Αναγεννησιακή φιλοσοφία: το αιχμηρό της δόρυ

Αναγέννηση: όψεις της κοινωνικο-πολιτικής φιλοσοφίας

§1

      Η νέα κοσμο-εικόνα της Αναγέννησης εμφανίζεται και στην κοινωνικο-πολιτική φιλοσοφία. Σημαντικά έργα κοινωνικού και πολιτικού προβληματισμού είναι ο «Ηγεμόνας» του Ν. Machiavelli, η «Ουτοπία» του T. More, η «Νέα Ατλαντίς» του F. Bacon, η «Πολιτεία του ήλιου» του T. Campanella και ο «Λεβιάθαν» του Th. Hobbes.

     Ο «Ηγεμόνας» στοχεύει στο κέντρο της ζωής και συνδέεται με την πολύπλοκη και όχι λιγότερο διεφθαρμένη κοινωνικο-πολιτική κατάσταση στην Ιταλία της Αναγέννησης. Προσφέρει μια σύλληψη του κράτους και των πολιτικών σχέσεων, στα όρια των οποίων πρόκειται να παιχθεί εξελικτικά το πολιτικό παιχνίδι. Η εξουσία, μέσα σε αυτό το έργο, συλλαμβάνεται ως ένας σχετικός/μερικός αυτοσκοπός που οφείλει να πραγματώνεται χωρίς να υποτάσσεται σε ηθικές αξιώσεις ή αντίστοιχες αναστολές. Σε συνάφεια προς αυτό, διαγράφεται και η συμπεριφορά του κυβερνήτη.

     Ο κυβερνήτης πρέπει να έχει τα χαρακτηριστικά της αλεπούς, δηλαδή να εξαπατά τους αντιπάλους του με πονηριά, και του λιονταριού, δηλαδή να εκφοβίζει τους εχθρούς του. Επίσης, η εικόνα του στο λαό οφείλει να παρουσιάζεται ως εικόνα ενός ανθρώπου που διακρίνεται για υψηλή θρησκευτικότητα, για πίστη, για έλεος, για ακεραιότητα, για αξιοπρέπεια. Δεν χρειάζεται να κατέχει αυτές τις αρετές, αλλά πρέπει να δείχνει ότι τις κατέχει. Και αυτό γιατί οι μάζες είναι αφελείς και μπορούν εύκολα να ξεγελιούνται με την εικόνα ενός αξιοπρεπούς κυβερνήτη. Οι λίγοι έξυπνοι που θα μπορούν να διακρίνουν την εξαπάτηση του «κάκιστου» κυβερνήτη δεν θα μπορούν να επαναστατήσουν, γιατί θα είναι λίγοι και γιατί ο κυβερνήτης προστατεύεται από αστυνομικές και στρατιωτικές δυνάμεις, ενώ παράλληλα έχει με το μέρος του τις εξαπατημένες μάζες. Με την όλη περιγραφή του ο Μακιαβέλι αναδεικνύει τον μέγιστο πραγματισμό της κοινωνικο-πολιτικής ζωής και δεν κηρύσσει κανένα ανηθικισμό ή αμοραλισμό, όπως του καταμαρτυρείται ορισμένως.

§2

     Ο Θωμάς Μουρ στο έργο του «Ουτοπία» αναφέρει τις εμπειρίες ενός ναύτη που βρέθηκε τυχαία σε ένα νησί με το όνομα Ουτοπία. Οι διηγήσεις και περιγραφές γύρω από θεσμούς και ηθικούς κανόνες που κάνει ο ναύτης, όταν γυρίζει στη χώρα του, σχετίζονται με κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ζωής των νησιωτών ήταν η κοινότητα των αγαθών, η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, η υπεράσπιση και διατήρηση της ειρήνης, ο περιορισμός της εργάσιμης ημέρας σε έξι ώρες. Το τελευταίο ήταν δυνατό, επειδή εργάζονταν όλοι οι άνθρωποι και δεν υπήρχαν οι νωθροί πλούσιοι, που περίμεναν από τους άλλους να εργαστούν για να απολαύσουν αυτοί. Τέτοιοι πλούσιοι σήμερα είναι, ανάμεσα σε πολλές άλλες αδρανείς-νωθρές μάζες ή κοινωνικές ομάδες, και οι διάφοροι «σοσιαλίζοντες» που δομούν την εξουσία τους στο όνομα των εργαζομένων, για να τους αρπάξουν στο τέλος «το ψωμί από το τραπέζι» (Μπρεχτ). Επίσης, ο πόλεμος θεωρούνταν κάτι κακό και δικαιολογούταν μόνο στις εξής περιπτώσεις: 1. Για την υπεράσπιση της πατρίδας από τον εισβολέα, κάτι βέβαια που για τους πραιτοριανούς «δημοκρατικο-σοσιαλιστές» της καθεστηκυίας τάξης, στη γαλάζια μας χώρα, θεωρείται «προπατορικό αμάρτημα»· 2. για την απελευθέρωση συμμάχου από επιτιθέμενους εισβολείς, 3. για την απελευθέρωση καταπιεσμένων λαών από την τυραννία.

