ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Πως επιτυγχάνεται στην αρχαία Αθήνα η λεγόμενη Συμμετοχική ή Άμεση Δημοκρατία
Από τις αρχές ήδη του 7ου αι. π.Χ. η βασιλεία καταλύθηκε στα περισσότερα ελληνικά κράτη. Ο Αριστοτέλης, μάλιστα σχετικά με αυτό, έγραψε ότι το καθεστώς της βασιλείας στην αρχαιότητα εξέπεσε για δύο λόγους: είτε γιατί αναπτύχθηκαν ανταγωνισμοί στο εσωτερικό των βασιλικών γενών, είτε γιατί οι κάτοχοι της βασιλικής εξουσίας κυβέρνησαν τυραννικά, παραβαίνοντας τους νόμους.
Τα βασιλευόμενα πολιτεύματα διαδέχτηκαν τα αριστοκρατικά καθεστώτα στα οποία πολιτικά δικαιώματα είχαν μόνο οι ενήλικες ευγενείς και μάλιστα οι πλουσιότεροι. Κριτήριο για την εκλογή στα υψηλά αξιώματα είναι όχι μόνο η καταγωγή αλλά και ο πλούτος. Και τα αριστοκρατικά όμως πολιτεύματα πολύ σύντομα επέδειξαν μια σειρά αδυναμιών οι οποίες συχνά οδήγησαν σε πολιτικές ταραχές. Ο μεγάλος ανταγωνισμός, προκειμένου να εξασφαλισθεί μια από τις λιγοστές θέσεις βουλευτών και αρχόντων - οι οποίες πρόσφεραν στον κατέχοντα τη θέση αυτή, τιμή, επιρροή και επιπλέον οφέλη - οδήγησαν συχνά στη βίαια κατάληψη της εξουσίας και τη μετατροπή των πολιτευμάτων αυτών από αριστοκρατικά σε τυραννικά -; «μοναρχικά».
Τόσο στα βασιλευόμενα όσο και στα αριστοκρατικά ή τυραννικά πολιτεύματα, κυρίαρχη επιδίωξη των κατεχόντων την εξουσία ήταν η προσωπική ωφέλεια και το ατομικό τους συμφέρον, γεγονός που οδήγησε τα μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού σε μια σειρά διεκδικήσεων.
Παράγοντες που οδήγησαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σε ρήξη με το υπάρχον καθεστώς με κύριο αίτημα την αλλαγή όσων μέχρι τότε ίσχυαν ήταν: η μη συμμετοχή των υπολοίπων ευγενών στα κοινά, ο αποκλεισμός των πολλών από το σώμα των ενεργών πολιτών, η αδυναμία των τελευταίων να συμμετέχουν στην έκδοση αποφάσεων για θέματα που τους αφορούσαν και που ήταν υποχρεωμένοι να τηρούν, η αλλαγή στην πολεμική οργάνωση - οπλιτική φάλαγγα - η οποία επιπλέον έφερε και μια γενικότερη αλλαγή στην νοοτροπία των «οπλιτών πολιτών» οδηγώντας τους στο να διεκδικήσουν μερίδιο στη λήψη αποφάσεων και ως εκ τούτου συμμετοχή στα κοινά, η επιβολή νόμων πιεστικών και άδικων που οδήγησαν πολλούς μικροϊδιοκτήτες γης στο δανεισμό και εν συνεχεία στη φτώχεια και τη δουλεία[1].
Εισαγωγή
Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, που είχαν ξεκινήσει ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. στον ελλαδικό χώρο γενικότερα και στην Αθήνα ειδικότερα, συνδυασμένες με την επιτακτική ανάγκη για κωδικοποίηση του άγραφου -; εθιμικού δικαίου (τέλη 7ου αι. π.Χ) και την ενασχόληση με αυτό εμπνευσμένων ανδρών (ιδιαίτερα από τον 6ο αι. και μετά), συντέλεσαν στην διαμόρφωση και εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Τα στοιχεία εκείνα που προσδίδουν δημοκρατικότητα σ'; ένα πολίτευμα στην αρχαία Ελλάδα αφορούν κυρίως: στα δικαιώματα των πολιτών και στον τρόπο λειτουργίας της πολιτείας. Το πολίτευμα που υιοθετήθηκε στην αρχαία Αθήνα παραμένει ένα μοναδικό φαινόμενο άμεσης δημοκρατίας, όπου οι ενεργοί πολίτες, δεν εξέλεγαν αντιπροσώπους για να αποφασίζουν στο όνομά τους, αλλά έπαιρναν οι ίδιοι αποφάσεις νομοθετικού και εκτελεστικού περιεχομένου[2].
Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν επεδίωξε να εξαλείψει τις κοινωνικές ή οικονομικές ανισότητες (κάτι τέτοιο για τους Αθηναίους θα οδηγούσε μοιραία σε τυραννία). Επέτυχε ωστόσο να εγκαθιδρύσει ένα σύστημα πολιτικής ισότητας το οποίο εξασφάλιζε την κοινωνική γαλήνη και ισορροπία. Επιπλέον και το οποίο δεν στηριζόταν στην αρχή των ίσων δικαιωμάτων (ισομοιρία), αλλά σε τρεις άλλες εξίσου σημαντικές αρχές: την ισονομία, την ισοτιμία, και την ισηγορία. Η βάση αυτής της πολιτικής ισότητας και κατ'; επέκταση της ίδιας της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν η κυριαρχία του δήμου, η οποία εκφραζόταν κυρίως δια μέσου των συνελεύσεων της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής, των δικαστηρίων και των αρχόντων. Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να διοικεί, να αποφασίζει και να δικάζει. Αυτά είναι τα τρία στοιχεία που δηλώνουν τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
Η ενεργός συμμετοχή του πολίτη στα κοινά ήταν ζωτικής σημασίας, γιατί από αυτήν εξαρτιόταν η λειτουργία του πολιτεύματος, αν και αρχικά, τόσο ο Σόλων όσο και ο Κλεισθένης απέφυγαν να καταστήσουν προσιτά τα ανώτερα αξιώματα σε όλους τους πολίτες. Το περιεχόμενο όμως αυτής της ενεργούς συμμετοχής μεταβαλλόταν όσο η δημοκρατία εξελισσόταν[3].
1. Οι μεταρρυθμίσεις που είχαν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα τη βαθμιαία αύξηση συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας
Η θεμελίωση της δημοκρατίας ήταν το αποτέλεσμα πολιτικών μεταρρυθμιστικών μέτρων που έδωσαν την εξουσία σε όλους τους ενήλικες πολίτες - το δήμο - και ανέδειξαν κυρίαρχο πολιτειακό όργανο την Εκκλησία του Δήμου: δηλαδή τη συνέλευση όλων των ενήλικων πολιτών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης, αρκεί να ήταν άνδρες ελεύθεροι και να κατάγονταν από γονείς Αθηναίους. Οι γυναίκες, οι δούλοι και οι μέτοικοι δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτούς που κατέχουν το δικαίωμα του πολίτη[4].
1.1. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα υπήρξαν η αφετηρία μιας κίνησης που θα έκανε την Αθήνα τον επόμενο αιώνα το πιο δημοκρατικό κράτος της αρχαιότητας καθώς το νομοθετικό του έργο περιλάμβανε μια σειρά μέτρων που είχαν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα τη βαθμιαία αύξηση συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας.
Τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν η σεισάχθεια (αποτίναξη των βαρών) και η κατάργηση του «δανείζειν επί σώμασι». Και τα δύο μέτρα υπήρξαν εξαιρετικά ριζοσπαστικά για την εποχή καθώς πέραν του ότι έθιγαν κεκτημένα δικαιώματα των αριστοκρατών, οικονομικού χαρακτήρα, ο δε Αθηναίος αγρότης γίνεται πλέον πλήρες μέλος της πολιτικής κοινότητας και ως εκ τούτου ανοίγει ο δρόμος για την πλήρη συμμετοχή του σ'; αυτή, με δεδομένο ότι η κυριότητα της γης που καλλιεργούσε περιήλθε και πάλι στα χέρια του.
Στη συνέχεια ρύθμισε τα δικαιώματα και τις φορολογικές υποχρεώσεις των πολιτών ανάλογα με τα εισοδήματα: διαίρεσε τους πολίτες σε τέσσερις εισοδηματικές τάξεις[5] - ανάλογα με το μέγεθος της ετήσιας προσόδου από αγροτικές ή άλλες δραστηριότητες - με βάση τις οποίες ρυθμίζονταν τόσο τα δικαιώματα όσο και οι υποχρεώσεις των πολιτών. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές ενίσχυσαν τους μικρομεσαίους αγρότες, αλλά και όσους ασκούσαν κάποιο επάγγελμα εκτός της γεωργίας και απάλειψαν τα στεγανά της καταγωγής, που εμπόδιζαν αυτούς που πλούτιζαν από κάποιο επάγγελμα να ανέλθουν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις και να αναλάβουν αξιώματα.
Επιπλέον έδωσε δικαίωμα στην κατώτερη τάξη, τους θήτες, να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου, δίνοντας τους βέβαια, μόνο το δικαίωμα του εκλέγειν, όχι του εκλέγεσθαι. Στο εξής, πολίτες λογίζονται όλοι οι ενήλικες άνδρες που κατοικούσαν στην Αττική και ήταν απόγονοι κατοίκων της Αττικής, μελών ιωνικών κοινοτήτων.
Άλλα μέτρα που έλαβε και είχαν ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής ήταν και τα εξής: μετέφερε στην εκκλησία του δήμου την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος[6], και ίδρυσε ένα νέο βουλευτικό σώμα, τη βουλή των τετρακοσίων στο οποίο μετέφερε τις προβουλευτικές αρμοδιότητες[7] που είχε ως τότε και πάλι ο Άρειος Πάγος.
Αν συγκρίνουμε το μέχρι τότε αριστοκρατικό σώμα του Αρείου Πάγου, στο οποίο συμμετείχαν μόνο πεντακοσιομέδιμνοι που είχαν θητεύσει ως άρχοντες και είχαν εκλεγεί από τον ίδιο τον Άρειο Πάγο σύμφωνα με τη διαδικασία που ίσχυε πριν τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, η βουλή των τετρακοσίων ήταν σαφώς πιο δημοκρατική. Αφενός μεν απαρτίζονταν από 400 εκλεγμένα μέλη, που προέρχονταν και από τις τέσσερις φυλές της Αθήνας, αφετέρου δε επειδή αυτά τα μέλη μπορούσαν να ανήκουν στις δύο ή στις τρεις πρώτες τάξεις[8].
Στο χώρο της δικαιοσύνης οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ήταν επίσης σημαντικές προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού και του ελέγχου της εξουσίας και ως εκ τούτου είχαν ως αποτέλεσμα τη βαθμιαία άμεση ή έμμεση αύξηση της συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας. Ο Σόλων έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη οποιασδήποτε τάξης να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο οποιονδήποτε, ακόμα και άρχοντα, με αγωγή. Επίσης ιδρύοντας την Ηλιαία, ένα λαϊκό δικαστήριο με πολλά μέλη, ως αντίβαρο του Αρείου Πάγου σε θέματα απονομής δικαιοσύνης έδωσε την δυνατότητα σε ένα μεγάλο μέρος των πολιτών να συμμετέχει σ'; αυτή.
Ασφαλώς, οι αλλαγές αυτές ήταν πολλές και ριζοσπαστικές, ωστόσο, το πολίτευμα παρέμενε "τιμοκρατικό": στις ανώτατες δημόσιες θέσεις εκλέγονταν μόνο πρόσωπα από τις δύο ανώτερες τάξεις των ευγενών ("πεντακοσιομέδιμνοι" και "ιππείς") ενώ από τις υπόλοιπες δύο τάξεις, οι μεν "ζευγίτες" ήταν εκλόγιμοι μόνο σε κατώτερες αρχές ενώ οι "θήτες" σε καμία. Σε κάθε περίπτωση όμως ένα είναι βέβαιον, ο Σόλωνας διαμόρφωσε τους θεσμούς ή έβαλε τα θεμέλια πάνω στα οποία θα στηρίζονταν και θα εξελίσσονταν το οικοδόμημα της Δημοκρατίας[9].
1.2. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη
Έπειτα από μια αναστολή της δημοκρατικής εξέλιξης με την τυραννία των Πεισιστρατιδών, που κι αυτή στράφηκε κατά της αριστοκρατίας και των γενών, η συμμετοχικότητα των πολιτών και ως εκ τούτου η δημοκρατία τελειοποιείται με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Ο Αριστοτέλης μάλιστα για το συγκεκριμένο θέμα θα πει ότι: από το Σόλωνα «αρχή δημοκρατίας εγένετο», ενώ η πολιτεία του Κλεισθένη «δημοτικωτέρα πολύ του Σόλωνος εγένετο». Με το νέο πολιτειακό σύστημα που εφάρμοσε καταργήθηκαν οι θεσμοί των γενών και των φυλών που αποτελούσαν τη βάση της κοινωνικής διαίρεσης. Η νέα πολιτειακή δομή βασιζόταν στην τοπογραφία[10]. Οι τέσσερις παλαιές φυλές αντικαταστάθηκαν με δέκα τεχνητές φυλές.
Ο Κλεισθένης με την αναδιάρθρωση των φυλών μετατοπίζει το πολιτικό κέντρο βάρους στους δήμους οι οποίοι αποκτούν διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, με δική τους εκκλησία, αιρετές - κληρωτές αρχές, περιουσία, ταμείο και αρχεία. Ενώ λοιπόν παλιότερα η βάση για να διεκδικήσει κάποιος την ιδιότητα του πολίτη ήταν η φρατρία του πατέρα του, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη η διαδικασία αυτή μεταφέρονταν στο δήμο. Με αυτόν τον τρόπο η αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη στο νέο άνδρα που με την ενηλικίωση του διεκδικούσε, εξαρτιόταν από την ψήφο «του γείτονά του»[11]. Μέσα από αυτούς τους πολίτες των δήμων θα προκριθούν οι καλύτεροι κι απ αυτούς θα κληρωθούν οι πενήντα βουλευτές που θα εκπροσωπούν τις φυλές με αποτέλεσμα η Βουλή να διευρυνθεί (500 μέλη, 50 από κάθε φυλή) και να αναλάβει, σε σύμπραξη με τους άρχοντες, και τη διοίκηση της πολιτείας. Οι βουλευτές οριστικά πλέον εκλέγονται από όλες τις τάξεις εκτός από αυτήν των θυτών.
Ένα εξαιρετικά σημαντικό μέτρο που αποδίδεται στον Κλεισθένη και έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση συμμετοχής των κατώτερων τάξεων στα πολιτικά πράγματα ήταν η πολιτογράφηση μετοίκων αλλά και απελεύθερων, με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός κατοίκων της Αττικής να αποκτήσει δικαιώματα αθηναίου πολίτη.
Ο οστρακισμός ήταν επίσης ένα προληπτικό μέτρο (ο Αριστοτέλης το αποδίδει στον Κλεισθένη) στο οποίο δικαίωμα συμμετοχής είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες και εφαρμόζονταν ως εξής: επάνω σε ένα όστρακο (κομμάτι από σπασμένο αγγείο) γράφονταν το όνομα όποιου θεωρούνταν επικίνδυνο για το πολίτευμα. Αν οι ψήφοι (τα όστρακα) έφθαναν τις 6.000, τότε ο άνθρωπος αυτός εξοριζόταν από την Αθήνα. Με αυτόν τον τρόπο ο Κλεισθένης έδινε σ'; όλο το λαό το δικαίωμα να υποδεικνύει τον άνθρωπο που έπρεπε να απομακρυνθεί, επειδή θεωρούνταν επικίνδυνος για την πολιτική ειρήνη.
Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη εξασφάλισαν στους πολίτες ισονομία και ισηγορία και ουσιαστική συμμετοχή αυτών στα κοινά καθώς το νέο σύστημα οργάνωσης που υιοθέτησε μετέφερε τις περισσότερες εξουσίες στο δήμο - λαό[12].
1.3. Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη
Έναν αιώνα σχεδόν μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο Εφιάλτης, πολιτικός της αρχαίας Αθήνας θα αγωνιστεί και θα επιτύχει τον περιορισμό της εξουσίας - του μόνου ανεξέλεγκτου, ισόβιου αλλά και αριστοκρατικού λειτουργήματος, της μόνης ίσως εξαίρεσης στην, κατά τα άλλα, δημοκρατική δομή της πολιτείας - του Αρείου Πάγου (462 π.Χ.) που απαρτιζόταν από ισόβια μέλη των δύο ανωτέρων κοινωνικών τάξεων και είχε τεράστιο κύρος με απροσδιόριστες και εκτεταμένες εξουσίες. Προκειμένου να επιτύχει κάτι τέτοιο, προέβη στις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις:
Μετέφερε πολιτικές, ελεγκτικές και δικαστικές αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου στην εκκλησία του δήμου, τη βουλή και τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Ο Άρειος Πάγος διατήρησε μόνο αρμοδιότητες που αφορούσαν θρησκευτικά θέματα. Με αυτό τον τρόπο η εξουσία πέρασε ολοκληρωτικά στο δήμο δηλαδή στον κάθε πολίτη.
Μια άλλη μεταρρύθμιση που συχνά αποδίδεται στον Εφιάλτη, είναι η περίφημη "γραφή παρανόμων". Το μέτρο αυτό έδινε το δικαίωμα σε κάθε πολίτη, να εναντιωθεί σε μια απόφαση που έκρινε ότι ήταν αντίθετη προς τους νόμους της πόλης. Με το μέτρο αυτό η δημοκρατία ολοκληρώνεται. Γίνεται "άκρακτος" και ο λαός γίνεται κυρίαρχος σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής ζωής. Χωρίς την έγκρισή του τίποτε δεν μπορεί να γίνει.
Μετά τη δολοφονία του Εφιάλτη (πιθανόν εξαιτίας των μεταρρυθμίσεών του, ο Περικλής θα αναλάβει να ενισχύσει τη δημοκρατία με όσους θεσμούς ακόμη χρειάζεται, για την εύρυθμη λειτουργία της[13].
1.4. Οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή
Ο Περικλής από πολύ νωρίς αντιλήφθηκε ότι η αθηναϊκή δημοκρατία θα ολοκληρώνονταν όχι με την δημιουργία νέων πολιτειακών οργάνων, αλλά με τη διεύρυνση του σώματος των ενεργών πολιτών. Σύμφωνα με τις μεταρρυθμίσεις του, όλοι πρέπει να συμμετέχουν και να εξυπηρετούν τις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας: ελευθερία, ισοκρατία, ισοψηφία, ισοτιμία, ισονομία, ισηγορία, από τις οποίες απορρέουν τα πολιτικά δικαιώματα των Αθηναίων. Έτσι για πρώτη φορά:
Εισήγαγε τη «μισθοφορά», δηλαδή την πληρωμή μισθού στα μέλη των δικαστηρίων και της Βουλής των 500, μέτρο που σταδιακά εφαρμόστηκε σε όλους τους κληρωτούς άρχοντες. Με το μέτρο της «μισθοφοράς» ο Περικλής διεύρυνε τη δυνατότητα συμμετοχής του λαού στα κοινά και έδωσε τη δυνατότητα ακόμα και στον φτωχότερο πολίτη, να αφιερώσει ένα μέρος του χρόνου του στη δημόσια ζωή της πόλης. Η εκλογή των αρχόντων καθιερώθηκε να γίνεται με κλήρωση και όχι κατ' επιλογήν, ώστε να έχουν πιθανότητα επιτυχίας όλοι οι πολίτες. Από τον Άρειο Πάγο, το προπύργιο των ολιγαρχικών, αφαιρέθηκαν πολλές δικαιοδοσίες και δόθηκαν σε δέκα άλλα δικαστήρια με 500 δικαστές το καθένα, οι οποίοι ορίζονταν με κλήρο. Έδωσε το δικαίωμα να μετέχουν σε όλα τα αξιώματα και οι θήτες, καθώς τόσο τα Μηδικά όσο και η εξάπλωση της Αθήνας στο Αιγαίο στη συνέχεια, άλλαξαν τις κοινωνικές βάσεις της δημοκρατίας του Κλεισθένη, φέρνοντας τους στο πολιτικό προσκήνιο, αφού αυτοί ήταν εκείνοι που κινούσαν το στόλο.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή όλοι πλέον είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη. Η κοινωνική θέση και η περιουσία έπαψαν να αποτελούν προϋπόθεση για τη συμμετοχή στα κοινά. Κάθε Αθηναίος που είχε γεννηθεί στην Αθήνα και είχε ή μπορούσε να αποκτήσει την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη μπορούσε να συμμετέχει στην πολιτική και να καταλάβει κάποιο απ'; τα ανώτατα αξιώματα. Η ισονομία ήταν πλήρης και η ελευθερία των πολιτών περιοριζόταν μόνο από τους νόμους τους οποίους οι ίδιοι είχαν ψηφίσει[14].
2. Τα πολιτειακά όργανα μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η λαϊκή κυριαρχία στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. (Σύνθεση - Δικαιοδοσίες)
Το πολίτευμα της Αθήνας άρχισε να χτίζεται με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, ο Κλεισθένης το έκανε περισσότερο δημοκρατικό, με την έννοια ότι αυτός που κυβερνά είναι ο δήμος δηλαδή ο λαός. Ο Εφιάλτης και ο Περικλής όμως ήταν αυτοί που τελικά περιόρισαν σημαντικά τις πιθανές βλέψεις των παλαιών αριστοκρατών μέσω της μείωσης των αρμοδιοτήτων των οργάνων στα οποία συμμετείχαν, μεταφέροντας τις αρμοδιότητες αυτές στα όργανα που εξέφραζαν άμεσα τη θέληση του λαού. Με αυτό τον τρόπο η αθηναϊκή δημοκρατία γίνεται άμεση. Ο κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να συμμετέχει, να συμφωνεί ή να διαφωνεί, να εκλέγει και να εκλέγεται. Τα πολιτειακά όργανα μέσω των οποίων επιτυγχάνεται αυτή η λαϊκή κυριαρχία και πάνω στα οποία στηρίχθηκε η δημοκρατία είναι βασικά τέσσερα: η Εκκλησία του Δήμου, η Βουλή των πεντακοσίων, η Ηλιαία, και οι 10 στρατηγοί.
2.1 Η Εκκλησία του Δήμου.
Είναι το κυρίαρχο σώμα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Σ' αυτήν έπαιρναν μέρος όλοι οι Αθηναίοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει το εικοστό έτος της ηλικίας τους. Η συμμετοχή δεν ήταν υποχρεωτική, όμως κάθε πολίτης μπορούσε να απευθυνθεί, χωρίς περιορισμό, σ'; αυτή και να θέσει ή να συζητήσει θέματα που αφορούσαν το κράτος. Αποκλείονται μόνον όσοι έχουν κηρυχθεί "άτιμοι", έχουν δηλαδή χάσει τα πολιτικά και αστικά τους δικαιώματα. Συνέρχονταν στην Πνύκα, με την ανατολή του ήλιου, τέσσερις φορές σε κάθε πρυτανεία, δηλαδή τριάντα έξι φορές το χρόνο. Οι περισσότερες αποφάσεις της (ψηφίσματα) λαμβάνονταν με χειροτονία.
Έχει απεριόριστες δικαιοδοσίες: Ψηφίζει τους νέους νόμους, εκλέγει τους αιρετούς άρχοντες, ασκεί τον έλεγχο της διοίκησης, αποφασίζει για την πολιτογράφηση μετοίκων ή δούλων, επιβάλλει την ποινή της εξορίας και της δήμευσης της περιουσίας, έχει τον κύριο λόγο στα θέματα εξωτερικής πολιτικής αλλά και στα στρατιωτικά ζητήματα (σύναψη συμμαχιών, κήρυξη πολέμου, εκλογή, αποστολή ή επιστροφή πρεσβευτών, εκλογή στρατηγών), ασκεί οικονομική πολιτική (αποφασίζει για το νόμισμα και τις πολιτικές ή στρατιωτικές δαπάνες), αποφασίζει για θέματα της επίσημης θρησκείας (ίδρυση νέων ναών, εισαγωγή της λατρείας ξένων θεοτήτων, μισθός ιερέων και ιερειών, εισαγωγή νέου τελετουργικού στις επίσημες λατρείες). Εν ολίγοις όλες οι αποφάσεις παίρνονται από τον δήμο ακόμη και οι πιο σημαντικές[15].
2.2 Η Βουλή των πεντακοσίων.
Τα μέλη της εκλέγονταν από τους πολίτες που είχαν συμπληρώσει την ηλικία των 30 ετών. Κάθε χρόνο κληρώνονταν, από τους δήμους καθεμιάς από τις δέκα φυλές, 50 πολίτες ως βουλευτές, με αναλογική αντιστοιχία του αριθμού των βουλευτών στον πληθυσμό κάθε δήμου, άρα 500 συνολικά βουλευτές από όλες τις φυλές, που ασκούν το βουλευτικό αξίωμα για 36 ημέρες. Οι 50 βουλευτές της φυλής, στις 36 ημέρες της αρχής τους ονομάζονται πρυτάνεις και η φυλή τους πρυτανεύουσα, ο δε επικεφαλής τους επιστάτης των πρυτάνεων. Τα καθήκοντά της είναι εκτελεστικά, φροντίζει δηλαδή για την εκτέλεση των αποφάσεων της Εκκλησίας του Δήμου και νομοθετικά, καταρτίζει τα «προβουλεύματα» δηλαδή τα θέματα που θα τεθούν για συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου. Συνερχόταν καθημερινά (εκτός από τις γιορτές), ενώ αν υπήρχε ανάγκη συνεδρίαζε και εκτάκτως.
Στη δικαιοδοσία και τα καθήκοντα της βουλής και των πρυτάνεων, ήταν η εποπτεία των πολυάριθμων ειδικών επιτροπών της πολιτείας, η επίβλεψη των αρχόντων και η στενή συνεργασία με τους στρατηγούς και τους άλλους ανώτατους άρχοντες. Ως εκ τούτου: είχε δικαιοδοσία στην εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία καθώς και σε θέματα συμμαχιών[16], αλλά και ως γενικός επόπτης των δημοσιονομικών, είχε οικονομικές αρμοδιότητες[17]. Αν και δεν είχε την άμεση παρακολούθηση των στρατιωτικών δυνάμεων, αφού αυτά ήταν ευθύνη των στρατηγών, αναφέρονταν σ'; αυτή όλα τα ζητήματα που σχετίζονταν με τη διατήρηση επαρκών δυνάμεων για την ασφάλεια της πολιτείας. Τέλος στη δικαιοδοσία της ανήκε η πρώτη φάση της δοκιμασίας των εννέα αρχόντων, πλην του γραμματέα των θεσμοθετών. Ο έλεγχος των αρχόντων ήταν μια απ'; τις δικαιοδοσίες της που έδινε μεγάλο κύρος στη Βουλή.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι, η Βουλή των 500 ήταν ένα ιδιότυπο νομοπαρασκευαστικό, αλλά και συμβουλευτικό και διοικητικό σώμα, που διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στην πολιτική ζωή. Συνεργαζόταν με όλους τους άρχοντες, τις κρατικές επιτροπές και τις στρατιωτικές αρχές, ενεργώντας ως γενικός συντονιστής και επόπτης της κρατικής λειτουργίας και εγγυητής της ενότητας και της συνέχειας στη διοίκηση της πολιτείας[18].
2.3 Το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας.
Η Ηλιαία ήταν ένα λαϊκό δικαστήριο δευτέρου βαθμού, εκδίκαζε, δηλαδή, υποθέσεις «κατ’ έφεσιν», εκτός από φόνο, και οι αποφάσεις της είναι τελεσίδικες. Αποτελούνταν από 5000 τακτικά μέλη και 1000 αναπληρωματικά. Κάθε χρόνο από κάθε φυλή επιλέγονταν με κλήρο 500 τακτικά μέλη και 100 αναπληρωματικά. Με νέα κλήρωση, η Ηλιαία χωριζόταν σε 10 τμήματα των 600 δικαστών, κατά τρόπο ώστε οι πολίτες των δέκα φυλών να αντιπροσωπεύονται εξ ίσου σε κάθε τμήμα. Δίκαζε κατά τμήματα, ανάλογα δε με τη σοβαρότητα της υποθέσεως μπορεί να δίκαζαν από 2 έως και 4 τμήματα μαζί. Πρόεδροι των τμημάτων ήταν άρχοντες, που κληρώνονταν στην αρχή του χρόνου και είχαν παράλληλα ως έργο τη μελέτη της υπόθεσης, την προδικασία και την προανάκριση. Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας του και δεν εκκρεμούσε εναντίον του κατηγορία. Τα μέλη αυτά ορκίζονταν ότι θα ψηφίζουν κατά τους νόμους και τα ψηφίσματα της Εκκλησίας και της Βουλής ή κατά συνείδηση, όπου δεν υπήρχε νόμος, ότι δεν θα δωροδοκηθούν, ότι θα είναι αμερόληπτοι και ότι η ψήφος τους θα αφορά μόνο το περιεχόμενο της κατηγορίας.
Στην Ηλιαία μπορούσε να καταγγείλει κανείς ακόμα και τις αποφάσεις των αρχόντων, αν τις θεωρούσε άδικες και επιζήμιες για την πόλη. Επειδή η δικαστική εργασία ήταν πολλή, αφού η δημοκρατική λειτουργία απαιτούσε να ελέγχονται συνεχώς οι πάντες από τους πάντες, προβλεπόταν δικαστικός μισθός, ώστε να μην αποκλείεται η συμμετοχή των πολιτών που δεν διέθεταν τα οικονομικά μέσα για να απασχολούνται ως δικαστές συνεχώς επί ένα χρόνο[19].
2.4 Οι Δέκα στρατηγοί
Η στρατηγία προϋπέθετε, κατ' αρχήν, ειδικές γνώσεις και πείρα στα πολεμικά και αργότερα και στα πολιτικά. Για το λόγο αυτό εξαιρέθηκε από το γενικό κανόνα της κλήρωσης και ήταν ένα από τα ελάχιστα αιρετά αξιώματα. Οι δέκα στρατηγοί εκλέγονται από την Εκκλησία του δήμου, ένας από κάθε φυλή, με ετήσια θητεία. Δικαίωμα εκλογής είχαν όλοι οι άνω των 30 ετών Αθηναίοι. Στην αρχή κάθε φυλή έβγαζε ένα στρατηγό, όμως, λόγω των ιδιαιτέρων ικανοτήτων που απαιτούσε η στρατηγία, δόθηκε η δυνατότητα επανεκλογής. Επιδιωκόταν, ασφαλώς, οι στρατηγοί να διαθέτουν στρατιωτικές, πολιτικές και ηγετικές ικανότητες, χωρίς αυτό να αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση. Οι στρατηγοί είναι αρχηγοί του στρατού και του στόλου, διαχειρίζονται την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, συμμετέχουν στις συνεδριάσεις της Βουλής και εισηγούνται θέματα, που συζητούσε το σώμα και κατάρτιζε προβουλεύματα για να τα υποβάλει στην Εκκλησία του δήμου. Γενικά, βρίσκονταν σε στενή επαφή με τη Βουλή και τις επιτροπές της, για θέματα που υπάγονταν στις αρμοδιότητές τους.
Όλοι οι στρατηγοί είχαν την ίδια εξουσία. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας, τα καθήκοντα καθενός προσδιορίζονταν με κλήρο και άλλαζε καθημερινά ο αρχιστράτηγος. Μόνο η Εκκλησία του δήμου είχε το δικαίωμα να αναθέσει σε ένα συγκεκριμένο στρατηγό το γενικό πρόσταγμα στις επιχειρήσεις μιας εκστρατείας. Σε ορισμένες, μάλιστα. εξαιρετικές περιπτώσεις, ο δήμος χορηγούσε, εντελώς προσωρινά, ειδικά προνόμια σε έναν ή περισσότερους στρατηγούς. Αυτό συνέβαινε κυρίως σε μακρινές εκστρατείες, οπότε έπρεπε, εκ των πραγμάτων, οι στρατηγοί να έχουν τη δυνατότητα να ενεργούν με δική τους πρωτοβουλία, χωρίς να απαιτείται προηγούμενη συνεννόηση με την Εκκλησία. Σε κάθε περίπτωση, επιστρέφοντας από την εκστρατεία ή στο τέλος της θητείας τους, έδιναν λόγο των πράξεών τους, όπως και όλοι οι άλλοι άρχοντες.
Η στρατηγία απέκτησε μεγάλο κύρος και δύναμη στην αθηναϊκή δημοκρατία, διότι ορισμένοι από τους στρατηγούς υπήρξαν και μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες, που διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας. Όπως όμως ήδη αναφέρθηκε, δεν υπήρξε κανένα κρούσμα κατάχρησης εξουσίας από στρατηγό. Και για το λόγο αυτό, ο δήμος δεν δίσταζε να εκλέγει τους στρατηγούς από οποιαδήποτε τάξη (και από τα αριστοκρατικά γένη), αρκεί να διέθεταν τα απαιτούμενα προσόντα[20].
3. Ποίοι και πόσοι κατέχουν το αξίωμα του βουλευτή το χρονικό διάστημα 456 - 431 π.Χ.
Στο σημείο αυτό, το θέμα που θα μας απασχολήσει είναι: ποιοι και πόσοι ήταν αυτοί που μπορούσαν να γίνουν βουλευτές στην ακμή του δημοκρατικού πολιτεύματος και δη από το 456 π.Χ. μέχρι την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου.
Σε σχέση με το πρώτο ερώτημα ποιοι θα μπορούσαν να γίνουν βουλευτές κατά τον 5ο αι. π.Χ., λαμβάνοντας υπόψη, τα ποσοστά των οικονομικών τάξεων μέσα στον σύνολο των πολιτών που υπολογίζονται ως εξής: αυτοαπασχολούμενοι και ημερομίσθιοι 50-55% οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με την γεωργία και την κτηνοτροφία, μεσαία στρώματα 40-45% (έμποροι, βιοτέχνες, ναυτικοί) και τέλος ανώτερα στρώματα μόλις 5% (μεγαλοϊδιοκτήτες γης, εφοπλιστές)[21] και με δεδομένο ότι μετά τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή όλοι οι πολίτες μπορούν να συμμετέχουν σε όλα τα αξιώματα, θα συμπεραίναμε ότι οι βουλευτές προέρχονταν κατ'; αναλογία από αυτές τις οικονομικές τάξεις. Επιπλέον η από Κλεισθένους ισχύουσα κατανομή των δήμων δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής βουλευτών σε κάθε περιοχή της Αττικής.
Προκειμένου να απαντηθεί το δεύτερο ερώτημα πόσοι δηλαδή καταλαμβάνουν το βουλευτικό αξίωμα θα πρέπει να λάβουμε κατ'; αρχάς υπόψη ότι ο πληθυσμός των Αθηνών κατά την περίοδο της μεγάλης ακμής, ήταν περίπου 400.000 άτομα. Από αυτά οι 100.000 ήταν μέτοικοι, οι 100.000 δούλοι, 160.000 γυναίκες και παιδιά και 40.000 οι Αθηναίοι πολίτες[22].
Έχει ήδη γίνει λεπτομερής αναφορά στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας, ποιοι είχαν δικαίωμα συμμετοχής στη Βουλή των Πεντακοσίων. Γνωρίζοντας όλα αυτά με μια πρώτη ματιά εύκολα θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι στα 25 χρόνια που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου, περίπου 12500 πολίτες ανέλαβαν το αξίωμα του βουλευτή (500 βουλευτές Χ 25 έτη).
Αν όμως αφαιρέσουμε από τον αριθμό των ενεργών πολιτών αυτούς που δεν έχουν συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας τους -; αφού ενεργοί πολίτες λογίζονται όλοι οι άνδρες άνω των 18 ετών (ουσιαστικά 20 ετών αφού από 18-20 λαμβάνουν τη στρατιωτική τους εκπαίδευση), το δε βουλευτικό αξίωμα μπορεί να καταλάβει μόνο κάποιος που έχει συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας του τότε εξαιρείται ένα ποσοστό νέων Αθηναίων από το σύνολο των 40.000. Εάν επιμερίσουμε την ηλικία από 18 -; 80 περίπου σε 4 γενιές (4Χ15) ισόποσα για τις 40.000, οι 10000 νέοι έως 30 ετών εξαιρούνται και άρα βουλευτές δύνανται να γίνουν 30.000 Αθηναίοι. Από αυτούς 12500 πολίτες έλαβαν δυνητικά, όπως ανέπτυξα πιο πάνω, το βουλευτικό αξίωμα. Δεν θα υπεισέλθω σε υποθέσεις όπως: α) κάποιοι μπορεί να είχαν κληρωθεί δύο φορές, β) κάποιος απεβίωσε στη διάρκεια της θητείας του και αντικαταστάθηκε, γ) κάποιος για κάποιο λόγο έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα, δ) κάποιος που ήδη έχει κληρωθεί και δεν περνάει το στάδιο της «δοκιμασίας», υποθέσεις οι οποίες αυξάνουν ή μειώνουν τον παραπάνω αριθμό των 12.500 βουλευτών.
Καταλήγοντας θα λέγαμε ότι το σύνολο των βουλευτών που κατέλαβαν το βουλευτικό θώκο κατά τα 25 χρόνια που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου δεν θα πρέπει να ξεπερνούν οπωσδήποτε το ένα τέταρτο του συνόλου των ενεργών πολιτών.
Συμπέρασμα
Αν και η πολιτική συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα ήταν υπόθεση μερικών χιλιάδων ανδρών, αν και ο αθηναϊκός δήμος αποτελούσε μια μειοψηφία του πληθυσμού της Αθήνας, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε μια άμεση δημοκρατία. Η καθιέρωση της κλήρωσης αντί της εκλογής στα περισσότερα αξιώματα, γεγονός που κάνει τους πολίτες να αισθάνονται ότι δεν είναι μόνο ίσοι μεταξύ τους αλλά έχουν και ίσες ευκαιρίες συμμετοχής στα κοινά, η συνειδητοποίηση του διπλού ρόλου τους στο πολιτικό σύστημα: κυβερνούν αλλά και κυβερνώνται, ελέγχουν και ελέγχονται, διοικούν και διοικούνται, ο μικρός αριθμός αυτών που δικαιούνταν συμμετοχή σ’ αυτό, η παρουσία εμπνευσμένων ανδρών, αλλά και η πολιτική παιδεία που με τα χρόνια δέχονταν οι Αθηναίοι πολίτες ήταν αυτά που επέτρεψαν στην αθηναϊκή δημοκρατία να γίνει και να παραμείνει άμεση.
Τα βασιλευόμενα πολιτεύματα διαδέχτηκαν τα αριστοκρατικά καθεστώτα στα οποία πολιτικά δικαιώματα είχαν μόνο οι ενήλικες ευγενείς και μάλιστα οι πλουσιότεροι. Κριτήριο για την εκλογή στα υψηλά αξιώματα είναι όχι μόνο η καταγωγή αλλά και ο πλούτος. Και τα αριστοκρατικά όμως πολιτεύματα πολύ σύντομα επέδειξαν μια σειρά αδυναμιών οι οποίες συχνά οδήγησαν σε πολιτικές ταραχές. Ο μεγάλος ανταγωνισμός, προκειμένου να εξασφαλισθεί μια από τις λιγοστές θέσεις βουλευτών και αρχόντων - οι οποίες πρόσφεραν στον κατέχοντα τη θέση αυτή, τιμή, επιρροή και επιπλέον οφέλη - οδήγησαν συχνά στη βίαια κατάληψη της εξουσίας και τη μετατροπή των πολιτευμάτων αυτών από αριστοκρατικά σε τυραννικά -; «μοναρχικά».
Τόσο στα βασιλευόμενα όσο και στα αριστοκρατικά ή τυραννικά πολιτεύματα, κυρίαρχη επιδίωξη των κατεχόντων την εξουσία ήταν η προσωπική ωφέλεια και το ατομικό τους συμφέρον, γεγονός που οδήγησε τα μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού σε μια σειρά διεκδικήσεων.
Παράγοντες που οδήγησαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σε ρήξη με το υπάρχον καθεστώς με κύριο αίτημα την αλλαγή όσων μέχρι τότε ίσχυαν ήταν: η μη συμμετοχή των υπολοίπων ευγενών στα κοινά, ο αποκλεισμός των πολλών από το σώμα των ενεργών πολιτών, η αδυναμία των τελευταίων να συμμετέχουν στην έκδοση αποφάσεων για θέματα που τους αφορούσαν και που ήταν υποχρεωμένοι να τηρούν, η αλλαγή στην πολεμική οργάνωση - οπλιτική φάλαγγα - η οποία επιπλέον έφερε και μια γενικότερη αλλαγή στην νοοτροπία των «οπλιτών πολιτών» οδηγώντας τους στο να διεκδικήσουν μερίδιο στη λήψη αποφάσεων και ως εκ τούτου συμμετοχή στα κοινά, η επιβολή νόμων πιεστικών και άδικων που οδήγησαν πολλούς μικροϊδιοκτήτες γης στο δανεισμό και εν συνεχεία στη φτώχεια και τη δουλεία[1].
Εισαγωγή
Οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, που είχαν ξεκινήσει ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. στον ελλαδικό χώρο γενικότερα και στην Αθήνα ειδικότερα, συνδυασμένες με την επιτακτική ανάγκη για κωδικοποίηση του άγραφου -; εθιμικού δικαίου (τέλη 7ου αι. π.Χ) και την ενασχόληση με αυτό εμπνευσμένων ανδρών (ιδιαίτερα από τον 6ο αι. και μετά), συντέλεσαν στην διαμόρφωση και εδραίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Τα στοιχεία εκείνα που προσδίδουν δημοκρατικότητα σ'; ένα πολίτευμα στην αρχαία Ελλάδα αφορούν κυρίως: στα δικαιώματα των πολιτών και στον τρόπο λειτουργίας της πολιτείας. Το πολίτευμα που υιοθετήθηκε στην αρχαία Αθήνα παραμένει ένα μοναδικό φαινόμενο άμεσης δημοκρατίας, όπου οι ενεργοί πολίτες, δεν εξέλεγαν αντιπροσώπους για να αποφασίζουν στο όνομά τους, αλλά έπαιρναν οι ίδιοι αποφάσεις νομοθετικού και εκτελεστικού περιεχομένου[2].
Η αθηναϊκή δημοκρατία δεν επεδίωξε να εξαλείψει τις κοινωνικές ή οικονομικές ανισότητες (κάτι τέτοιο για τους Αθηναίους θα οδηγούσε μοιραία σε τυραννία). Επέτυχε ωστόσο να εγκαθιδρύσει ένα σύστημα πολιτικής ισότητας το οποίο εξασφάλιζε την κοινωνική γαλήνη και ισορροπία. Επιπλέον και το οποίο δεν στηριζόταν στην αρχή των ίσων δικαιωμάτων (ισομοιρία), αλλά σε τρεις άλλες εξίσου σημαντικές αρχές: την ισονομία, την ισοτιμία, και την ισηγορία. Η βάση αυτής της πολιτικής ισότητας και κατ'; επέκταση της ίδιας της αθηναϊκής δημοκρατίας ήταν η κυριαρχία του δήμου, η οποία εκφραζόταν κυρίως δια μέσου των συνελεύσεων της Εκκλησίας του Δήμου και της Βουλής, των δικαστηρίων και των αρχόντων. Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να διοικεί, να αποφασίζει και να δικάζει. Αυτά είναι τα τρία στοιχεία που δηλώνουν τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα.
Η ενεργός συμμετοχή του πολίτη στα κοινά ήταν ζωτικής σημασίας, γιατί από αυτήν εξαρτιόταν η λειτουργία του πολιτεύματος, αν και αρχικά, τόσο ο Σόλων όσο και ο Κλεισθένης απέφυγαν να καταστήσουν προσιτά τα ανώτερα αξιώματα σε όλους τους πολίτες. Το περιεχόμενο όμως αυτής της ενεργούς συμμετοχής μεταβαλλόταν όσο η δημοκρατία εξελισσόταν[3].
1. Οι μεταρρυθμίσεις που είχαν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα τη βαθμιαία αύξηση συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας
Η θεμελίωση της δημοκρατίας ήταν το αποτέλεσμα πολιτικών μεταρρυθμιστικών μέτρων που έδωσαν την εξουσία σε όλους τους ενήλικες πολίτες - το δήμο - και ανέδειξαν κυρίαρχο πολιτειακό όργανο την Εκκλησία του Δήμου: δηλαδή τη συνέλευση όλων των ενήλικων πολιτών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης και οικονομικής κατάστασης, αρκεί να ήταν άνδρες ελεύθεροι και να κατάγονταν από γονείς Αθηναίους. Οι γυναίκες, οι δούλοι και οι μέτοικοι δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτούς που κατέχουν το δικαίωμα του πολίτη[4].
1.1. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα υπήρξαν η αφετηρία μιας κίνησης που θα έκανε την Αθήνα τον επόμενο αιώνα το πιο δημοκρατικό κράτος της αρχαιότητας καθώς το νομοθετικό του έργο περιλάμβανε μια σειρά μέτρων που είχαν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα τη βαθμιαία αύξηση συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας.
Τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν η σεισάχθεια (αποτίναξη των βαρών) και η κατάργηση του «δανείζειν επί σώμασι». Και τα δύο μέτρα υπήρξαν εξαιρετικά ριζοσπαστικά για την εποχή καθώς πέραν του ότι έθιγαν κεκτημένα δικαιώματα των αριστοκρατών, οικονομικού χαρακτήρα, ο δε Αθηναίος αγρότης γίνεται πλέον πλήρες μέλος της πολιτικής κοινότητας και ως εκ τούτου ανοίγει ο δρόμος για την πλήρη συμμετοχή του σ'; αυτή, με δεδομένο ότι η κυριότητα της γης που καλλιεργούσε περιήλθε και πάλι στα χέρια του.
Στη συνέχεια ρύθμισε τα δικαιώματα και τις φορολογικές υποχρεώσεις των πολιτών ανάλογα με τα εισοδήματα: διαίρεσε τους πολίτες σε τέσσερις εισοδηματικές τάξεις[5] - ανάλογα με το μέγεθος της ετήσιας προσόδου από αγροτικές ή άλλες δραστηριότητες - με βάση τις οποίες ρυθμίζονταν τόσο τα δικαιώματα όσο και οι υποχρεώσεις των πολιτών. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές ενίσχυσαν τους μικρομεσαίους αγρότες, αλλά και όσους ασκούσαν κάποιο επάγγελμα εκτός της γεωργίας και απάλειψαν τα στεγανά της καταγωγής, που εμπόδιζαν αυτούς που πλούτιζαν από κάποιο επάγγελμα να ανέλθουν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις και να αναλάβουν αξιώματα.
Επιπλέον έδωσε δικαίωμα στην κατώτερη τάξη, τους θήτες, να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου, δίνοντας τους βέβαια, μόνο το δικαίωμα του εκλέγειν, όχι του εκλέγεσθαι. Στο εξής, πολίτες λογίζονται όλοι οι ενήλικες άνδρες που κατοικούσαν στην Αττική και ήταν απόγονοι κατοίκων της Αττικής, μελών ιωνικών κοινοτήτων.
Άλλα μέτρα που έλαβε και είχαν ως αποτέλεσμα τη διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής ήταν και τα εξής: μετέφερε στην εκκλησία του δήμου την αρμοδιότητα της εκλογής των αρχόντων, που είχε ως τότε ο Άρειος Πάγος[6], και ίδρυσε ένα νέο βουλευτικό σώμα, τη βουλή των τετρακοσίων στο οποίο μετέφερε τις προβουλευτικές αρμοδιότητες[7] που είχε ως τότε και πάλι ο Άρειος Πάγος.
Αν συγκρίνουμε το μέχρι τότε αριστοκρατικό σώμα του Αρείου Πάγου, στο οποίο συμμετείχαν μόνο πεντακοσιομέδιμνοι που είχαν θητεύσει ως άρχοντες και είχαν εκλεγεί από τον ίδιο τον Άρειο Πάγο σύμφωνα με τη διαδικασία που ίσχυε πριν τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, η βουλή των τετρακοσίων ήταν σαφώς πιο δημοκρατική. Αφενός μεν απαρτίζονταν από 400 εκλεγμένα μέλη, που προέρχονταν και από τις τέσσερις φυλές της Αθήνας, αφετέρου δε επειδή αυτά τα μέλη μπορούσαν να ανήκουν στις δύο ή στις τρεις πρώτες τάξεις[8].
Στο χώρο της δικαιοσύνης οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ήταν επίσης σημαντικές προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού και του ελέγχου της εξουσίας και ως εκ τούτου είχαν ως αποτέλεσμα τη βαθμιαία άμεση ή έμμεση αύξηση της συμμετοχής των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας. Ο Σόλων έδωσε τη δυνατότητα σε κάθε πολίτη οποιασδήποτε τάξης να καταγγέλλει στον Άρειο Πάγο οποιονδήποτε, ακόμα και άρχοντα, με αγωγή. Επίσης ιδρύοντας την Ηλιαία, ένα λαϊκό δικαστήριο με πολλά μέλη, ως αντίβαρο του Αρείου Πάγου σε θέματα απονομής δικαιοσύνης έδωσε την δυνατότητα σε ένα μεγάλο μέρος των πολιτών να συμμετέχει σ'; αυτή.
Ασφαλώς, οι αλλαγές αυτές ήταν πολλές και ριζοσπαστικές, ωστόσο, το πολίτευμα παρέμενε "τιμοκρατικό": στις ανώτατες δημόσιες θέσεις εκλέγονταν μόνο πρόσωπα από τις δύο ανώτερες τάξεις των ευγενών ("πεντακοσιομέδιμνοι" και "ιππείς") ενώ από τις υπόλοιπες δύο τάξεις, οι μεν "ζευγίτες" ήταν εκλόγιμοι μόνο σε κατώτερες αρχές ενώ οι "θήτες" σε καμία. Σε κάθε περίπτωση όμως ένα είναι βέβαιον, ο Σόλωνας διαμόρφωσε τους θεσμούς ή έβαλε τα θεμέλια πάνω στα οποία θα στηρίζονταν και θα εξελίσσονταν το οικοδόμημα της Δημοκρατίας[9].
1.2. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη
Έπειτα από μια αναστολή της δημοκρατικής εξέλιξης με την τυραννία των Πεισιστρατιδών, που κι αυτή στράφηκε κατά της αριστοκρατίας και των γενών, η συμμετοχικότητα των πολιτών και ως εκ τούτου η δημοκρατία τελειοποιείται με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Ο Αριστοτέλης μάλιστα για το συγκεκριμένο θέμα θα πει ότι: από το Σόλωνα «αρχή δημοκρατίας εγένετο», ενώ η πολιτεία του Κλεισθένη «δημοτικωτέρα πολύ του Σόλωνος εγένετο». Με το νέο πολιτειακό σύστημα που εφάρμοσε καταργήθηκαν οι θεσμοί των γενών και των φυλών που αποτελούσαν τη βάση της κοινωνικής διαίρεσης. Η νέα πολιτειακή δομή βασιζόταν στην τοπογραφία[10]. Οι τέσσερις παλαιές φυλές αντικαταστάθηκαν με δέκα τεχνητές φυλές.
Ο Κλεισθένης με την αναδιάρθρωση των φυλών μετατοπίζει το πολιτικό κέντρο βάρους στους δήμους οι οποίοι αποκτούν διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια, με δική τους εκκλησία, αιρετές - κληρωτές αρχές, περιουσία, ταμείο και αρχεία. Ενώ λοιπόν παλιότερα η βάση για να διεκδικήσει κάποιος την ιδιότητα του πολίτη ήταν η φρατρία του πατέρα του, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη η διαδικασία αυτή μεταφέρονταν στο δήμο. Με αυτόν τον τρόπο η αναγνώριση της ιδιότητας του πολίτη στο νέο άνδρα που με την ενηλικίωση του διεκδικούσε, εξαρτιόταν από την ψήφο «του γείτονά του»[11]. Μέσα από αυτούς τους πολίτες των δήμων θα προκριθούν οι καλύτεροι κι απ αυτούς θα κληρωθούν οι πενήντα βουλευτές που θα εκπροσωπούν τις φυλές με αποτέλεσμα η Βουλή να διευρυνθεί (500 μέλη, 50 από κάθε φυλή) και να αναλάβει, σε σύμπραξη με τους άρχοντες, και τη διοίκηση της πολιτείας. Οι βουλευτές οριστικά πλέον εκλέγονται από όλες τις τάξεις εκτός από αυτήν των θυτών.
Ένα εξαιρετικά σημαντικό μέτρο που αποδίδεται στον Κλεισθένη και έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την αύξηση συμμετοχής των κατώτερων τάξεων στα πολιτικά πράγματα ήταν η πολιτογράφηση μετοίκων αλλά και απελεύθερων, με αποτέλεσμα μεγάλος αριθμός κατοίκων της Αττικής να αποκτήσει δικαιώματα αθηναίου πολίτη.
Ο οστρακισμός ήταν επίσης ένα προληπτικό μέτρο (ο Αριστοτέλης το αποδίδει στον Κλεισθένη) στο οποίο δικαίωμα συμμετοχής είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες και εφαρμόζονταν ως εξής: επάνω σε ένα όστρακο (κομμάτι από σπασμένο αγγείο) γράφονταν το όνομα όποιου θεωρούνταν επικίνδυνο για το πολίτευμα. Αν οι ψήφοι (τα όστρακα) έφθαναν τις 6.000, τότε ο άνθρωπος αυτός εξοριζόταν από την Αθήνα. Με αυτόν τον τρόπο ο Κλεισθένης έδινε σ'; όλο το λαό το δικαίωμα να υποδεικνύει τον άνθρωπο που έπρεπε να απομακρυνθεί, επειδή θεωρούνταν επικίνδυνος για την πολιτική ειρήνη.
Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη εξασφάλισαν στους πολίτες ισονομία και ισηγορία και ουσιαστική συμμετοχή αυτών στα κοινά καθώς το νέο σύστημα οργάνωσης που υιοθέτησε μετέφερε τις περισσότερες εξουσίες στο δήμο - λαό[12].
1.3. Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη
Έναν αιώνα σχεδόν μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα ο Εφιάλτης, πολιτικός της αρχαίας Αθήνας θα αγωνιστεί και θα επιτύχει τον περιορισμό της εξουσίας - του μόνου ανεξέλεγκτου, ισόβιου αλλά και αριστοκρατικού λειτουργήματος, της μόνης ίσως εξαίρεσης στην, κατά τα άλλα, δημοκρατική δομή της πολιτείας - του Αρείου Πάγου (462 π.Χ.) που απαρτιζόταν από ισόβια μέλη των δύο ανωτέρων κοινωνικών τάξεων και είχε τεράστιο κύρος με απροσδιόριστες και εκτεταμένες εξουσίες. Προκειμένου να επιτύχει κάτι τέτοιο, προέβη στις ακόλουθες μεταρρυθμίσεις:
Μετέφερε πολιτικές, ελεγκτικές και δικαστικές αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου στην εκκλησία του δήμου, τη βουλή και τα λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Ο Άρειος Πάγος διατήρησε μόνο αρμοδιότητες που αφορούσαν θρησκευτικά θέματα. Με αυτό τον τρόπο η εξουσία πέρασε ολοκληρωτικά στο δήμο δηλαδή στον κάθε πολίτη.
Μια άλλη μεταρρύθμιση που συχνά αποδίδεται στον Εφιάλτη, είναι η περίφημη "γραφή παρανόμων". Το μέτρο αυτό έδινε το δικαίωμα σε κάθε πολίτη, να εναντιωθεί σε μια απόφαση που έκρινε ότι ήταν αντίθετη προς τους νόμους της πόλης. Με το μέτρο αυτό η δημοκρατία ολοκληρώνεται. Γίνεται "άκρακτος" και ο λαός γίνεται κυρίαρχος σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής ζωής. Χωρίς την έγκρισή του τίποτε δεν μπορεί να γίνει.
Μετά τη δολοφονία του Εφιάλτη (πιθανόν εξαιτίας των μεταρρυθμίσεών του, ο Περικλής θα αναλάβει να ενισχύσει τη δημοκρατία με όσους θεσμούς ακόμη χρειάζεται, για την εύρυθμη λειτουργία της[13].
1.4. Οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή
Ο Περικλής από πολύ νωρίς αντιλήφθηκε ότι η αθηναϊκή δημοκρατία θα ολοκληρώνονταν όχι με την δημιουργία νέων πολιτειακών οργάνων, αλλά με τη διεύρυνση του σώματος των ενεργών πολιτών. Σύμφωνα με τις μεταρρυθμίσεις του, όλοι πρέπει να συμμετέχουν και να εξυπηρετούν τις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας: ελευθερία, ισοκρατία, ισοψηφία, ισοτιμία, ισονομία, ισηγορία, από τις οποίες απορρέουν τα πολιτικά δικαιώματα των Αθηναίων. Έτσι για πρώτη φορά:
Εισήγαγε τη «μισθοφορά», δηλαδή την πληρωμή μισθού στα μέλη των δικαστηρίων και της Βουλής των 500, μέτρο που σταδιακά εφαρμόστηκε σε όλους τους κληρωτούς άρχοντες. Με το μέτρο της «μισθοφοράς» ο Περικλής διεύρυνε τη δυνατότητα συμμετοχής του λαού στα κοινά και έδωσε τη δυνατότητα ακόμα και στον φτωχότερο πολίτη, να αφιερώσει ένα μέρος του χρόνου του στη δημόσια ζωή της πόλης. Η εκλογή των αρχόντων καθιερώθηκε να γίνεται με κλήρωση και όχι κατ' επιλογήν, ώστε να έχουν πιθανότητα επιτυχίας όλοι οι πολίτες. Από τον Άρειο Πάγο, το προπύργιο των ολιγαρχικών, αφαιρέθηκαν πολλές δικαιοδοσίες και δόθηκαν σε δέκα άλλα δικαστήρια με 500 δικαστές το καθένα, οι οποίοι ορίζονταν με κλήρο. Έδωσε το δικαίωμα να μετέχουν σε όλα τα αξιώματα και οι θήτες, καθώς τόσο τα Μηδικά όσο και η εξάπλωση της Αθήνας στο Αιγαίο στη συνέχεια, άλλαξαν τις κοινωνικές βάσεις της δημοκρατίας του Κλεισθένη, φέρνοντας τους στο πολιτικό προσκήνιο, αφού αυτοί ήταν εκείνοι που κινούσαν το στόλο.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή όλοι πλέον είχαν τη δυνατότητα να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη. Η κοινωνική θέση και η περιουσία έπαψαν να αποτελούν προϋπόθεση για τη συμμετοχή στα κοινά. Κάθε Αθηναίος που είχε γεννηθεί στην Αθήνα και είχε ή μπορούσε να αποκτήσει την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη μπορούσε να συμμετέχει στην πολιτική και να καταλάβει κάποιο απ'; τα ανώτατα αξιώματα. Η ισονομία ήταν πλήρης και η ελευθερία των πολιτών περιοριζόταν μόνο από τους νόμους τους οποίους οι ίδιοι είχαν ψηφίσει[14].
2. Τα πολιτειακά όργανα μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η λαϊκή κυριαρχία στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. (Σύνθεση - Δικαιοδοσίες)
Το πολίτευμα της Αθήνας άρχισε να χτίζεται με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, ο Κλεισθένης το έκανε περισσότερο δημοκρατικό, με την έννοια ότι αυτός που κυβερνά είναι ο δήμος δηλαδή ο λαός. Ο Εφιάλτης και ο Περικλής όμως ήταν αυτοί που τελικά περιόρισαν σημαντικά τις πιθανές βλέψεις των παλαιών αριστοκρατών μέσω της μείωσης των αρμοδιοτήτων των οργάνων στα οποία συμμετείχαν, μεταφέροντας τις αρμοδιότητες αυτές στα όργανα που εξέφραζαν άμεσα τη θέληση του λαού. Με αυτό τον τρόπο η αθηναϊκή δημοκρατία γίνεται άμεση. Ο κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να συμμετέχει, να συμφωνεί ή να διαφωνεί, να εκλέγει και να εκλέγεται. Τα πολιτειακά όργανα μέσω των οποίων επιτυγχάνεται αυτή η λαϊκή κυριαρχία και πάνω στα οποία στηρίχθηκε η δημοκρατία είναι βασικά τέσσερα: η Εκκλησία του Δήμου, η Βουλή των πεντακοσίων, η Ηλιαία, και οι 10 στρατηγοί.
2.1 Η Εκκλησία του Δήμου.
Είναι το κυρίαρχο σώμα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Σ' αυτήν έπαιρναν μέρος όλοι οι Αθηναίοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει το εικοστό έτος της ηλικίας τους. Η συμμετοχή δεν ήταν υποχρεωτική, όμως κάθε πολίτης μπορούσε να απευθυνθεί, χωρίς περιορισμό, σ'; αυτή και να θέσει ή να συζητήσει θέματα που αφορούσαν το κράτος. Αποκλείονται μόνον όσοι έχουν κηρυχθεί "άτιμοι", έχουν δηλαδή χάσει τα πολιτικά και αστικά τους δικαιώματα. Συνέρχονταν στην Πνύκα, με την ανατολή του ήλιου, τέσσερις φορές σε κάθε πρυτανεία, δηλαδή τριάντα έξι φορές το χρόνο. Οι περισσότερες αποφάσεις της (ψηφίσματα) λαμβάνονταν με χειροτονία.
Έχει απεριόριστες δικαιοδοσίες: Ψηφίζει τους νέους νόμους, εκλέγει τους αιρετούς άρχοντες, ασκεί τον έλεγχο της διοίκησης, αποφασίζει για την πολιτογράφηση μετοίκων ή δούλων, επιβάλλει την ποινή της εξορίας και της δήμευσης της περιουσίας, έχει τον κύριο λόγο στα θέματα εξωτερικής πολιτικής αλλά και στα στρατιωτικά ζητήματα (σύναψη συμμαχιών, κήρυξη πολέμου, εκλογή, αποστολή ή επιστροφή πρεσβευτών, εκλογή στρατηγών), ασκεί οικονομική πολιτική (αποφασίζει για το νόμισμα και τις πολιτικές ή στρατιωτικές δαπάνες), αποφασίζει για θέματα της επίσημης θρησκείας (ίδρυση νέων ναών, εισαγωγή της λατρείας ξένων θεοτήτων, μισθός ιερέων και ιερειών, εισαγωγή νέου τελετουργικού στις επίσημες λατρείες). Εν ολίγοις όλες οι αποφάσεις παίρνονται από τον δήμο ακόμη και οι πιο σημαντικές[15].
2.2 Η Βουλή των πεντακοσίων.
Τα μέλη της εκλέγονταν από τους πολίτες που είχαν συμπληρώσει την ηλικία των 30 ετών. Κάθε χρόνο κληρώνονταν, από τους δήμους καθεμιάς από τις δέκα φυλές, 50 πολίτες ως βουλευτές, με αναλογική αντιστοιχία του αριθμού των βουλευτών στον πληθυσμό κάθε δήμου, άρα 500 συνολικά βουλευτές από όλες τις φυλές, που ασκούν το βουλευτικό αξίωμα για 36 ημέρες. Οι 50 βουλευτές της φυλής, στις 36 ημέρες της αρχής τους ονομάζονται πρυτάνεις και η φυλή τους πρυτανεύουσα, ο δε επικεφαλής τους επιστάτης των πρυτάνεων. Τα καθήκοντά της είναι εκτελεστικά, φροντίζει δηλαδή για την εκτέλεση των αποφάσεων της Εκκλησίας του Δήμου και νομοθετικά, καταρτίζει τα «προβουλεύματα» δηλαδή τα θέματα που θα τεθούν για συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου. Συνερχόταν καθημερινά (εκτός από τις γιορτές), ενώ αν υπήρχε ανάγκη συνεδρίαζε και εκτάκτως.
Στη δικαιοδοσία και τα καθήκοντα της βουλής και των πρυτάνεων, ήταν η εποπτεία των πολυάριθμων ειδικών επιτροπών της πολιτείας, η επίβλεψη των αρχόντων και η στενή συνεργασία με τους στρατηγούς και τους άλλους ανώτατους άρχοντες. Ως εκ τούτου: είχε δικαιοδοσία στην εξωτερική πολιτική και τη διπλωματία καθώς και σε θέματα συμμαχιών[16], αλλά και ως γενικός επόπτης των δημοσιονομικών, είχε οικονομικές αρμοδιότητες[17]. Αν και δεν είχε την άμεση παρακολούθηση των στρατιωτικών δυνάμεων, αφού αυτά ήταν ευθύνη των στρατηγών, αναφέρονταν σ'; αυτή όλα τα ζητήματα που σχετίζονταν με τη διατήρηση επαρκών δυνάμεων για την ασφάλεια της πολιτείας. Τέλος στη δικαιοδοσία της ανήκε η πρώτη φάση της δοκιμασίας των εννέα αρχόντων, πλην του γραμματέα των θεσμοθετών. Ο έλεγχος των αρχόντων ήταν μια απ'; τις δικαιοδοσίες της που έδινε μεγάλο κύρος στη Βουλή.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι, η Βουλή των 500 ήταν ένα ιδιότυπο νομοπαρασκευαστικό, αλλά και συμβουλευτικό και διοικητικό σώμα, που διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στην πολιτική ζωή. Συνεργαζόταν με όλους τους άρχοντες, τις κρατικές επιτροπές και τις στρατιωτικές αρχές, ενεργώντας ως γενικός συντονιστής και επόπτης της κρατικής λειτουργίας και εγγυητής της ενότητας και της συνέχειας στη διοίκηση της πολιτείας[18].
2.3 Το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας.
Η Ηλιαία ήταν ένα λαϊκό δικαστήριο δευτέρου βαθμού, εκδίκαζε, δηλαδή, υποθέσεις «κατ’ έφεσιν», εκτός από φόνο, και οι αποφάσεις της είναι τελεσίδικες. Αποτελούνταν από 5000 τακτικά μέλη και 1000 αναπληρωματικά. Κάθε χρόνο από κάθε φυλή επιλέγονταν με κλήρο 500 τακτικά μέλη και 100 αναπληρωματικά. Με νέα κλήρωση, η Ηλιαία χωριζόταν σε 10 τμήματα των 600 δικαστών, κατά τρόπο ώστε οι πολίτες των δέκα φυλών να αντιπροσωπεύονται εξ ίσου σε κάθε τμήμα. Δίκαζε κατά τμήματα, ανάλογα δε με τη σοβαρότητα της υποθέσεως μπορεί να δίκαζαν από 2 έως και 4 τμήματα μαζί. Πρόεδροι των τμημάτων ήταν άρχοντες, που κληρώνονταν στην αρχή του χρόνου και είχαν παράλληλα ως έργο τη μελέτη της υπόθεσης, την προδικασία και την προανάκριση. Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας του και δεν εκκρεμούσε εναντίον του κατηγορία. Τα μέλη αυτά ορκίζονταν ότι θα ψηφίζουν κατά τους νόμους και τα ψηφίσματα της Εκκλησίας και της Βουλής ή κατά συνείδηση, όπου δεν υπήρχε νόμος, ότι δεν θα δωροδοκηθούν, ότι θα είναι αμερόληπτοι και ότι η ψήφος τους θα αφορά μόνο το περιεχόμενο της κατηγορίας.
Στην Ηλιαία μπορούσε να καταγγείλει κανείς ακόμα και τις αποφάσεις των αρχόντων, αν τις θεωρούσε άδικες και επιζήμιες για την πόλη. Επειδή η δικαστική εργασία ήταν πολλή, αφού η δημοκρατική λειτουργία απαιτούσε να ελέγχονται συνεχώς οι πάντες από τους πάντες, προβλεπόταν δικαστικός μισθός, ώστε να μην αποκλείεται η συμμετοχή των πολιτών που δεν διέθεταν τα οικονομικά μέσα για να απασχολούνται ως δικαστές συνεχώς επί ένα χρόνο[19].
2.4 Οι Δέκα στρατηγοί
Η στρατηγία προϋπέθετε, κατ' αρχήν, ειδικές γνώσεις και πείρα στα πολεμικά και αργότερα και στα πολιτικά. Για το λόγο αυτό εξαιρέθηκε από το γενικό κανόνα της κλήρωσης και ήταν ένα από τα ελάχιστα αιρετά αξιώματα. Οι δέκα στρατηγοί εκλέγονται από την Εκκλησία του δήμου, ένας από κάθε φυλή, με ετήσια θητεία. Δικαίωμα εκλογής είχαν όλοι οι άνω των 30 ετών Αθηναίοι. Στην αρχή κάθε φυλή έβγαζε ένα στρατηγό, όμως, λόγω των ιδιαιτέρων ικανοτήτων που απαιτούσε η στρατηγία, δόθηκε η δυνατότητα επανεκλογής. Επιδιωκόταν, ασφαλώς, οι στρατηγοί να διαθέτουν στρατιωτικές, πολιτικές και ηγετικές ικανότητες, χωρίς αυτό να αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση. Οι στρατηγοί είναι αρχηγοί του στρατού και του στόλου, διαχειρίζονται την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, συμμετέχουν στις συνεδριάσεις της Βουλής και εισηγούνται θέματα, που συζητούσε το σώμα και κατάρτιζε προβουλεύματα για να τα υποβάλει στην Εκκλησία του δήμου. Γενικά, βρίσκονταν σε στενή επαφή με τη Βουλή και τις επιτροπές της, για θέματα που υπάγονταν στις αρμοδιότητές τους.
Όλοι οι στρατηγοί είχαν την ίδια εξουσία. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας, τα καθήκοντα καθενός προσδιορίζονταν με κλήρο και άλλαζε καθημερινά ο αρχιστράτηγος. Μόνο η Εκκλησία του δήμου είχε το δικαίωμα να αναθέσει σε ένα συγκεκριμένο στρατηγό το γενικό πρόσταγμα στις επιχειρήσεις μιας εκστρατείας. Σε ορισμένες, μάλιστα. εξαιρετικές περιπτώσεις, ο δήμος χορηγούσε, εντελώς προσωρινά, ειδικά προνόμια σε έναν ή περισσότερους στρατηγούς. Αυτό συνέβαινε κυρίως σε μακρινές εκστρατείες, οπότε έπρεπε, εκ των πραγμάτων, οι στρατηγοί να έχουν τη δυνατότητα να ενεργούν με δική τους πρωτοβουλία, χωρίς να απαιτείται προηγούμενη συνεννόηση με την Εκκλησία. Σε κάθε περίπτωση, επιστρέφοντας από την εκστρατεία ή στο τέλος της θητείας τους, έδιναν λόγο των πράξεών τους, όπως και όλοι οι άλλοι άρχοντες.
Η στρατηγία απέκτησε μεγάλο κύρος και δύναμη στην αθηναϊκή δημοκρατία, διότι ορισμένοι από τους στρατηγούς υπήρξαν και μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες, που διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας. Όπως όμως ήδη αναφέρθηκε, δεν υπήρξε κανένα κρούσμα κατάχρησης εξουσίας από στρατηγό. Και για το λόγο αυτό, ο δήμος δεν δίσταζε να εκλέγει τους στρατηγούς από οποιαδήποτε τάξη (και από τα αριστοκρατικά γένη), αρκεί να διέθεταν τα απαιτούμενα προσόντα[20].
3. Ποίοι και πόσοι κατέχουν το αξίωμα του βουλευτή το χρονικό διάστημα 456 - 431 π.Χ.
Στο σημείο αυτό, το θέμα που θα μας απασχολήσει είναι: ποιοι και πόσοι ήταν αυτοί που μπορούσαν να γίνουν βουλευτές στην ακμή του δημοκρατικού πολιτεύματος και δη από το 456 π.Χ. μέχρι την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου.
Σε σχέση με το πρώτο ερώτημα ποιοι θα μπορούσαν να γίνουν βουλευτές κατά τον 5ο αι. π.Χ., λαμβάνοντας υπόψη, τα ποσοστά των οικονομικών τάξεων μέσα στον σύνολο των πολιτών που υπολογίζονται ως εξής: αυτοαπασχολούμενοι και ημερομίσθιοι 50-55% οι οποίοι ασχολούνται κυρίως με την γεωργία και την κτηνοτροφία, μεσαία στρώματα 40-45% (έμποροι, βιοτέχνες, ναυτικοί) και τέλος ανώτερα στρώματα μόλις 5% (μεγαλοϊδιοκτήτες γης, εφοπλιστές)[21] και με δεδομένο ότι μετά τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή όλοι οι πολίτες μπορούν να συμμετέχουν σε όλα τα αξιώματα, θα συμπεραίναμε ότι οι βουλευτές προέρχονταν κατ'; αναλογία από αυτές τις οικονομικές τάξεις. Επιπλέον η από Κλεισθένους ισχύουσα κατανομή των δήμων δίνει τη δυνατότητα συμμετοχής βουλευτών σε κάθε περιοχή της Αττικής.
Προκειμένου να απαντηθεί το δεύτερο ερώτημα πόσοι δηλαδή καταλαμβάνουν το βουλευτικό αξίωμα θα πρέπει να λάβουμε κατ'; αρχάς υπόψη ότι ο πληθυσμός των Αθηνών κατά την περίοδο της μεγάλης ακμής, ήταν περίπου 400.000 άτομα. Από αυτά οι 100.000 ήταν μέτοικοι, οι 100.000 δούλοι, 160.000 γυναίκες και παιδιά και 40.000 οι Αθηναίοι πολίτες[22].
Έχει ήδη γίνει λεπτομερής αναφορά στο πρώτο μέρος αυτής της εργασίας, ποιοι είχαν δικαίωμα συμμετοχής στη Βουλή των Πεντακοσίων. Γνωρίζοντας όλα αυτά με μια πρώτη ματιά εύκολα θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι στα 25 χρόνια που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου, περίπου 12500 πολίτες ανέλαβαν το αξίωμα του βουλευτή (500 βουλευτές Χ 25 έτη).
Αν όμως αφαιρέσουμε από τον αριθμό των ενεργών πολιτών αυτούς που δεν έχουν συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας τους -; αφού ενεργοί πολίτες λογίζονται όλοι οι άνδρες άνω των 18 ετών (ουσιαστικά 20 ετών αφού από 18-20 λαμβάνουν τη στρατιωτική τους εκπαίδευση), το δε βουλευτικό αξίωμα μπορεί να καταλάβει μόνο κάποιος που έχει συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας του τότε εξαιρείται ένα ποσοστό νέων Αθηναίων από το σύνολο των 40.000. Εάν επιμερίσουμε την ηλικία από 18 -; 80 περίπου σε 4 γενιές (4Χ15) ισόποσα για τις 40.000, οι 10000 νέοι έως 30 ετών εξαιρούνται και άρα βουλευτές δύνανται να γίνουν 30.000 Αθηναίοι. Από αυτούς 12500 πολίτες έλαβαν δυνητικά, όπως ανέπτυξα πιο πάνω, το βουλευτικό αξίωμα. Δεν θα υπεισέλθω σε υποθέσεις όπως: α) κάποιοι μπορεί να είχαν κληρωθεί δύο φορές, β) κάποιος απεβίωσε στη διάρκεια της θητείας του και αντικαταστάθηκε, γ) κάποιος για κάποιο λόγο έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα, δ) κάποιος που ήδη έχει κληρωθεί και δεν περνάει το στάδιο της «δοκιμασίας», υποθέσεις οι οποίες αυξάνουν ή μειώνουν τον παραπάνω αριθμό των 12.500 βουλευτών.
Καταλήγοντας θα λέγαμε ότι το σύνολο των βουλευτών που κατέλαβαν το βουλευτικό θώκο κατά τα 25 χρόνια που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου δεν θα πρέπει να ξεπερνούν οπωσδήποτε το ένα τέταρτο του συνόλου των ενεργών πολιτών.
Συμπέρασμα
Αν και η πολιτική συμμετοχή στην αρχαία Αθήνα ήταν υπόθεση μερικών χιλιάδων ανδρών, αν και ο αθηναϊκός δήμος αποτελούσε μια μειοψηφία του πληθυσμού της Αθήνας, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε μια άμεση δημοκρατία. Η καθιέρωση της κλήρωσης αντί της εκλογής στα περισσότερα αξιώματα, γεγονός που κάνει τους πολίτες να αισθάνονται ότι δεν είναι μόνο ίσοι μεταξύ τους αλλά έχουν και ίσες ευκαιρίες συμμετοχής στα κοινά, η συνειδητοποίηση του διπλού ρόλου τους στο πολιτικό σύστημα: κυβερνούν αλλά και κυβερνώνται, ελέγχουν και ελέγχονται, διοικούν και διοικούνται, ο μικρός αριθμός αυτών που δικαιούνταν συμμετοχή σ’ αυτό, η παρουσία εμπνευσμένων ανδρών, αλλά και η πολιτική παιδεία που με τα χρόνια δέχονταν οι Αθηναίοι πολίτες ήταν αυτά που επέτρεψαν στην αθηναϊκή δημοκρατία να γίνει και να παραμείνει άμεση.
---------------------
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Καλογεροπούλου Αθηνά, «Η Δημοκρατική Μεταρρύθμιση: Εφιάλτης -; Περικλής» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1.
Καλογεροπούλου Αθηνά, «Η Αθήνα του Περικλέους» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1.
Κουκουζέλη Α., «Πολιτική και θεωρία της πολιτικής», στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Β.
Μαστραπά Αντώνη, «Η πόλη κράτος», στο: Ελληνική Ιστορία, Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
Μήλιος Ανδρέας, «Η έννοια του ελεύθερου πολίτη», στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως κα τα μεταβυζαντινά χρόνια, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Α.
Μπιργάλιας Νίκος, «Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή», στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως κα τα μεταβυζαντινά χρόνια, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Α.
Ντόκας Αγησίλαος, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, εκδ. Ι.Δ. Κολλάρου & Σια Α.Ε, Α έκδοση.
Σακελλαρίου Μιχαήλ, «Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πολιτειακή Οργάνωση», στο: Ιστορία των Ελλήνων, τ. 3 (Κλασσικοί χρόνοι), επιμ. Νικ. Μπιργάλια εκδ. Δομή.
Σακελλαρίου Μιχαήλ, «Η ακμή του Αρχαϊκού Ελληνισμού», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Β΄.
Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991.
Josiah Ober, Μάζες και ελιτ στη Δημοκρατική Αθήνα, μετ. Β. Γ. Σερέτη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2004.
-----------------------
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Μιχαήλ Σακελλαρίου, «Η ακμή του Αρχαϊκού Ελληνισμού», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Β΄, σελ. 204-220 και 230-236. και Α. Κουκουζέλη, «Πολιτική και θεωρία της πολιτικής», στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Β, σελ. 73-88.
[2] Ανδρέα Μήλιου, «Η έννοια του ελεύθερου πολίτη», στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως κα τα μεταβυζαντινά χρόνια, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Α, σελ. 23-112.
[3] Νίκου Μπιργάλια, «Ο αρχαίος δημόσιος βίος, πολιτική ζωή και τάξεις: δικαστική, στρατιωτική και θρησκευτική ζωή», στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως κα τα μεταβυζαντινά χρόνια, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Α, σελ. 136 και 142.
[4] Αντώνη Μαστραπά, «Η πόλη κράτος», στο: Ελληνική Ιστορία, Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ. 87-106 και Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 20 και Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 42 -70.
[5] πεντακοσιομέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίται, θήτες με εισόδημα κάτω των διακοσίων μεδίμνων ετησίως
[6] Σύμφωνα μ'; αυτό το μέτρο, ο δήμος εξέλεγε ένα αριθμό υποψήφιων αρχόντων από την τάξη των πεντακοσιομέδιμνων και στη συνέχεια γινόταν κλήρωση για την ανάδειξη ενός από αυτούς τους υποψηφίους
[7] δηλ. τη διαδικασία προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων που θα υποβάλλονταν στην εκκλησία του δήμου
[8] Μιχαήλ Σακελλαρίου, ο.π. σελ. 234. και Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ. 135
[9] Νίκου Μπιργάλια, ο.π., σελ.133-136, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 80-86, Μιχαήλ Σακελλαρίου, ο.π. σελ, 233-236, Αγησίλαου Ντόκα, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, εκδ. Ι.Δ. Κολλάρου & Σια Α.Ε, Α έκδοση, σελ. 12-22 και Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 20-23.
[10]Ο Κλεισθένης απέβλεπε στη διάσπαση των τοπικιστικών παρατάξεων και τον περιορισμό της δυνατότητας επηρεασμού των ασθενέστερων πολιτών από έναν αριστοκράτη αρχηγό η οποία παλαιότερα είχε οδηγήσει σε τυραννικά καθεστώτα. Συγκεκριμένα αμέσως μετά το Σόλωνα εμφανίζονται στην Αττική τρεις παρατάξεις (παράλιοι:ασχολούνταν με το εμπόριο, την αλιεία τη ναυσιπλοία κλπ, οι πεδιακοί: πλούσιοι γαιοκτήμονες ευγενικής ή μη καταγωγής, διάκριοι: αγρότες υποβαθμισμένων περιοχών ή οπλίτες που ζητούσαν αναδασμό της γής), οι οποίες πιθανόν εξέφραζαν τους ανταγωνισμούς τριών αριστοκρατών (Μεγακλή, Λυκούργου, Πεισίστρατου αντίστοιχα) και των οπαδών τους που κατάγονταν απ'; τις περιοχές αυτές, οι οποίοι είχαν ως κύριο στόχο την κατάληψη της εξουσίας και τη διατήρηση των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα ή την καταστρατήγησή τους. Γι' αυτό ο Κλεισθένης χώρισε τις τριττύες ανά δέκα: δέκα «περί το άστυ», δέκα «παράλιες» και δέκα «μεσόγειες», και ύστερα, με κλήρο, δόθηκαν σε κάθε φυλή πάλι τρεις τριττύες, αλλά μία από κάθε τομέα (άστυ, παραλία, μεσογαία).
[11] Josiah Ober, Μάζες και ελιτ στη Δημοκρατική Αθήνα, μετ. Β. Γ. Σερέτη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2004, σελ. 116.
[12] Νίκου Μπιργάλια, ο.π, σελ.140-143, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84, Μιχαήλ Σακελλαρίου, σελ, 265-270, Ch. G. Starr, ο.π., σελ. 28-34 και Αγησίλαου Ντόκα, ο.π., σελ. 22-25.
[13] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Δημοκρατική Μεταρρύθμιση: Εφιάλτης -; Περικλής» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 52-61, Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π, σελ.146-148, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84
[14] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Δημοκρατική Μεταρρύθμιση: Εφιάλτης -; Περικλής» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 52-61, Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.146-148, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84.
[15] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.151-164
[16] δεχόταν πρώτη τους ξένους πρέσβεις και κατόπιν τους παρουσίαζε στην Εκκλησία) εξέταζε πρώτη τα προβλήματα που αναφύονταν με τους συμμάχους και ετοίμαζε προβούλευμα για την Εκκλησία
[17] προσδιόριζε πριν δώσει προβούλευμα στην Εκκλησία, το ύψος του συμμαχικού φόρου και του φόρου των πόλεων που αποστάτησαν, φρόντιζε για την εξεύρεση πρόσθετων πόρων για τις πολεμικές επιχειρήσεις, ασκούσε τον έλεγχο των "αδυνάτων" (αναπήρων και ατόμων με ειδικές ανάγκες, θα λέγαμε σήμερα, τους οποίους επιδοτούσε για να ζήσουν
[18] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.151-164
[19] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.151-164
[20] Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.151-164
[21] Μιχαήλ Σακελλαρίου, «Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πολιτειακή Οργάνωση», στο: Ιστορία των Ελλήνων, τ. 3 (Κλασσικοί χρόνοι), επιμ. Νικ. Μπιργάλια εκδ. Δομή, σελ. 541.
[22] Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ.62, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ. 145, Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 101-102.
