Cl.-A.Helvetus: Όταν η Κυβέρνηση απαγορεύει τη σκέψη

Claude-Adrien Helvetius: 1715-1771

Το όπλο της δεσποτικής κυβέρνησης: η άγνοια του λαού

§1

Ποιος είναι ο Κλωντ-Αντριέν Ελβέτιους; Είναι Γάλλος φιλόσοφος, εγκυκλοπαιδιστής, από τους προδρόμους της Γαλλικής επανάστασης, με κύρια κατεύθυνση της σκέψης του: τον ματεριαλισμό και την αισθησιοκρατία. Από τη σκοπιά λοιπόν του ματεριαλιστή, όχι σπάνια και φυσιοκράτη, διατυπώνει ορισμένες σκέψεις σχετικά με το πώς μια κυβερνητική εξουσία, που δεν ενδιαφέρεται για την αληθινή ευτυχία του λαού αλλά μόνο για ίδια οφέλη, τον καταδικάζει στην παντελή άγνοια και στον σκοταδισμό. Η νεοελληνική πραγματικότητα κυβερνητικής εξουσίας και λαού φαίνεται να επαληθεύει εν πολλοίς τις στοχαστικές υποτυπώσεις του Ελβέτιους. Αποφαίνεται λοιπόν ο τελευταίος πως η άγνοια βυθίζει τους λαούς στη μαλθακότητα, στην ηλιθιότητα, στην αεργία με το νόημα της νωθρότητας και απραξίας, στην εξαχρείωση. Ένα τέτοιας υφής ηλίθιο Έθνος χαρακτηρίζεται από απουσία μαχητικότητας, μεγαθυμίας, αντοχής και ήθους. Ποιος καταδικάζει τους λαούς σε άγνοια; Η δεσποτική εξουσία και η δεισιδαιμονία ποικίλου είδους. Όταν μια τέτοια εξουσία επιφέρει την άγνοια, τότε ο λαός αναζητεί την «ευτυχία» του μέσα στη φιληδονία. Πώς επέρχεται αυτή η άγνοια; Με το να εμποδίζει η κυβέρνηση, μετερχόμενη παντοία μέσα και τρόπους, τον λαό να σκεφτεί. Όταν του απαγορεύει κυριολεκτικά να σκέπτεται, τότε τον σπρώχνει σε αρνητικούς εθισμούς: στην αδιαφορία, στην εφήμερη απόλαυση, σε μια αχαλίνωτη αισθησιακή ηδονή και αμφίβολης ποιότητας ερωτισμό, στην πλήξη, στη γενικευμένη ασωτία. Στο νεοελληνικό τοπίο τέτοια «συμπτώματα» αποτελούν πρωτίστως βιώματα των παντοειδών μηχανισμών εξουσίας και μέσω αυτών επιχειρείται η διοχέτευσή τους στον λαό.
§2

Η ηδονή άραγε, καθεαυτήν και διεαυτήν, είναι εξ υπαρχής κάτι κακό; Ασφαλώς και όχι. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Ελβέτιους, η ηδονή ιδιάζει στη φύση του ανθρώπου, αποτελεί την κύρια παρόρμηση αυτής της φύσης· σε κάθε περίπτωση όμως σημασία έχει πώς κανείς συνδέεται με την ηδονή. Ο καλλιεργημένος, ο ευαίσθητος, ο φιλόπονος, ο ενεργός πολίτης την βλέπει ως ξεκούραση, ως ανάπαυση, ενώ ο αργόσχολος, ο ηλίθιος ως τη μοναδική απασχόληση. Ποιος είναι ο αργόσχολος και ηλίθιος; Ο άνθρωπος της εξουσίας, αυτός που κάθεται, που είναι άεργος, που είναι φορέας της πλήξης και ο οποίος κατά φυσική συνέπεια αναγορεύει τα σκυλάδικα σε πολιτιστικά κέντρα. Όταν ενεργεί έτσι, τότε όλες οι έκφυλες καταστάσεις στη δημόσια ζωή είναι δυνατές. Το αντίπαλο δέος μιας τέτοιας πλήξης, για τον Ελβέτιους, είναι η δραστηριοποίηση του λαού σε ένα επίπεδο πιο πνευματικό, πιο ευσυγκίνητο, πιο εμπνευσμένο. Οι αρχαίοι Έλληνες, μας λέει ο Γάλλος φιλόσοφος, ανήγαγαν τον Έρωτα σε θεό. Ποτέ όμως δεν έγιναν σκλάβοι αυτού ή άλλου θεού, γιατί είχαν μάθει να σκέπτονται. Ένας λαός –ο οποίος είναι δούλος και εξάρτημα του κάθε εξουσιαστικού μορφώματος που παράγει και αναπαράγει την αβεβαιότητα, την πλήξη, το φόβο και τη δεισιδαιμονία– μπορεί να σκεφτεί πολύ λίγο, να είναι πραγματικά ελεύθερος ακόμα πιο λίγο και φωτισμένος καθόλου. Τότε συμβαίνει να κυριαρχεί παντού: «άκρα του τάφου σιωπή» (Σολωμός) και στην ημερήσια διάταξη της ζωής του να προβάλλει η απελπισία. Ως αντίδοτο σε μια τέτοια απελπισία οι κυβερνήτες τον ωθούν να ζητά «τους στρατηγούς και τους υπουργούς του από το εξωτερικό» (Ελβέτους). Τότε όμως, συνεχίζει ο φιλόσοφος, αυτό το Έθνος έχει φτάσει στην ύπατη κατάσταση εξευτελισμού. Μόνο ένας φωτισμένος αληθινά λαός γίνεται ισχυρός, ανεξάρτητος και ευτυχισμένος.