     Ο Bacon, από τη δική του πλευρά, περιέγραψε την ιδεώδη ζωή των κατοίκων ενός φανταστικού νησιού. Με το έργο του «Η νέα Ατλαντίδα» συνέλαβε ένα ουτοπικό σχέδιο οργάνωσης της κοινωνίας και της πολιτικής διακυβέρνησης. Στο νησί με την ομώνυμη ονομασία κατοικούσε ένας λαός που χρησιμοποιούσε τις επιστημονικές ανακαλύψεις για να επιτύχει αύξηση της παραγωγικότητας. Οι άνθρωποι της κοινότητας ενδιαφέρονταν να γνωρίσουν τις αληθινές αιτίες των πραγμάτων, να επιμηκύνουν τη ζωή και με τη βοήθεια της επιστήμης να θεραπεύσουν τις ασθένειες. Επίσης επιζητούσαν την κοινοκτημοσύνη της γνώσης περισσότερο παρά του πλούτου. Συνέδεαν τον πολιτισμό με την επιστήμη και προωθούσαν το εξωτερικό εμπόριο με σκοπό την ανταλλαγή της γνώσης.

§3

     Στους φιλοσόφους της ουτοπίας ανήκει και ο Θωμάς Καμπανέλα (1568-1639) Το έργο, με το οποίο έγινε γνωστός, είναι η «Πολιτεία του Ήλιου». Το έγραψε, όταν ήταν φυλακισμένος από την Ισπανική Ιερή Εξέταση. Μέσα στο έργο παρουσιάζει την ιστορία ενός Γενοβέζου καπετάνιου, που έφτασε σε ένα μακρινό νησί, στην Πολιτεία του Ήλιου. Εδώ οι άνθρωποι παρήγαγαν όσα χρειάζονταν και δεν λάμβαναν περισσότερα από όσα άξιζαν. Τα κύρια κακά που κατατυραννούν τους ανθρώπους, η φτώχεια και ο πλούτος, δεν υπήρχαν. Αυτά τα δυο κακά αλλοιώνουν τη φύση του ανθρώπου. Η μεν φτώχεια τον κάνει ψεύτη, πονηρό και κλέφτη, ο δε πλούτος τον κάνει αχαλίνωτο, εγωιστή, συκοφάντη, αναιδή. Ο Αριστοτέλης, ως γνωστό, τον άνθρωπο της πρώτης κατηγορίας τον χαρακτηρίζει ως μικροπόνηρο με όλες τις συναφείς παρενέργειες και εκείνον της δεύτερης κατηγορίας ως μεγαλοπόνηρο με όλα πάλι τα συναφή: ό,τι ακριβώς ισχύει στις μέρες μας, αλλά και διαχρονικά με τις συντεχνίες απάντων των κοινωνικοπολιτικών εσμών. Να γιατί ο Μακιαβέλι κάνει λόγο για πονηριά της εξουσίας. Ακόμη στην Πολιτεία του Ήλιου ο κυβερνήτης ήταν πρόσωπο που συνδύαζε ακαδημαϊκή και πρακτική παιδεία, κάτι δηλαδή που προσιδιάζει κατά πολύ στον φιλόσοφο-κυβερνήτη του Πλάτωνα και διόλου στους άξεστους κυβερνήτες των σημερινών σχημάτων εξουσίας. Δεν ήταν κληρονομικός ούτε τυραννικός. Η ηθική θεμελιωνόταν στο λόγο και στο φυσικό νόμο. Οι άνθρωποι δούλευαν τέσσερις ώρες την ημέρα για να συντηρήσουν την κοινότητα και δεν υπήρχε κανένας αργόσχολος παραμυθολόγος της πολιτικής ραθυμίας.

