Πως πέθαναν 49 φιλόσοφοι

Γιατί στην ιστορία αυτή με τους θανάτους φιλοσόφων υπάρχει και μπόλικη παραξενιά και αλλοφροσύνη, αυτοκτονίες, φονικά, κακοτυχίες, πάθη με την καλή και με τη γελοία έννοια, καθώς και κάμποσα μακάβρια ανέκδοτα.

Θα πέσετε ξεροί από τα γέλια, σας το υπόσχομαι. Ας απαριθμήσω εν τάχει εδώ μερικά παραδείγματα που θα εξετάσουμε με την άνεσή μας αργότερα:

1. ο Πυθαγόρας προτίμησε να τον σφάξουν παρά να διαβεί ένα χωράφι με κουκιά-
2. ο Ηράκλειτος πέθανε από ασφυξία σκεπασμένος με κοπριά αγελάδων ·
3. ο Πλάτωνας φέρεται να έπεσε θύμα επιδρομής ψειρών-
4. ο Αριστοτέλης αναφέρεται ότι πέθανε παίρνοντας δηλητήριο από ακόνιτο-
5. ο Εμπεδοκλής βούτηξε εκούσια στην Αίτνα, ελπίζοντας να γίνει θεός, αλλά οι φλόγες έφτυσαν το ένα από τα μπρούντζινα σανδάλια του, επιβεβαιώνοντας πως ήταν θνητός-
6. ο Διογένης πέθανε κρατώντας την ανάσα του· ομοίως και ο μέγας ριζοσπάστης Ζήνων ο Κιτιεύς·
7. ο Ζήνων ο Ελεάτης πέθανε ηρωικά, δαγκώνοντας το αυτί ενός τυράννου, ώσπου τον σκότωσαν με μαχαιριές
8. ο Λουκρήτιος φέρεται να αυτοκτόνησε, έχοντας χάσει τα λογικά του από τότε που τον πότισαν ερωτικό φίλτρο
9. η Yπατία σκοτώθηκε από έναν όχλο εξαγριωμένων χριστιανών, οι οποίοι την έγδαραν με όστρακα
10. ο Βοήθιος βασανίστηκε με θηριωδία πριν τον σκοτώσουν οι ροπαλοφόροι εντεταλμένοι του βασιλιά των Οστρογότθων Θεοδώριχου
11. ο σπουδαίος Ιρλανδός φιλόσοφος Ιωάννης Σκότος Εριγένης φέρεται να δολοφονήθηκε από τους Άγγλους μαθητές του·
12. ο Αβικέννας πέθανε από υπερβολική δόση οπίου και ενώ προηγουμένως το είχε παρακάνει στη σεξουαλική δραστηριότητα
13. ο Θωμάς Ακινάτης πέθανε περίπου σαράντα χιλιόμετρα μακριά από τη γενέτειρά του, χτυπώντας κατά λάθος το κεφάλι του στο κλαδί ενός δέντρου·
14. ο Πίκο ντε λα Μιράντολα δηλητηριάστηκε από το γραμματέα του·
15. ο Σιγήρος της Βραβάντης μαχαιρώθηκε από το δικό του·
16. ο Γουλιέλμος του Όκαμ έπεσε θύμα του Μαύρου Θανάτου·
17. ο Τόμας Μορ καρατομήθηκε και το κεφάλι του δέθηκε σ’ ένα ψηλό παλούκι στη Γέφυρα του Λονδίνου·
18. ο Τζορντάνο Μπρούνο φιμώθηκε και κάηκε ζωντανός στην πυρά από την Ιερά Εξέταση·
19. ο Γαλιλαίος λίγο έλειψε να πάθει τα ίδια, αλλά τη γλίτωσε με ισόβια φυλάκιση·
20. ο Μπέικον πέθανε επειδή καθόταν στους δρόμους του Λονδίνου μες στο κρύο και παραγέμιζε ένα κοτόπουλο με χιόνι, για να μελετήσει την επίδραση της ψύξης·
21. ο Ντεκάρτ πέθανε από πνευμονία, γιατί στη βαρυχειμωνιά της Στοκχόλμης πήγαινε πρωί πρωί και δίδασκε φιλοσοφία στην εντυπωσιακή βασίλισσα Χριστίνα της Σουηδίας, που αρεσκόταν να ντύνεται με αντρικά ρούχα·
22. ο Σπινόζα πέθανε στο δωμάτιο που νοίκιαζε στη Χάγη, ενόσω οι άλλοι ένοικοι εκκλησιάζονταν·
23. ο Λάιμπνιτς, ξεχασμένος πια κι έχοντας περιπέσει σε ανυποληψία ως άθεος, πέθανε μόνος και τάφηκε νύχτα, παρουσία ενός μόνο φίλου του·
24. ο όμορφος και πανέξυπνος Τζον Τόλαντ πέθανε τόσο φτωχός στο Λονδίνο, ώστε στον τάφο του δεν έστησαν κανένα σημάδι·
25. ο Μπέρκλεϋ, φλογερός επικριτής του Τόλαντ και των άλλων που ονόμαζε «ελευθερόφρονες», πέθανε Κυριακή απόγευμα πηγαίνοντας επίσκεψη στην Οξφόρδη, την ώρα που του διάβαζε ένα κήρυγμα η σύζυγός του
26. ο Μοντεσκιέ πέθανε στην αγκαλιά της αγαπημένης του, αφήνοντας ημιτελή μια πραγματεία περί γούστου·
27. ο άθεος, υλιστής Λα Μετρί πέθανε από δυσπεψία, έχοντας καταβροχθίσει τεράστια ποσότητα πατέ τρούφας·
28. ο Ρουσσό πέθανε από μείζονα εγκεφαλική αιμορραγία, η οποία πιθανότατα είχε προκληθεί δύο χρόνια νωρίτερα, από τη βίαιη σύγκρουσή του με ένα μολοσσό στους δρόμους του Παρισιού·
29. ο Ντιντερό πνίγηκε τρώγοντας κομπόστα, ίσως για να δείξει ότι η απόλαυση μπορούσε να διαρκεί ως την ύστατη πνοή
30. ο Κοντορσέ δολοφονήθηκε από τους Ιακωβίνους στα πιο αιματηρά χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης·
31. ο άθεος Χιουμ πέθανε ειρηνικά στο κρεβάτι του, χωρίς ν’ αφήσει αναπάντητο κανένα από τα επίμονα ερωτήματα του Μπόσγουελ για τη στάση του προς το θάνατο·
32. η έσχατη λέξη του Καντ ήταν: «Sufficit» – «αρκεί»·
33. ο Χέγκελ πέθανε σε επιδημία χολέρας· τα τελευταία του λόγια ήταν «Ένας μόνο με καταλάβαινε στη ζωή μου… Κι ούτε κι αυτός με κατάλαβε» (λέγεται ότι αναφερόταν στον εαυτό του)·
34. ο Μπένθαμ ζήτησε να τον ταριχεύσουν, προκειμένου να χρησιμεύσει όσο το δυνατόν περισσότερο, και σήμερα η σορός του εκτίθεται σε κοινή θέα στο University College London·
35. ο Μαξ Στίρνερ δέχτηκε στο σβέρκο τσίμπημα ιπτάμενου εντόμου και πέθανε από τον επακόλουθο πυρετό·
36. η ταφόπλακα του Κίρκεγκορ στηρίζεται στην ταφόπλακα του πατέρα του·
37. ο Νίτσε βάρεσε μπιέλα στο Τορίνο κι άρχισε μια μακρόχρονη κατάβαση στη λήθη, καταλήγοντας με το μυαλό κουρκούτι και με τα σάλια του να τρέχουν σαν μωρού·
38. ο Μόριτς Σλικ δολοφονήθηκε από ένα φοιτητή του με ψυχικές διαταραχές που αργότερα έγινε μέλος του ναζιστικού κόμματος·
39. ο Βιτγκενστάιν πέθανε την επαύριο των γενεθλίων του, στα οποία η φίλη του κυρία Μπέβαν τού δώρισε μια ηλεκτρική κουβέρτα λέγοντας: «Για να ξυπνάς χαρούμενος κάθε μέρα», κι εκείνος αποκρίθηκε, κοιτώντας την επίμονα: «Δε θα ξαναξυπνήσω»·
40. η Σιμόν Βάιλ αρνούνταν τη λήψη επαρκούς τροφής και πέθανε από ασιτία, σε αλληλεγγύη προς την κατεχόμενη Γαλλία κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο·
41. η Έντιθ Στάιν πέθανε στο Άουσβιτς·
42. ο Τζιοβάνι Τζεντίλε εκτελέστηκε από αντιφασίστες Ιταλούς αντάρτες·
43. ο Σαρτρ είπε: «Το θάνατο; Δεν τον σκέφτομαι. Δεν έχει θέση στη ζωή μου». Στην κηδεία του παραβρέθηκαν 50.000 άνθρωποι·
44. ο Μερλό-Ποντύ φέρεται να βρέθηκε νεκρός στο γραφείο του με τα μούτρα μέσα σ’ ένα βιβλίο του Ντεκάρτ·
45. ο Ρολάν Μπαρτ χτυπήθηκε από ένα φορτηγάκι καθαριστηρίου, ύστερα από συνάντησή του με το μέλλοντα υπουργό πολιτισμού της Γαλλίας·
46. ο Φρέντι Έιερ στραβοκατάπιε μια μπουκιά σολωμό και βίωσε μια εγγυθανάτια εμπειρία, κατά την οποία φέρεται να συνάντησε τους κυρίαρχους του σύμπαντος·
47. ο Ζιλ Ντελέζ πήδηξε από το παράθυρο του διαμερίσματος του στο Παρίσι, για να γλιτώσει από το μαρτύριο του εμφυσήματος·
48. ο Ντερριντά πέθανε από καρκίνο του παγκρέατος, στην ίδια ηλικία με τον πατέρα του, που επίσης είχε πεθάνει από την ασθένεια αυτή·
49. ο δάσκαλός μου, ο Ντομινίκ Ζανικό, πέθανε μόνος σε μια παραλία τον Αύγουστο του 2002, κοντά στις παρυφές του le chemin Nietzsche, στα περίχωρα της γαλλικής Νίκαιας, έχοντας υποστεί καρδιακή προσβολή την ώρα που κολυμπούσε.

