Παράγοντες που επηρεάζουν τη μνήμη των αυτόπτων μαρτύρων

Η αξιοπιστία μιας μαρτυρίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, η διερεύνηση των οποίων είναι μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση.

Το ζήτημα αυτό απασχολεί και προβληματίζει επιστήμονες διαφόρων κλάδων: νομικούς, φιλοσόφους, καθώς και ψυχολόγους, οι οποίοι έχουν ως στόχο να ανακαλύψουν και να αντιμετωπίσουν τις ανακριβείς ή ψευδείς καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων.

Οι ψυχολόγοι δε πηγαίνουν το όλο ζήτημα ένα βήμα παραπέρα συγκριτικά με τους άλλους επιστήμονες, καθότι εστιάζουν την έρευνά τους στους παράγοντες που επηρεάζουν τις καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων. Εστιάζουν, δηλαδή, περισσότερο στην αιτία από ό,τι στο αποτέλεσμα.

Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

α) Στις Μεταβλητές του Εκτιμητή, δηλαδή στους παράγοντες επιρροής που έχουν να κάνουν με το ίδιο το άτομο
β) Στις Μεταβλητές του Συστήματος, δηλαδή στους παράγοντες επιρροής, που σχετίζονται άμεσα με το δικαστικό σύστημα μιας χώρας (Eysenck, 2010).

Ωστόσο, εμείς σε αυτό το άρθρο θα διερευνήσουμε την πρώτη κατηγορία παραγόντων, τις Μεταβλητές του Εκτιμητή. Αυτές αποτελούνται από 13 συνολικά παράγοντες, οι οποίοι επηρεάζουν είτε όλοι μαζί, είτε ο καθένας ξεχωριστά τις αναμνήσεις των αυτοπτών μαρτύρων.

Η έλλειψη προσοχής

Πρώτον, η μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων επηρεάζεται από την έλλειψη προσοχής, καθότι αυτοί δε δίδουν την απαιτούμενη προσοχή είτε στο έγκλημα είτε στον δράστη αυτού. Εξάλλου ένα έγκλημα συμβαίνει πάντα, για το θύμα ή και για τους μάρτυρες αυτού, ξαφνικά κι αναπάντεχα (Eysenck, 2010).

Φυσική και συναισθηματική κατάσταση του μάρτυρα

Δεύτερον, η φυσική και η συναισθηματική κατάσταση του/της μάρτυρος επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την κατάθεσή του/της, αλλά και τη στάση των δικαστών απέναντί της. Πιο συγκεκριμένα το άγχος και η αγωνία που βιώνει εκείνη την ώρα ο/η αυτόπτης μάρτυρας μειώνουν την ικανότητά του/της ανακαλέσει από τη μακρόχρονη μνήμη του/της λεπτομέρειες του γεγονότος που έζησε.

Η μνήμη διαμορφώνεται, κατά κύριο λόγο, αδιάλειπτα, αλλά υπάρχει διαφοροποίηση σε κάθε άτομο ως προς τις μνημονικές του δομές, με αποτέλεσμα στην ίδια περίπτωση ο κάθε άνθρωπος να ανασύρει και να συνθέτει τις αναμνήσεις του με διαφορετικό τρόπο από τους άλλους.

Για παράδειγμα, ένας/μία μάρτυρας σε ένα τρομοκρατικό χτύπημα, βομβιστική επίθεση σε ένα δημόσιο κτήριο, θα λειτουργήσει τελείως διαφορετικά από έναν άλλο/άλλη μάρτυρα στο ίδιο περιστατικό, ο οποίος/οποία πάσχει από κατάθλιψη κι έχει και μειωμένη όραση. Μάλιστα, εάν ο βομβιστής ήταν μεταμφιεσμένος, τότε ο δεύτερος/η μάρτυρας, που έχει τις παραπάνω αναφερόμενες δυσχέρειες, θα πρέπει να διαθέτει τα απαραίτητα διαπιστευτήρια επ’ αυτών, προκειμένου αυτές να ληφθούν υπόψη ως προς την επιρροή τους στο περιεχόμενο της κατάθεσής του/της (Eysenck, 2012).

Θα μπορούσαν να γίνουν λιγότερα, τα ίδια ή και περισσότερα λάθη όσον αφορά τη μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων, όταν αυτοί βιώσουν ένα ιδιαίτερα αγχωτικό γεγονός;

Μέσα από μια μελέτη της, το 2013, η Elizabeth Loftus απάντησε στο παραπάνω ερώτημα. Στο εν λόγω πείραμα, που αυτή και η ομάδα της διενήργησαν, οι συμμετέχοντες βίωσαν μια ιδιαίτερα αγχωτική εμπειρία. Τα άτομα, που συμμετείχαν στη μελέτη αυτή ήταν μέλη του στρατού των Ηνωμένων Πολιτειών, τα οποία υποβάλλονταν σε μια βασανιστική εκπαιδευτική άσκηση, που θα τους δίδασκε πώς θα ήταν για αυτούς αν συλλαμβάνονταν ποτέ ως αιχμάλωτοι από τον εχθρό εν καιρώ πολέμου. Μέρος αυτής ήταν η επιθετική, εχθρική και σωματικά – ψυχικά καταχρηστική ανάκριση αυτών των στρατιωτών επί μισή ώρα. Έπειτα, οι στρατιώτες θα έπρεπε να αναγνωρίσουν επιτυχώς το άτομο που διεξήγαγε την ανάκρισή τους. Όμως, όσο απλό κι αν φαίνεται αυτό στη θεωρία, άλλο τόσο και παραπάνω δύσκολο αποδείχθηκε στην πράξη. Κι αυτό διότι στην προκειμένη περίπτωση οι στρατιώτες έκαναν εσφαλμένη αναγνώριση του ανακριτή τους.

Μάλιστα, αναγνώρισαν ένα εντελώς άσχετο με την υπόθεση πρόσωπο ως τον βάναυσο ανακριτή τους, το οποίο δε ούτε καν του έμοιαζε φυσιογνωμικά. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι οι συγκεκριμένοι στρατιώτες οδηγήθηκαν σε λανθασμένη αναγνώριση προσώπου, εξαιτίας του γεγονότος ότι οι ψυχολόγοι, που διενεργούσαν το πείραμα, εμφύτευσαν σε αυτούς ψευδείς πληροφορίες σχετικά με το πρόσωπο που θα αναγνώριζαν.

Εστίαση προσοχής στο όπλο του δράστη

Τρίτον, πολλές φορές οι αυτόπτες μάρτυρες εστιάζουν την προσοχή τους στο όπλο του δράστη/της δράστιδος, αγνοώντας, με αυτόν τον τρόπο, άλλες λεπτομέρειες του συμβάντος, π.χ. το πρόσωπο ή τα ρούχα αυτού/ αυτής (Eysenck, 2010).

Λανθασμένη απόδοση πηγών

Τέταρτον, ένας ακόμη παράγοντας που επηρεάζει την κατάθεση των αυτοπτών μαρτύρων είναι η λανθασμένη απόδοση πηγών. Το γεγονός αυτό διερευνήθηκε διεξοδικώς από την επιστημονική κοινότητα και ερμηνεύτηκε επιτυχώς από τη Θεωρία του Σχήματος του Bartlett. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο κάθε άνθρωπος διαθέτει σχήματα, ομάδες πληροφοριών με κοινά χαρακτηριστικά, αποθηκευμένα στη μακρόχρονη μνήμη του.

Η ανάκληση περιλαμβάνει μια διαδικασία ανασκευής, κατά την οποία όλες οι χρήσιμες πληροφορίες, συμπεριλαμβανομένων κι αυτών του σχήματος, χρησιμοποιούνται για να ανασκευά-σουν τις λεπτομέρειες ενός γεγονότος. Επίσης, σύμφωνα με αυτή την εξήγηση, οι καινούριες πληροφορίες, που σχετίζονται με αυτό, μπορούν να επηρεάσουν την ανάκλησή του, καθότι του παρέχουν μια διαφορετική βάση οικοδόμησης της πληροφορίας.

Τέτοιες επεξεργασίες ανασκευής μπορούν να συμμετέχουν στις μελέτες και τις έρευνες για τη μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων. Ακόμη, όπως υποστηρίζει η θεωρία του Bartlett, οι αυτόπτες μάρτυρες ανακαλούν ευκολότερα πληροφορίες, που εδράζονται στα σχήματα της μακρόχρονης μνήμης τους και σχετίζονται άμεσα με το βιωμένο συμβάν, παρά αποθηκευμένες πληροφορίες άσχετες, όμως, με αυτό. Επομένως, οι αυτόπτες μάρτυρες χρησιμοποιούν τις σχηματικές πληροφορίες βοηθητικά, προκειμένου να ανακαλέσουν ένα τραυματικό γεγονός.

Μάλιστα, σε μια μελέτη των Tuckey και Brewer (2003b), οι αυτόπτες μάρτυρες ανακάλεσαν τις λεπτομέρειες της προσομοίωσης ενός εγκλήματος, που είχαν παρατηρήσει, με τους ερευνητές να εστιάζουν στον τρόπο με τον οποίο οι πρώτοι θυμόντουσαν αμφίβολες πληροφορίες σχετικά με αυτό. Το πείραμα έδειξε ότι οι αυτόπτες μάρτυρες ερμήνευσαν τις αμφίβολες πληροφορίες, έτσι ώστε να συνάδουν με το σχήμα τους για το έγκλημα. Επομένως, η ανάκληση αυτών συστηματικά διαστρεβλωνόταν, καθότι περιλαμβάνονταν σε αυτές, πληροφορίες από το σχήμα τους για το έγκλημα, οι οποίες αφενός μεν δεν υπήρχαν στο παρατηρούμενο γεγονός κι αφετέρου δε ήταν παντελώς άσχετες με αυτό. Συνεπώς, ο/η αυτόπτης μάρτυρας κατά τη διάρκεια της ανάκλησης χρησιμοποιεί όλες τις σχηματικές πληροφορίες που έχει διαμορφώσει προκειμένου να ανακατασκευάσει τις λεπτομέρειες ενός γεγονότος. Οπότε κάθε πληροφορία, που συλλέγει το άτομο κι είναι σχετική με ένα παλιότερο βίωμα του, χρησιμοποιείται στην κατασκευή των συγκεκριμένων αναμνήσεων. Άρα είναι πολύ πιθανόν να επηρεαστεί από μια παλαιότερη εμπειρία άσχετη με το συγκεκριμένο συμβάν, κατά τη διάρκεια της ανάκλησης αυτού (Eysenck, 2010).

Η ηλικία των αυτοπτών μαρτύρων

Πέμπτον, η ηλικία των αυτοπτών μαρτύρων επηρεάζει σε αξιοσημείωτο βαθμό την αξιοπιστία των καταθέσεων τους, καθότι παίζει σημαντικό ρόλο στην ικανότητά τους να αναγνωρίζουν πρόσωπα. Για παράδειγμα, τα μικρά παιδιά και οι ηλικιωμένοι σφάλλουν πολλοί περισσότερο σε σχέση με τους νεαρούς ενήλικες σε αυτή τη διαδικασία (Eysenck, 2010).

Η επίδραση των μέσων μαζικής ενημέρωσης

Έκτον, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Κι αυτό διότι εάν πριν την κατάθεση του/ της αυτόπτου μάρτυρος έχει γίνει γνωστή στα ΜΜΕ η εικόνα του/ της υπόπτου, τότε αυτό επηρεάζει σημαντικά την μαρτυρία αυτού/τής. Μάλιστα, η επιρροή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης στην αυτοπτική μαρτυρία είναι τόσο σημαντική, που εξαιτίας αυτής, δημιουργήθηκε ένας νέος και πιο εξειδικευμένος τύπος μάρτυρα: ο μάρτυρας εξ’ ακοής.

Ο συγκεκριμένος τύπος μάρτυρα δεν ήταν παρών όταν έλαβε χώρα το εκδικαζόμενο/εξεταζόμενο γεγονός, απλά άκουσε για αυτό στις ειδήσεις ή έμαθε για αυτό μέσα από φήμες ή απόψεις άλλων ατόμων (αυτοπτών μαρτύρων και μη). Συνεπώς, εφόσον δεν ήταν αυτόπτης ή αυτήκοος μάρτυρας του συμβάντος, υπάρχει κίνδυνος να αλλοιωθεί η κατάθεσή του, καθότι όσο περισσότερα άτομα παρεμβάλλονται και συμμετέχουν στη μεταφορά των ειδήσεων, τόσο αυξάνεται το ενδεχόμενο παραποίησης της αυτοπτικής μαρτυρίας.

Τέλος, η μαρτυρική κατάθεση εξ’ ακοής αποτελεί ένα ιδιαίτερο ψυχολογικό στοιχείο και υπόκεινται στην αδυναμία του ατόμου να παρουσιάσει με ακρίβεια, με τη βοήθεια φημών, γεγονότα που δε βίωσε. Βέβαια, σε κάποιες περιπτώσεις, ο εξ’ ακοής μάρτυρας είναι πολυτιμότερος από τον αυτόπτη. Αυτό συμβαίνει, όταν ο/η αυτόπτης μάρτυρας έχει ισχνή μνήμη και αδυνατεί να ανακαλέσει με ακριβή τρόπο τις αναμνήσεις του/της όσον αφορά το συμβάν που βίωσε και για το οποίο κλήθηκε να καταθέσει στο δικαστήριο, σε αντίθεση με τον μάρτυρα εξ’ ακοής που διαθέτει ισχυρή μνήμη επ’ αυτού, καθότι κάποιος σχετικά πρόσφατα του διηγήθηκε το εν λόγω περιστατικό.

Από τα παραπάνω παρατηρούμε ότι το γεγονός αυτό οφείλεται και σε έναν άλλο παράγοντα επιρροής της μνήμης των αυτόπτων μαρτύρων, τον οποίο θα εξετάσουμε αναλυτικότερα αμέσως μετά, και λέγεται χρόνος. Ένα συμπέ-ρασμα σχετικά με αυτό το φαινόμενο θα ήταν το γεγονός ότι η ακουστική μνήμη είναι ιδιαίτερα ισχυρή και βοηθάει το άτομο να ανακαλέσει από τη μακρόχρονη μνήμη του τις αναμνήσεις που είναι σχετικές με το εξεταζόμενο συμβάν (Eysenck, 2012).

Ο χρόνος - χρονική απομάκρυνση του ατόμου από το γεγονός

Έβδομον, ο χρόνος. Η χρονική απομάκρυνση του ατόμου από το γεγονός επιφέρει σε αυτό εξομάλυνση και κατευνασμό μετά την οξύτητα, που προκαλείται στο πρώτο από την επέλευση του τελευταίου. Δηλαδή, εξαιτίας της παρέλευσης μεγάλου χρονικού διαστήματος από τη βίωση του συμβάντος οι αναμνήσεις αυτού, ακόμα κι αν ο/η μάρτυρας διαθέτει καλές αισθητηριακές ικανότητες, υποχωρούν ή υφίστανται αλλοίωση, λόγω των πολυάριθμων φυσικών επιδράσεων (νέες πληροφορίες, ερεθίσματα, εμπειρίες κ.α.) που αυτός/αυτή δέχεται καθημερινά. Ακόμη, σε αυτές διαπλέκονται και στοιχεία της φαντασίας ή της λογικής του γνωστικού συστήματος του/της αυτόπτου μάρτυρος.

Επιπροσθέτως, για τους ίδιους λόγους υποχωρούν ή αλλοιώνονται και οι ψυχολογικές επιδράσεις του συμβάντος στο άτομο. Ο συνδυασμός όλων αυτών μπορεί να οδηγήσει τον/τη μάρτυρα να προβεί σε μια μη ηθελημένη ανακριβή μαρτυρία. Τέλος, οφείλουμε να αναφέρουμε εδώ ότι, σύμφωνα με τον William Stern, η πιθανότητα πεπλανημένης κατάθεσης του/της αυτόπτου μάρτυρος αυξάνεται για αυτόν/αυτήν, κάθε μέρα που περνάει από τη μέρα του συμβάντος που βίωσε, κατά 0,33%.

Το συλλογικό φαντασιακό

Όγδοον, το Συλλογικό Φαντασιακό. Δηλαδή, η κοινή αντίληψη που έχουν οι άνθρωποι για ένα θέμα, η οποία δομείται από τις εμπειρίες τους σχετικά με αυτό, στην προκειμένη περίπτωση για τους ληστές τραπεζών και γενικότερα για τους εγκληματίες, επηρεάζει σημαντικά τις καταθέσεις τους ως αυτόπτες μάρτυρες.

Για παράδειγμα, η εικόνα που έχουμε όλοι για τους ληστές τραπεζών προέρχεται κατά κανόνα από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση (μαυροντυμένος άνδρας, κατά κανόνα, ή γυναίκα πιο σπάνια, με κουκούλα και ένα πιστόλι στο χέρι) (Eysenck, 2010).

Το διαφυλεκτικό φαινόμενο

Ο ένατος παράγοντας που επηρεάζει τις καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων είναι το Διαφυλετικό Φαινόμενο. Οι αυτόπτες μάρτυρες μπορούν να αναγνωρίσουν και να περιγράψουν με ιδιαίτερη ακρίβεια άτομα που ανήκουν στην ίδια φυλή με αυτούς ως δράστες ενός εγκλήματος, παρά άτομα από άλλες φυλές (Eysenck, 2010).

Η επαγγελματική ιδιότητα και οι συνθήκες διαβίωσης

Ο δέκατος παράγοντας είναι η επαγγελματική ιδιότητα του ατόμου και οι συνθήκες διαβίωσής του. Η αντίληψη του χρόνου, επί παραδείγματι, διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο κι είναι άμεσα συνδεδεμένη κι εξαρτώμενη από τις ανάγκες και το βιοτικό του επίπεδο, αλλά και από το επάγγελμά του.

Για παράδειγμα, η αντίληψη για το πρωί ή το μεσημέρι είναι διαφορετική για έναν αστό από ό,τι για έναν αγρότη.

Ο τόπος καταγωγής ή διαμονής

Ο ενδέκατος παράγοντας είναι ο τόπος καταγωγής ή διαμονής του/ της αυτό-πτου μάρτυρος.

Για παράδειγμα, η εκτίμηση της ηλικίας διαφέρει από τόπο σε τόπο. Δηλαδή, η ηλικία ενός ατόμου εκτιμάται με διαφορετικό τρόπο σε μια πόλη από ό,τι σε ένα χωριό ή σε μια αναπτυγμένη χώρα από ό,τι σε μια αναπτυσσόμενη. Κι αυτό διότι σε κάθε τόπο επικρατούν τελείως διαφορετικές συνθήκες διαβίωσης.

Η ασυνείδητη μεταφορά

Ο δωδέκατος και συνάμα ιδιαίτερα επικίνδυνος παράγοντας είναι η ασυνείδητη μεταφορά. Δηλαδή, οι αυτόπτες μάρτυρες θυμούνται μερικές φορές ένα πρόσωπο, αλλά ξεχνούν τις ακριβείς συνθήκες στις οποίες το είδαν.

Οπότε αναγνωρίζουν ένα πρόσωπο, το οποίο όντως το έχουν δει κάπου, αλλά θεωρούν λανθασμένα ότι είναι ο δράστης/η δράστιδα του εγκλήματος που βίωσαν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πολλές φορές να αναγνωρίζουν ως ένοχο ένα αθώο άτομο (Eysenck, 2010)

Η στάση του κοινωνικού συνόλου απέναντι στον θύτη και το θύμα

Ο δέκατος τρίτος και τελευταίος παράγοντας είναι η στάση του/ της αυτόπτου μάρτυρος ή και του κοινωνικού συνόλου απέναντι στον θύτη και το θύμα.

Η κρίση ενός ή μιας μάρτυρα δεν θα πρέπει να επηρεάζεται από την άποψή του/της σχετικά με το γεγονός, αλλά και ούτε από την ψυχολογία του πλήθους προκειμένου να μην ταυτίζεται η κατάθεσή του/της με τις επιθυμίες και τις απόψεις της πλειονότητας, οι οποίες σημειωτέον μπορεί να είναι και λανθασμένες.

Συμπέρασμα

Όπως, μόλις, προαναφέρθηκε, οι καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων είναι επισφαλείς. Κι εξαιτίας αυτού, όχι μόνο δεν πρέπει η δικαιοσύνη ή εμείς οι ίδιοι να τις εμπιστευόμαστε άκριτα, αλλά οφείλουμε να τις διερευνούμε διεξοδικά πριν επιτρέψουμε στην κρίση μας να τις εμπιστευτεί.

Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η δικαιοσύνη οφείλει να είναι δίκαιη, τυφλή και αντικειμενική. Όμως, για να συμβεί αυτό οφείλει να στηρίζεται σε στοιχεία και σε επιστημονικά τεκμηριωμένες αποδείξεις, κι όχι σε συναισθήματα ή εικασίες.

Τώρα όσον αφορά το ερώτημα για το ποιος/ποιοι από τους προαναφερόμενους παράγοντες επηρεάζουν περισσότερο ή λιγότερο τη μνήμη των αυτοπτών μαρτύρων θεωρώ, βάσει αυτών που μελέτησα κατά τη διάρκεια της συγγραφής του παρόντος άρθρου, ότι όλοι τους επηρεάζουν ο καθένας στον δικό του βαθμό και με τον δικό του τρόπο τις αναμνήσεις και κατ’ επέκταση τις καταθέσεις των αυτοπτών μαρτύρων, ανάλογα, βέβαια, με το προφίλ του εκάστοτε μάρτυρα, το είδος του εγκλήματος που έλαβε χώρα, αλλά και την ανακριτική τεχνική που ακολουθήθηκε από τους ανακριτικούς υπαλλήλους και το πλαίσιο της δίκης που διαμορφώθηκε.