§4

     O Χομπς ανέπτυξε τις πολιτικές του απόψεις εκτίθενται βασικά στο έργο του «Λεβιάθαν». Το όνομα το πήρε από την Παλαιά Διαθήκη, όπου υπήρχε ένα μυθικό θηρίο με αυτή την ονομασία. Ήταν ένα γιγαντιαίο θαλάσσιο τέρας, που λογιζόταν ως σύμβολο του κακού. Στη σύλληψη του φιλοσόφου ο Λεβιάθαν συμβολίζει το τεράστιο τεχνητό κατασκεύασμα που έχει τεχνητή ψυχή μέσα του. Αυτό το κατασκεύασμα είναι η πολιτεία και η τεχνητή ψυχή είναι η κυρίαρχη εξουσία. Το κεντρικό ερώτημα είναι: πώς κατανοείται η γενετική προέλευση της πολιτείας; Στη «φυσική κατάσταση», δηλαδή πριν από το σχηματισμό της κοινωνίας, επικρατούσε η επιβολή του ενός πάνω στον άλλο. Η κινητήρια δύναμη των ανθρώπων ήταν η φυσική ορμή και το γνώρισμά τους ήταν ο εγωισμός. Η δικαιοσύνη ήταν παντελώς άγνωστη και μια άγρια κατάσταση απλωνόταν παντού. Ο καθένας δικαιούταν ό,τι μπορούσε να θέσει υπό την κατοχή του. Η ζωή έγινε ένας «πόλεμος όλων εναντίον όλων» και δεν μπορούσε να υπάρχει συμβίωση.

     Τότε τα άτομα αισθάνθηκαν την ανάγκη να συνάψουν ένα είδος «συμφώνου» και να συγκροτήσουν κοινότητες με τάξη και δικαιοσύνη. Η προέλευση λοιπόν της πολιτείας κατανοείται ως προϊόν ενός κοινωνικού συμβολαίου για να προστατεύονται και να αισθάνονται ασφαλείς όλοι. Η εξήγηση αυτή με το «συμβόλαιο» δεν έχει ιστορικές καταβολές, αλλά στηρίζεται στην υπόθεση ότι κάποιοι άνθρωποι συνέρχονται και συμφωνούν να παραδώσουν την εξουσία σε ένα «ηγεμόνα», ο οποίος νομιμοποιείται να τους κυβερνά με βάση το συμβόλαιο και όχι λόγω κάποιου θεϊκού δικαίου. Έτσι θα σταματούσε ο οικουμενικός πόλεμος και θα ελεγχόταν ο εγωισμός των ατόμων. Ωστόσο η χαλιναγώγηση των ορμών τους δεν απέτρεψε τον ανταγωνιστικό χαρακτήρα των σχέσεων ανάμεσα στις πολιτείες, δηλαδή ανάμεσα στα κράτη. Αντίθετα ο «πόλεμος όλων εναντίον όλων» αποτελεί για τις σχέσεις των κρατών μια αναγκαία τάση της εξελικτικής τους κίνησης. Ο πόλεμος αυτός δεν είναι ένα προσωρινό φαινόμενο, αλλά κάτι το μόνιμο, διότι οι σχέσεις των κρατών στηρίζονται στην αρχή: άνθρωπος προς άνθρωπο λύκος. Αυτό που ενδιαφέρει την κοινωνία και το κράτος είναι η δύναμη και η ωφέλεια.

     Ο Χομπς υποστηρίζει επίσης ότι τα άτομα μπορούν να συνεργαστούν μεταξύ τους μόνο κατόπιν ενός τεχνητού συμβολαίου, που συνάπτεται ανάμεσα στους πολίτες τους ίδιους και όχι ανάμεσα στους πολίτες και σε μια άρχουσα δύναμη. Απ’ αυτή την άποψη για μεν τους πρώτους υπάρχουν δεσμεύσεις που υπαγορεύει το συμβόλαιο, για δε τους άρχοντες δεν υπάρχει καμιά δέσμευση. Γενικώς η πολιτική φιλοσοφία του Χομπς διακρίνεται για ένα ατομικιστικό ορθολογισμό, σύμφωνα με τον οποίο κίνητρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι το ατομικό συμφέρον, που εξυπηρετείται πιο καλά μέσα στην κοινωνία. Υπ’ αυτό το πνεύμα, η απόλυτη εξουσία του άρχοντα αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του ατομισμού των πολιτών.