Ο θάνατος είναι δίπλα μας και πλησιάζει ολοένα. Πλάκα δεν έχει;

Όσο για μένα προσωπικά, θα έλεγα ότι βλέπω το θάνατο μ’ έναν τρόπο που θυμίζει μάλλον την άποψη του Επίκουρου και τα λεγάμενα «τέσσερα φάρμακα»: μη φοβάσαι το Θεό, μη χολοσκάς για το θάνατο, το καλό βρίσκεται εύκολα, το φριχτό το αντέχεις άνετα. Στην τελευταία από τις τέσσερις σωζόμενες επιστολές που του αποδίδονται γράφει το εξής:

Προσπάθησε να συνηθίσεις την ιδέα ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας. Γιατί το καλό και το κακό βρίσκονται στην αίσθηση, ενώ ο θάνατος είναι η εξαφάνιση των αισθήσεων. Η σωστή γνώση ότι δεν είναι τίποτα ο θάνατος για μας, μας κάνει ν’ απολαύσουμε τις χαρές της θνητής ζωής, αφού δεν μας φορτώνει με άπειρο χρόνο και μας αφαιρεί τον πόθο της αθανασίας.

Η επικούρεια άποψη για το θάνατο διέπει ολόκληρη την αρχαιότητα ως το Λουκρήτιο και την ανακάλυψαν πάλι το 17ο αιώνα φιλόσοφοι όπως ο Πιερ Γκασσεντί. Αν και δεν της έχει δοθεί η δέουσα προσοχή, αντιπροσωπεύει ένα διακριτό και δυναμικό ρεύμα στην παράδοση της δυτικής σκέψης: εκεί όπου υπάρχει ο θάνατος, δεν υπάρχω εγώ· όταν εγώ υπάρχω, δεν υπάρχει θάνατος. Επομένως, άσκοπα ανησυχούμε· το μόνο που χρειάζεται για να πετύχουμε την ψυχική γαλήνη είναι να αποβάλουμε την αγχωτική επιθυμία μας για κάποια μέλλουσα ζωή.

Η θέση αυτή μας βάζει σε μεγάλο πειρασμό, αλλά ενέχει ένα προφανές πρόβλημα· αδυνατεί να παράσχει θεραπεία για μια πλευρά του θανάτου που μας είναι τόσο δύσκολο να την αντέξουμε όσο καμιά άλλη: για το θάνατο, όχι το δικό μας, αλλά εκείνων που αγαπάμε. Ο θάνατος αυτός μάς τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια, τσαλαπατάει το καλοραμμένο κοστούμι που ονομάζουμε «εαυτό» μας, αναιρεί κάθε νόημα που ίσως έχουμε βγάλει από τη ζωή.