύ διαφορετικό πνεύμα, ο Kant παρατήρησε κάποτε ότι η πρόταση. Η φιλαλήθεια είναι η καλύτερη πολιτική» θα μπορούσε στην πραγματικότητα να είναι συζητήσιμη, ενώ η πρόταση «Η φιλαλήθεια είναι καλύτερη από την πολιτική» είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση.)
Τι είδους ψεύδη έχει στο νου του ο Πλάτων όταν παροτρύνει τούς κυβερνήτες του να χρησιμοποιούν ισχυρά φάρμακα; Ο Crossman σωστά τονίζει ότι ο Πλάτων εννοεί «προπαγάνδα, την τεχνική δηλαδή του να ελέγχεται η συμπεριφορά της… μάζας της κυβερνώμενης πλειοψηφίας». Ασφαλώς, ο Πλάτων είχε στο νου του πρώτα-πρώτα αυτά- δεν μπορώ, όμως, να συμφωνήσω με την άποψη του Grossman ότι τα ψεύδη της προπαγάνδας προορίζονταν μόνο για κατανάλωση από τούς κυβερνώμενους, ενώ οι κυβερνώντες θα ’πρεπε να είναι μια πλήρως φωτισμένη ιντελλιγκέντσια.
Θεωρώ, μάλλον, πως η ολοσχερής ρήξη του Πλάτωνα με οτιδήποτε έμοιαζε προς το διανοητισμό του Σωκράτη δεν είναι πουθενά πιο εμφανής όσο στο μέρος εκείνο όπου εκφράζει δύο φορές την ελπίδα του πως ακόμα και οι ίδιοι οι κυβερνήτες, τουλάχιστον μετά από λίγες γενιές, θα ήταν δυνατό να παρακινηθούν να πιστέψουν το πιο μεγάλο προπαγανδιστικό ψέμα του: εννοώ το ρατσισμό του, το Μύθο του για το Αίμα και το Χώμα — το γνωστό ως Μύθο των Μετάλλων στον Άνθρωπο και ως Μύθο των Αυτοχθόνων. Βλέπουμε εδώ ότι οι ωφελιμιστικές και ολοκληρωτικές αρχές του Πλάτωνα υποσκελίζουν τα πάντα, ακόμα και τα προνόμια του κυβερνήτη να γνωρίζει την αλήθεια και να απαιτεί να λέγεται ή αλήθεια.
Κίνητρο της ευχής πού διατυπώνει ό Πλάτων — να πιστεύουν οι ίδιοι οι κυβερνώντες το προπαγανδιστικό ψέμα — είναι η ελπίδα του πως έτσι θα αυξήσει τις συνολικές συνέπειές του, δηλαδή θα ενδυναμώσει την εξουσία της κυρίαρχης ράτσας και, τελικά, θα αναχαιτίσει κάθε πολιτική αλλαγή.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου