ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΕΡΙ: Να ‘ταν αυτό άραγε το τέλος του Οδυσσέα;

Θεία Κωμωδία:

Στο 26ο άσμα της Κόλασης ο Δάντης διηγείται ότι, όταν έφτασαν, με οδηγό το Βιργίλιο, στον 8ο Κύκλο, συνάντησαν εκεί τις ψυχές του Διομήδη και του Οδυσσέα τυλιγμένες στις φλόγες. Ο Δάντης θέλησε να τους μιλήσει, αλλά τον συγκράτησε ο Βιργίλιος λέγοντάς του:

Άσε με εμένα να μιλήσω, ξέρω τι θέλεις,
και στο δικό σου λόγο μπορεί ν’ αντισταθούν, μην το ξεχνάς
πως στη ζωή τους ήταν τούτοι Έλληνες…

Έτσι ο Βιργίλιος τους παρακαλεί να διηγηθούν ποιο τέλος είχε η ζωή τους.
Στο απόσπασμα που παραθέτουμε μιλάει ο Οδυσσέας.

[Το Τέλος του Οδυσσέα]
5 Μόλις χωρίστηκα από την Κίρκη, που απάνω
από ένα χρόνο με είχε καρφώσει εκεί πλησίον
στη Γαέτα όπως αργότερα ο δικός σας
ο Αινείας την ονόμασε, τίποτε δεν αξιώθηκε,
ούτε του γιου μου η γλυκιά μνήμη, ούτε το σέβας
10 για γέροντα Πατέρα, ούτε το χρέος μου για αγάπη
που, αν το ξεπλήρωνα, στην Πηνελόπη
θα ‘δινε τη χαρά, τίποτε δεν αξιώθηκε
τη φλόγα μέσα μου, που μ’ έτρωγε, να σβήσει,
αυτήν που μ’ έσπρωχνε τι θα πει κόσμος να γνωρίσω,
15 να λάβω πείρα από τα πάθη, ή απ’ την ανδρεία των ανθρώπων.
Και έξω από έγνοιες ρίχθηκα για τ’ ανοιχτά
πελάγη, για την ευρύχωρη τη θάλασσα, καταμόναχος
σ’ ένα σκαρί από ξύλο. Η συντροφιά μου λιγοστή,
όσοι μου στάθηκαν πιστοί, κανένας άλλος.
20 Τρικυμισμένος, από παραλία σε παραλία, είδα στο τέλος
την Ισπανία, είδα και το Μαρόκο, είδα και το νησί
των Σάρδων, μαζί με τ’ άλλα τα νησιά, που βρέχει
μέσα τους η κλειστή θάλασσα. Εγώ και τα συντρόφια
ήμαστε γερασμένοι πια και αργοκίνητοι, όταν αγγίξαμε
25 το στενό το κανάλι, που ο Ηρακλής
έθεσε σύνορο στον άνθρωπο να μην το ξεπεράσει.
Αφήκα στη δεξιά μου τη Σεβίλια και η Σέτα
μ’ αφήκε στα ζερβά. Αδέλφια μου, είπα, σεις
που σμίξατε μαζί μου και τους χίλιους πόνους
30 γευθήκατε και φθάσαμε στη δυτικήν
άκρια του κόσμου, το λίγο που σας μένει
απ’ τη ζωή, μην αρνηθείτε μιαν ακόμη
πείρα να λάβετε μαζί μου, πίσω απ’ τον ήλιο
να μάθουμε τι γίνεται, στον έρημο τον κόσμο,
35 που ψυχή ζωντανή δεν κατοικεί. Για στοχαστείτε
τη θεϊκιά σας φύτρα· δεν έχετε πλαστεί
να ζήσετε σαν κτήνη, μοίρα σας είναι
η ανδρεία, η γνώση. Τους συντρόφους μου
τα παρακάλια μου τους λύγισαν, τα λίγα λόγια
40 τους φτέρωσαν για το άγνωστο ταξίδι. Την πλώρη μας τότε την στρίψαμε κατά που βγαίνει ο ήλιος, τα κουπιά
στα χέρια μας φτερά γίνηκαν και πετούσαμε
στον ξέφρενο τον πλου, με τη στεριά ζερβά μας.
Όλα τα ξένα αστέρια του άλλου πόλου
45 φωτίζανε τις νύχτες μας, και ο Πολικός μας τόσο χαμηλός
που άγγιζε τη γραμμή της θάλασσας. Πέντε φορές
θέριεψε κι άλλες τόσες εσβήστη της Σελήνης
το φέγγος, από τη στιγμή που ξεθαρρέψαμε
για τη μεγάλη πλάνεση. Τότε μπροστά μας
50 ορθώθηκε ένα όρος. Από το μάκρος
που μας ξεχώριζε φαινόταν σκοτεινό, και όσο για ύψος,
ποτέ μου δεν θυμόμουν ψηλότερο να ‘χω αντικρίσει.
Τρελά χαρήκαμε σαν το είδαμε, μα η αναγάλια
γρήγορα γύρισε σε θρήνο, γιατί απ’ τη νέα τη γη
55 ένα μπουρίνι ξέσπασε και χτύπησε σκληρά
την πλώρη μας, τρεις γύρους έκανε στα κύματα
το ξύλο μας, μα η τέταρτη ύψωσε την πρύμη μας,
τότε που η πλώρη βούλιαζε στον σίφουνα. Ήταν βουλή θεού,
το κύμα μάς κουκούλωσε, εκλείστη η θάλασσα από πάνω μας.

ΔΑΝΤΗΣ ΑΛΙΓΚΕΡΙ, ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ

• Γαέτα: λιμάνι της παλιάς κοντά στη Νεάπολη, όπου ο Αινείας έθαψε την παραμάνα του Γαέτα.
• το στενό κανάλι: τα στενά του Γιβραλτάρ, όπου κατά τη μυθική παράδοση ο Ηρακλής τοποθέτησε τις στήλες του, που δείχνουν τα όρια του κατοικημένου κόσμου. Ο αρχαίος και ο μεσαιωνικός άνθρωπος πίστευε ότι από κει και πέρα απλώνεται ο άγνωστος και ακατοίκητος κόσμος.
• Σέτας: μικρή πόλη του Μαρόκου κοντά στο Γιβραλτάρ.
• την πλώρη… κατά που βγαίνει ο ήλιος: μόλις βγήκαν από το Γιβραλτάρ έστριψαν αριστερά με κατεύθυνση προς το νότο.
• του άλλου πόλου: δηλ. του νότιου Πόλου.
• άγγιζε τη γραμμή της θάλασσας: είχαν φτάσει δηλαδή στον Ισημερινό και ο Πολικός αστέρας του Βορρά (το άστρο της Μικρής Άρκτου) βρισκόταν ακριβώς στον ορίζοντα.
• αναγάλια: ευχάριστη ψυχική διάθεση, αναγάλιασμα.
• μπουρίνι: ξαφνική θύελλα.
• ξύλο: το καράβι (συνεκδοχή).

ΣΧΟΛΙΑ

Ο Δάντης παραδέχεται εδώ μιαν άλλη παράδοση, που είχαν ακολουθήσει κι ο Πλίνιος κι ο Σολίνο, για το θάνατο του Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας ξανάφυγε από την Ιθάκη, πέρασε το Γιβραλτάρ, ίδρυσε τη Λισσαβόνα και πνίγηκε στον Ωκεανό από ανεμοσίφουνα.
ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

Πολλά σημαίνει, κι είναι τόλμημα εξίσου ριψοκίνδυνο με το τόλμημα του Οδυσσέα, το ότι ο Δάντης, κάτοχος και θαυμαστής των επών του Ομήρου, εν τούτοις αποφάσισε ν’ αγνοήσει τον μύθο και να τον αλλοιώσει σε τρόπο που ο Οδυσσέας ποτέ του δεν ξαναγύρισε στην Ιθάκη, έπνιξε όλα τα συναισθήματα του, ξέχασε όλα τα χρέη του, Λαέρτη, Πηνελόπη, Τηλέμαχο, Πατρίδα, βασίλειο, φλεγόμενος μόνο από την ακόρεστη δίψα του της εμπειρίας, αυτής που οδήγησε τον άνθρωπο, από την δημιουργία του, από το μυθικό μήλο, προς τα μεγάλα τα φώτα. Από το σκοτεινό και δεισιδαίμονα τιμωρό, στο Θεό του Φωτός.
Τ. Κ. ΠΑΠΑΤΣΩΝΗΣ

Ο Όμηρος για τον Οδυσσέα:
και πολιτείες πολλές εγνώρισε, πολλών βουλές ανθρώπων
κι αρίφνητα τυραννία ετράβηξε στα πέλαγα η καρδιά του,
για να σωθεί κι αυτός παλεύοντας και πίσω τους συντρόφους να φέρει…
(Οδύσσεια, α, στ. 3-6)

Εκεί όπου ο Όμηρος απεφάσισε να σταματήσει και έθεσε τελείαν, είναι δύσκολον και επικίνδυνον πράγμα να θελήση άλλος να εξακολούθηση την φράσιν. Αλλ’ είναι εις τα δύσκολα και εις τα επικίνδυνα έργα όπου επιτυγχάνουσιν οι μεγάλοι τεχνίται· πιστεύω ότι… ο αναγνώστης θα συμφωνήση ότι του Δάντου η φαντασία διέπλασεν εικόνα ουχί αναξίαν του «sourano poeta» [δηλ. του μεγαλύτερου ποιητή].
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