K. Marx: τι μας λέει το "Κεφάλαιο";

Καρλ Μαρξ: 1818–1883

Πώς ο πεθαμένος αδράχνει το ζωντανό;

§1

Τι είναι το Κεφάλαιο του Μαρξ; Είναι ένα αληθινό αριστούργημα, το οποίο όμως ο μεγάλος αυτός στοχαστής άφησε ημιτελές. Ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε το 1867, ενώ οι άλλοι δυο έμειναν χειρόγραφα. Τη μετέπειτα έκδοσή τους ανέλαβε ο επιστήθιος φίλος του Φρ. Ένγκελς. Όπως όλα τα κείμενα του Μαρξ, έτσι και αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί ως έργο ενός ορισμένου φιλοσοφικού ή ιδεολογικού συστήματος. Αν και το συγκεκριμένο έργο θεωρείται κατ’ εξοχήν οικονομικό, εν τούτοις οι φιλοσοφικές του ρίζες, ιδιαίτερα εγελιανές, αλλά και το πολυεδρικό περιεχόμενό του επιτρέπουν να κατατάσσεται στα ύψιστα πνευματικά έργα της ανθρωπότητας, όπως π.χ. είναι η Πολιτεία του Πλάτωνα, τα Πολιτικά του Αριστοτέλη, η Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ, το Είναι και Χρόνος του Χάιντεγκερ κ.λπ. Το σταθερό μέλημα του Μαρξ, που καθοδηγούσε τη σκέψη του καθ’ όλη την πορεία συγκρότησής της, ήταν η στροφή από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, στο πραγματικό. Οδηγός του η περίφημη ρήση του Χέγκελ: το συγκεκριμένο αντιμετωπίζεται μόνο συγκεκριμένα. Το πέρασμά του από τον ιδεαλισμό στον υλισμό δεν σήμαινε εκμηδένιση των ιστορικά μεγάλων επιτευγμάτων του φιλοσοφικού πολιτισμού και τον εγκλεισμό της σκέψης μέσα σε έναν χυδαίο υλισμό, σαν αυτόν που υπερασπίζονται σήμερα κάποιοι στα λόγια «μαρξιστές», αλλά στην πράξη σκληροί και φιλήδονοι καθεστωτικοί. Ο Μαρξ κατανοούσε περίπου ως εξής το όραμά του:

«Εφόσον κάθε αληθινή φιλοσοφία είναι η πνευματική πεμπτουσία της εποχής της, θα πρέπει να φτάσει η εποχή, όπου η φιλοσοφία, τόσο εσωτερικά με το περιεχόμενό της όσο και εξωτερικά με τη μορφή της, θα έλθει σε επαφή και αλληλεπίδραση με τον πραγματικό κόσμο της εποχής της» (MEW BD 1, σ. 97).

Αυτόν τον πραγματικό κόσμο της εποχής του, βασικά χαρακτηριστικά του οποίου ισχύουν και σήμερα, ο Μαρξ επιχείρησε, καθ’ όλο τον βίο του, να ερμηνεύσει φιλοσοφικά, πολιτικά και οικονομικά. Αυτό είναι και το τρίπτυχο που υποβαστάζει όλο το οικοδόμημα του Κεφαλαίου.

§2

Αφομοιώνοντας πολύ νωρίς το ως άνω τρίπτυχο, αδιαλείπτως σκεπτόταν και σχεδίαζε να γράψει μια κριτική πραγματεία για την πολιτική οικονομία. Το αποκορύφωμα όλου αυτού του σχεδιασμού, με ενδιάμεσες σχετικές δημοσιεύσεις, κράτησε πάνω από δεκαπέντε χρόνια έρευνας, ώσπου να μορφοποιηθεί σε βιβλίο ο πρώτος τόμος. Η γλώσσα του εν λόγω έργου σχετίζεται με θεμελιώδεις έννοιες της πολιτικής οικονομίας, που εισάγονται και συνάπτονται με τέτοιο τρόπο μέσα στο συγκείμενο περιβάλλον, ώστε να απελευθερώνουν, διαφωτιστικά για τον αναγνώστη, έναν εκπληκτικό πλούτο σημασιών, μεταφορικών και μη, αναγκαίων για την κατανόηση του σημερινού πολύπλοκου κόσμου. Σε επίπεδο περιεχομένου, ο Μαρξ παρουσιάζει με καθαρό λόγο τους οικονομικούς νόμους, δυνάμει των οποίων αναπτύσσεται η σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. Η δική του κριτική στρέφεται ενάντια στην ισχύουσα πολιτική οικονομία –A. Smith, D. Ricardo– και τις βασικές της προϋποθέσεις, σύμφωνα με τις οποίες ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, καθώς και η αντίστοιχη οργάνωση της κοινωνίας καθορίζονται από αιώνιους φυσικούς νόμους. Ο Μαρξ εργάζεται πυρετωδώς προς την αντίθετη ακριβώς κατεύθυνση: η κοινωνία, ως εκ της δομής της, βρίσκεται σε μια σταθερή διεργασία και διαδικασία μεταβολής. Ωστόσο, ενώ μια τέτοια μεταβολή την προκαλούν οι αντικειμενικές συνθήκες, πρακτικά την πραγματοποιούν και μπορούν να την πραγματοποιήσουν οι άνθρωποι. Ποιοι άνθρωποι όμως; Αυτοί που υφίστανται την αδικία, την εκμετάλλευση, την πλήρη εξόντωσή τους από το υφιστάμενο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα: οι προλετάριοι ή άλλως η εργατική τάξη. Βέβαια, η σημερινή εργατική τάξη, η μάζα των εργαζομένων, δείχνει τόσο συμβιβασμένη και όχι λιγότερο εγκλωβισμένη σε εξουσιαστικούς και ιδεολογικο-πολιτικούς μηχανισμούς, που αντί για κάποιο φωτεινό της σήμερα φροντίζει για αναπαραγωγή όλου αυτού του συστήματος, που την εξουθενώνει και πολεμούσε θανάσιμα ο Μαρξ. Λόγω ακριβώς του ριζοσπαστικού χαρακτήρα της σκέψης που διατρέχει το Κεφάλαιο, η συγκεκριμένη κριτική της πολιτικής οικονομίας δεν αποτελεί για τον Μαρξ απλώς ένα κριτικό θεώρημα ερμηνείας, αλλά και ένα απόλυτα πρακτικό αίτημα ανατροπής.