Ακριβώς τέτοια είναι η περίπτωση των τελευταίων δέκα ετών, από το 1195 έως το 1204 μ.Χ. πριν τα σταυροφορικά στρατεύματα καταλύσουν με ανεπανόρθωτα αποτελέσματα την σχεδόν χιλιόχρονη κυριαρχία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (Βυζάντιο). Η τύχη ήθελε να διαχειριστούν την επιβαρυμένη πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά αυτοκρατορία και να την ωθήσουν σε ακόμα χειρότερα επίπεδα τρείς αυτοκράτορες με το ίδιο όνομα: ο Αλέξιος Γ’, ο Αλέξιος Άγγελος Δ’ και ο Αλέξιος Ε’ Δούκας Μούρτζουφλος.
Το χαρακτηριστικό κοινό γνώρισμα και των τριών αυτοκρατόρων δεν ήταν μόνο το μικρό τους όνομα. Όλοι τους άνηκαν στην ίδια οικογένεια της δυναστείας των Αγγέλων και με την σειρά που τους αναφέρουμε ήταν θείος, ανιψιός και γαμπρός του θείου, και όλοι τους αποτελούσαν, όπως τους περιγράφει ο Georg Ostrogorsky, «τιποτένιες προσωπικότητες». Συμπεριφέρθηκαν στην βυζαντινή αυτοκρατορία σαν να ήταν η προσωπική τους ιδιοκτησία, κάτι που αντίθετα με τα όσα φαντάζεται ο σύγχρονος άνθρωπος δεν απηχούσε σε καμία περίπτωση το στέμμα του αυτοκράτορα, αξίωμα το οποίο ανταποκρινόταν περισσότερο σε ένα Servus Cristo, προστάτη της Εκκλησίας και των χριστιανών της οικουμένης, παρά σε έναν ανατολίτη δυνάστη.
Οι Τιποτένιοι
Στα χρόνια των τριών Αλέξιων διαλύθηκε κάθε διοικητική και στρατιωτική οργάνωση στην οποία επάνω βασιζότανε η επιβίωση του βυζαντινού «κράτους», το οποίο, παρά τα εισαγωγικά που του βάζουμε, ήταν πράγματι σε μεγάλο βαθμό ένας διοικητικός οργανισμός υψηλού επιπέδου που τα νεωτερικά ευρωπαϊκά κράτη θα έφταναν στο ύψος του μόνο μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους και μόνο αφού είχε εμπεδωθεί βαθιά μέσα στην συνείδηση των ευρωπαϊκών λαών η ανάγκη του ενιαίου κράτους.
Κάτω από τους τιποτένιους αυτούς ανθρώπους οι βυζαντινοί της επαρχίας λιμοκτονούσαν από το άχθος των φόρων και την εξαχρείωση που τους επέβαλαν οι εφοριακοί της εποχής. Τα έξοδα για τις εθιμοτυπικές εκδηλώσεις, τις πρεσβείες στα ξένα βασίλεια και τη διατήρηση της λαμπρότητας της αυλής απομυζούσαν ακόμα περισσότερο την εσωτερική δύναμη της αυτοκρατορίας. Οι πηγές αναφέρουν πως άνοιξαν ακόμα και τους τάφους των προηγούμενων αυτοκρατόρων και αφαίρεσαν τα κοσμήματα και τους θησαυρούς τους για να καλύψουν την πολυέξοδη πολυτέλειά τους, δίνοντας το παράδειγμα για το πλιάτσικο που θα ακολουθούσε το 1204. Οι Άγγελοι αδιάφοροι και ανίκανοι για μια μακροπρόθεσμη και βαθύμετρη πολιτική ενδώσανε στις πιέσεις των Δυνατών γαιοκτημόνων απαλλάσσοντάς τους από κάθε φορολογική υποχρέωση και μετακύλησαν την συντήρηση της αυτοκρατορίας επάνω στον βυζαντινό πληθυσμό, κυρίως στην τάξη των ελεύθερων γεωργών που αποτελούσαν και την πιο δυσβάστακτη φορολογούμενη κατηγορία. Ήταν κοινό φαινόμενο των ζοφερών εκείνων εποχών, όπως και στην εποχή του Σόλωνα, οι ελεύθεροι γεωργοί να χαρίζουν την γη τους στον πιο γειτονικό γαιοκτήμονα και να του προσφέρουν τους εαυτούς τους ως δουλοπάροικους απλά και μόνο για να εξασφαλίσουν σταθερή τροφή, προστασία και κυρίως για να απαλλαγούν από τις φορολογικές υποχρεώσεις.
Ο στρατός με την διάλυση των θεσμών των Θεμάτων και των κοινοτήτων των γεωργών-στρατιωτών ήταν σε κατάσταση κατάρρευσης. Τίποτα πραγματικά δεν θα εμπόδιζε τον οποιοδήποτε τολμηρό να οδηγήσει τον στρατό του κατά της βασιλευούσης και είναι ανοησία που κατηγορούνε οι σύγχρονοι βυζαντινολάτρες τους Λατίνους για την άλωση του 1204.
Η εξιστόρηση των γεγονότων που ακολούθησε είναι χαρακτηριστικά τυπικά βυζαντινή. Ο Αλέξιος ο Γ’ (ο θείος) αφού τύφλωσε τον προηγούμενο αυτοκράτορα, που ήταν και ο αδερφός του, και σφετερίστηκε τον θρόνο του έκανε την κύρια καταστροφική δουλειά στην βυζαντινή διοίκηση. Ο Αλέξιος ο Δ’ (ο ανιψιός) ήταν αυτός που σύναψε την συμφωνία με τους Βενετούς, και τον περίφημο Δόγη Δάνδολο, και τους σταυροφόρους να τον κάνουνε αυτοκράτορα τάζοντάς τους αμοιβές τις οποίες δεν είχε ούτε τα μέσα ούτε και το αντίκρισμα να υλοποιήσει. Άλλωστε πριν πάρει τον θρόνο (1203) ο άθλιος θείος του (Αλέξιος ο Γ’) δραπέτευσε από την Κωνσταντινούπολη παίρνοντας μαζί του όλους τους βασιλικούς θησαυρούς και τα κοσμήματα του στέμματος. Χωρίς να μπορέσει να εκπληρώσει τις οικονομικές αμοιβές που είχε υποσχεθεί στα λατινικά στρατεύματα ο νέος αυτοκράτορας μετά από εξέγερση που ξέσπασε στην Κωνσταντινούπολη τον Ιανουάριο του 1204 έχασε όχι μόνο τον θρόνο αλλά και την ζωή του. Ο Αλέξιος Ε’ ο Μούρτζουφλος (γαμπρός του θείου) βασίλεψε μόνο για τρεις μήνες και δεν πρόλαβε να δείξει όλη την έκταση της προσωπικότητάς του όπως πρόλαβαν οι συνονόματοί του και ήταν στην κυριολεξία αυτός που έμεινε με τον «μουτζούρη» καθώς οι σταυροφόροι τον γκρέμισαν από μια αψίδα τρείς μήνες αργότερα.
Ο ελεήμων
Στον αντίποδα των παραπάνω στέκεται ο Ιωάννης Βατάτζης ο οποίος διετέλεσε αυτοκράτορας της Νίκαιας (1221-1254), δηλαδή του Βυζαντίου χωρίς την Κωνσταντινούπολη, και στου οποίου το διοικητικό και πολιτικό έργο οφείλει το Βυζάντιο την αναστήλωσή του. Αυτό που έχει για εμάς ζωηρό ενδιαφέρον είναι πως ο Βατάτζης ήταν ένας πραγματικά αντισυμβατικός αυτοκράτορας, μία αποδεδειγμένα από όλες τις πηγές καλόψυχη, ευλαβής, ταπεινή προσωπικότητα. Ξεχώρισε μέσα σε μια πραγματικά ζοφερή εποχή ως ένας από τους πιο σημαντικούς ηγεμόνες του Βυζαντίου και κατέχει ξεχωριστή θέση στην παγκόσμια ιστορία.
Εξαιτίας του τεράστιου ενδιαφέροντος που έδειξε για τους στερημένους υπηκόους του και χάρη στο μεγάλο μεταρρυθμιστικό και φιλανθρωπικό του πρόγραμμα και μόλις 50 χρόνια μετά τον θάνατό του, θα αναγνωριστεί με την ονομασία Ιωάννης ο Ελεήμονας.
Η αναγνώριση του Βατάτζη Ιωάννη δεν ήταν ένα τυπικό γεγονός, ο αυτοκράτορας αυτός δεν συγκρίνεται με κανένα άλλο πρόσωπο στην κατηγορία των βυζαντινών αυτοκρατόρων. Πέρα από τα στρατιωτικά και πολιτικά του επιτεύγματα (διπλασίασε την αυτοκρατορία της Νίκαιας στα εδάφη ολόκληρης της σημερινής Τουρκίας και της βορείου Ελλάδος αφήνοντας από έξω μόνο την Κωνσταντινούπολη) προς μίμηση και θαυμασμό είναι αυτά που είχαν να κάνουν με την κοινωνική φιλοσοφία και πρακτική που ακολούθησε. Κατάλαβε πολύ γρήγορα πως η δύναμη της αυτοκρατορίας του δεν ήταν η αναζήτηση συμμαχιών με άλλα βασίλεια και έστρεψε πολύ γρήγορα την πλάτη του στις διαπραγματεύσεις με τον Πάπα. Αντίθετα έδωσε έμφαση στους ανθρώπους της αυτοκρατορίας παροτρύνοντάς τους σε μια στωική, εγκρατή ζωή της οποίας ο ίδιος ήταν πάντα το πρώτο παράδειγμα. Καταπολέμησε την κακοδιοίκηση και την διαφθορά που του είχε κληρονομήσει η δυναστεία των Αγγέλων. Με την στήριξη της συζύγου του Ειρήνης Λάσκαρης, μίας μεγαλόκαρδης γυναίκας, κοίταξε να απαλύνει την ένδεια και τα βάρη των φτωχών τάξεων του πληθυσμού ιδρύοντας νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στήριξε τον αγροτικό πληθυσμό και ιδιαίτερα τους γεωργούς-στρατιώτες επιστρέφοντάς τους τα κοινοτικά προνόμια. Ο Ostrogofky κάνει ιδιαίτερη μνεία στα οικονομικά μέτρα του, ο ίδιος λέει πως η αυτοκρατορία της Νίκαιας γνώρισε ανεπανάληπτη οικονομική ευμάρεια. Ιδιαίτερα ο Βατατζής έδωσε προσοχή στην ανόρθωση της αγροτικής οικονομίας και της κτηνοτροφίας δίνοντας μάλιστα πάλι αυτός πρώτος το παράδειγμα. Τα προσωπικά του κτήματα αποτέλεσαν πρότυπο συνετής οικιακής οικονομίας και με τον τρόπο αυτό ο Βατάτζης ήθελε να δείξει στους βυζαντινούς τα οφέλη που απέφερε η επιμελής διαχείριση της γεωργίας, της αμπελοκομίας και της κτηνοτροφίας. Με τα πρώτα έσοδα που απέκτησε ο ίδιος από την πώληση των αυγών των κτημάτων του δώρισε στην σύζυγο του ένα διάδημα από μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους. Ο ίδιος δήλωνε πολύ περήφανος για αυτό το «ωάτον» στέμμα, το στέμμα των αυγών όπως το αποκαλούσε, και που για τον ίδιο ενσάρκωνε την φιλοσοφία του κοινωνικού του προγράμματος. Βασικός στόχος της οικονομικής του πολιτικής ήταν να καταστήσει την χώρα οικονομικά αυτάρκη. Αντιτάχθηκε στις εισαγωγές πολυτελών ειδών και επιχείρησε να προστατεύσει την αυτοκρατορία από το μονοπώλιο των ιταλικών πόλεων. Πρόκρινε την αυτάρκεια και την λιτή ζωή απαγορεύοντας με αυστηρότητα τους υπηκόους του να αγοράζουν είδη πολυτελείας από το εξωτερικό. Ο ίδιος αναφέρεται πως διέτασσε ότι θα έπρεπε να αρκεσθούν σε ό,τι παράγει το ρωμαϊκό έδαφος και ό,τι δημιουργούν τα ρωμαϊκά χέρια (!).
Ο Ιωάννης Βατάτζης γύρισε την πλάτη του σε ό,τι θεωρούταν έως τότε «πολιτικός ρεαλισμός» και για τα 32 χρόνια της ηγεμονίας του κατάφερε στην κυριολεξία να αναστήσει το πτώμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εκεί που άλλοι διέλυσαν μία από τις πιο δυνατές και πλούσιες διοικητικές μηχανές, αυτός με μοναδικά του όπλα την αμεσότητα και μια πραγματικά αντισυμβατική προσωπικότητα κέρδισε με το παράδειγμα και το έργο του τις καρδιές όχι μόνο των συγχρόνων του αλλά και τις δικές μας. Τα τελευταία χρόνια υπέφερε από κρίσεις επιληψίας πέθανε με κάθε πληρότητα ζωής και θάφτηκε στην Μαγνησία της Μικράς Ασίας σε μια εκκλησία που αγαπούσε ιδιαίτερα και την οποία είχε χτίσει ο ίδιος. Ως ηγεμόνας έκανε οτιδήποτε μπορούσε να αξιοποιήσει το κυριαρχικό του δικαίωμα για το γενικό καλό. Ως ιστορικό πρόσωπο μας εμπνέει να μην φοβόμαστε ακόμα και τις πιο απελπισμένες καταστάσεις και να στρεφόμαστε στις δικές μας δυνάμεις για να ανταπεξέλθουμε. Η φυσιογνωμία του αποτελεί αδιαμφισβήτητα μια διαχρονική αξία.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου