Φόβος για το άγνωστο

Ο φόβος για το άγνωστο είναι ευρύτατα διαδεδομένος στο γενικό πληθυσμό, με κορύφωση της συχνότητάς του σε άτομα που παρουσιάζουν αγχώδεις διαταραχές. Εμφανίζεται τόσο σε ατομικό όσο και σε επίπεδο συνόλου.

Στη δεύτερη περίπτωση, σε κοινωνικό επίπεδο δηλαδή αποτελεί αιτία πολιτισμικής στασιμότητας, συντηρητισμού, διαιώνισης προβληματικών καταστάσεων, ενώ αποτελεί επίσης βασικό εργαλείο πολιτικής χειραγώγησης (βλέπε γνωσιακές προδιαθέσεις π.χ. φαινόμενο status quo).

Ο φόβος για το άγνωστο ενέχει μια υπαρξιακή πλευρά. Σε υπαρξιακό επίπεδο συνδέεται με το φόβο για το θάνατο, το φόβο για το αύριο, το φόβο για τον κόσμο, το φόβο για τον εαυτό μας. Αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης. Η πλευρά αυτή δε θα απασχολήσει το παρόν άρθρο.

Το άγνωστο προκαλεί αρνητικούς συνειρμούς. Ουσιαστικά πυροδοτεί δυσλειτουργικούς τρόπους σκέψεις και αρνητικού περιεχομένου πεποιθήσεις όπως :

• Ό,τι δεν ξέρεις, μπορεί να σε βλάψει
• Ό,τι δεν ξέρεις, δεν μπορείς να το ελέγξεις
• Ό,τι δεν μπορείς να ελέγξεις, μπορεί να σε βλάψει.
• Άρα πρέπει να αποφεύγεις το άγνωστο.
• Άρα πρέπει να ελέγχεις τα πάντα.

Η παραπάνω νοητική επεξεργασία συνήθως παραμένει στάσιμη γιατί σχετίζεται άμεσα με το συναίσθημα του φόβου και του άγχους, συναίσθημα που διατηρεί διαχρονικά κυρίαρχη θέση στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου.

Το σημείο κλειδί είναι ότι μια περαιτέρω πιο ενδελεχής επεξεργασία στο θέμα θα μπορούσε να προσφέρει θεαματικά και απρόσμενα θετικά αποτελέσματα στον τυχερό που θα αποφάσιζε να την κάνει.

Καταρχήν λοιπόν θα πρέπει να εννοήσουμε ότι μέσα στην καθημερινότητα υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα «άγνωστου». Μάλιστα μπορεί να μην καταλαβαίνουμε συνειδητά ότι συναντάμε το άγνωστο σε κάθε μας κίνηση. Τέτοια παραδείγματα μπορεί να είναι : Το αν θα μας πειράξει η τυρόπιτα που πήραμε από το φούρνο, αν θα τρακάρει το μηχανάκι, το αν θα εξυπηρετηθούμε σε δημόσια υπηρεσία, η έκβαση ιατρικών εξετάσεων, η έκβαση εξετάσεων στην εκπαίδευση, η έκβαση μιας συνάντησης, η πορεία μιας σχέσης, ο καιρός, η επίσκεψη σε ένα καινούριο χώρο, τα παιδιά μας που ξενυχτούν τα βράδια, το ταξίδι με ένα αεροπλάνο, η λήψη μιας απόφασης, η επένδυση σε κάποιο επιχειρηματικό σχέδιο, η πορεία μιας οικονομίας κ.τ.λ. κ.τ.λ. Στη διαδικασία αυτή, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ρεαλιστικά και ορθολογιστικά ότι κάτι άγνωστο δεν έπεται ότι θα είναι και άσχημο, αρνητικό, απειλητικό, βλαβερό, επικίνδυνο. Μπορεί αντίθετα να αποβεί θετικό, υγιές, βελτιωτικό, ευχάριστο,. Έτσι δεν μπορούμε να υπεργενικεύσουμε ότι το άγνωστο θα είναι πρόβλημα. Από κει και πέρα το πιο λειτουργικό θα ήταν κάθε περίπτωση να ερμηνεύεται ξεχωριστά αναλόγως με τις ενδείξεις που πιθανώς υπάρχουν. Γιατί αν όντως σε κάποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις όντως είναι σωστό να προλάβουμε μια αρκετά εύλογη αρνητική έκβαση, ίσως υπάρχουν άλλες τόσες που φοβόμαστε υπερβολικά και βάζουμε περιορισμούς στη ζωή μας. Όμως η κατά περίπτωση ερμηνεία και δράση καθίσταται δυσχερής διότι οι τρόποι σκέψεις που αναφέρθηκαν πιο πάνω λειτουργούν ως γενικοί κανόνες και ουσιαστικά καθορίζουν τη συμπεριφορά μας τροφοδοτώντας μας με αυταπάτες ελέγχου, ασφάλειας και πρόβλεψης του μέλλοντος. Εν τέλει δηλαδή προκαθορίζουμε αυθαίρετα ότι κάτι θα πάει στραβά, άρα νομίζουμε πως αν το αποφύγουμε, γλιτώνουμε από τον κίνδυνο και άρα έχουμε τον έλεγχο της κατάστασης. Και αφού δεν κινδυνέψαμε, είχαμε δίκιο που δεν πράξαμε...

Επιπροσθέτως υπάρχει ένα αγωνιώδες ερώτημα που κατακτά το μέγιστο της προσοχής σε ανθρώπους που έχουν φόβο για το άγνωστο : «Κι αν συμβεί?» Η επιλεκτική εστίαση στη σκέψη αυτή είναι ικανή από μόνη της να πυροδοτήσει άγχος. Είναι επακόλουθο να πυροδοτηθεί ο βιολογικός μηχανισμός του άγχους γιατί υπονοείται απειλή. Οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να αναγνωρίζουν σε κάποιο επίπεδο το απίθανο του φόβου τους όμως προτιμούν να είναι 100% σίγουροι αποφεύγοντας διότι διακατέχονται από το φαινόμενο που ονομάζεται μη ανοχή της αβεβαιότητας. Εδώ επικρατούν δυσλειτουργικές πεποιθήσεις (γνωσίες) τύπου : «είναι τρομερό να μην ξέρεις», «πώς θα ζήσω με την αβεβαιότητα», «για να τα βγάλω πέρα πρέπει να έχω τον έλεγχο». Επιπλέον λειτουργεί παράλληλα και διαβρωτικά και η περίφημη καταστροφοποίηση. Η μεγαλοποίηση δηλαδή σε υπερθετικό βαθμό των επιπτώσεων από το κάθε τι στην καθημερινότητά μας.

Εκείνο που η πλειοψηφία των ανθρώπων αυτών δυσκολεύεται και μάλιστα αρνείται συχνά να δεχτεί είναι ότι δεν είναι εφικτό να ελέγχει κανείς τα πάντα στη ζωή. Αυτό είναι ένα υπαρξιακό αξιωματικό γεγονός. Η επιχειρηματολογία πάνω σε αυτό μπορεί να αποτελέσει και περιεχόμενο βιβλίου. Μια απλή αναδρομή στη ζωή του καθενός αρκεί για να προσφέρει αμέτρητα παραδείγματα. Υπάρχουν παράγοντες πέρα του ελέγχου μας λοιπόν που κινούν τα πράγματα. Ως ένα βασικό παράδειγμα εδώ μπορούμε να εκλάβουμε πολύ απλά και μόνο τους άλλους ανθρώπους. Δηλαδή δεν μπορούμε να ελέγξουμε τι θα κάνουν ή τι θα πουν οι άλλοι. Απλά όλοι μας επιλέγουμε σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό την αυταπάτη του ελέγχου.

Η σημερινή εποχή δε συμβάλλει στην απομυθοποίηση της σημασίας του ελέγχου πάνω στο άγνωστο, αλλά και την αποδοχή της μη ελεγξιμότητάς του . Παρακάτω έχω συλλέξει κάποιες φράσεις, ο προβληματισμός πάνω στις οποίες ίσως βοηθούσε προς μια τέτοια κατεύθυνση :

• Αν ο πλήρης έλεγχος ήταν εφικτός, μήπως η ζωή θα γινόταν απολύτως προβλέψιμη και βαρετή? Τι γίνεται με τον αυθορμητισμό, την περιέργεια, τις εκπλήξεις, τις νέες εμπειρίες?
• Η αβεβαιότητα δεν μπορεί να συνδέεται ενίοτε και με την ύπαρξη ελπίδας?
• Κι αν συμβεί κάτι καλό τελικά και το χάσουμε, επειδή αποφασίσαμε να το αποφύγουμε «για σιγουριά»?
• Πόσο κακό είναι εν τέλει το κακό που ίσως συμβεί αν το άγνωστο αποβεί αρνητικά? (Αποκαταστροφοποίηση)
• Δεν είναι κακό να μην ελέγχει κανείς τα πάντα.
• Ο άνθρωπος έχει όντως τον έλεγχο σε ΜΕΡΙΚΑ πράγματα.
• Το να προσπαθεί να ελέγξει κανείς κάτι που δεν ελέγχεται φέρνει άγχος.
• Το να προσπαθεί να ελέγξει κανείς τα πάντα φέρνει άγχος.
• Το να μην ελέγξει κανείς κάτι ενδέχεται να φέρει καλύτερα αποτελέσματα ως προς την έκβαση από το να ελέγξει.
• Το να μην ελέγχει κανείς τα πάντα δε σημαίνει ότι είναι αδύναμος.
• Το να μην ελέγξει κανείς κάτι που νόμιζε ότι μπορεί, δε σημαίνει ότι απέτυχε.