Αγνωστικισμός

Αγνωστικισμός είναι η θέση του να πιστεύει κανείς ότι η γνώση για την ύπαρξη ή μη-ύπαρξη του θεού είναι αδύνατη. Συχνά προτάσσεται σαν κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ θεϊσμού και αθεϊσμού. Υπό αυτό το πρίσμα, ο αγνωστικισμός είναι σκεπτικισμός που αφορά όλα τα θεολογικά θέματα.

 

Ο αγνωστικιστής θεωρεί ότι η ανθρώπινη γνώση περιορίζεται στον φυσικό κόσμο και ότι ο νους είναι ανίκανος να γνωρίζει περί των υπερφυσικών. Υπό αυτή τη σκοπιά λοιπόν, ο αγνωστικιστής θα μπορούσε να είναι εξίσου θεϊστής ή άθεος. Ο πρώτος ονομάζεται θρησκευτικός ορθολογιστής. Πιστεύει στον θεό βασιζόμενος καθαρά στην πίστη. Ο δεύτερος κατηγορείται συχνά από τους θεϊστές ότι πιστεύει στη μη-ύπαρξη του θεού, αλλά η κατηγορία αυτή είναι παράλογη και η έκφραση αυτή άνευ περιεχομένου. Ο αγνωστικιστή άθεος απλά δεν βρίσκει συγκλονιστικά στοιχεία ώστε να πιστέψει στην ύπαρξη του θεού.

 

Ο όρος ‘αγνωστικιστής’ δημιουργήθηκε από τον T. H. Huxley (1825-1895), που εμπνεύστηκε την έκφραση από τους David Hume και Immanuel Kant.Ο Huxley λέει ότι εφεύρε τον όρο για να περιγράψει αυτό που νόμιζε ότι τον έκανε μοναδικό ανάμεσα στους συσκέπτοντές του.

 

«Ήταν αρκετά σίγουροι ότι είχαν κατακτήσει μια κάποια "γνώση"– ότι είχαν επιτυχώς επιλύσει το πρόβλημα της ύπαρξης· ενώ εγώ ήμουν σίγουρος ότι δεν το’ χα, και είχα μια πολύ ισχυρή πεποίθηση ότι το πρόβλημα ήταν άλυτο.»

 

Το ‘Αγνωστικιστής’ ήρθε στο μυαλό μου, λέει, επειδή ο όρος ήταν "υποδηλωτικά αντίθετος με τον όρο ‘γνωστικός’ της Εκλησσιαστικής ιστορίας, που διατείνοταν ότι ξέρει τόσο πολλά για τα πράγματα το οποία δεν γνώριζα τίποτα…

 

Φαίνεται ότι ο Huxley επινόησε τον όρο ώστε να σημαίνει ότι η μεταφυσική είναι, λίγο πολύ, αρλούμπες. Κοντολογίς, φαίνεται να είχε συμφωνήσει με το συμπέρασμα που έφτασε ο Χιουμ (Hume) στο τέλος του Έρευνα για την Ανθρώπινη Αντίληψη (An Enquiry Concerning Human Understanding):

 

Όταν πάμε σε βιβλιοθήκες, πεπεισμένοι γι’ αυτές τις αρχές, τι όλεθρο πρέπει να προκαλέσουμε; Αν πάρουμε στα χέρια μας ένα τόμο θεολογίας ή μεταφυσικής που διδάσκεται στα σχολεία για παράδειγμα ας ρωτήσουμε, Περιέχει κανένα αφηρημένο συλλογισμό που να αφορά ποσότητες ή αριθμούς; Όχι. Περιέχει κανένα πειραματικό συλλογισμό που να αφορά πράγματα που είναι γεγονότα ή υπάρχουν; Όχι. Παραδώστε το τότε στις φλόγες: γιατί δεν μπορεί να περιέχει τίποτα άλλο παρά σοφιστείες και ψευδαισθήσεις.

 

Το Κριτική Καθαρού Λόγου (Critique of Pure Reason) του Καντ (Kant) έλυσε κάποια από τα επιστημολογικά θέματα που τέθηκαν από τον Χιούμ αλλά εις βάρος της δυνατότητας του να γνωρίζουμε οτιδήποτε παραπέρα από το φαίνεσθαι των πραγμάτων. Δεν μπορούμε να ξέρουμε τον Θεό αλλά η ιδέα του Θεού είναι μια πρακτική αναγκαιότητα, σύμφωνα με τον Kant.

 

Μεταξύ των πιο διάσημων αγνωστικιστών (με την αρχική έννοια του όρου) συγκαταλέγονταν ο Τόμας Χένρυ Χάξλεϋ, ο Κάρολος Δαρβίνος και ο Μπέρτραντ Ράσσελ. Έχει υποστηριχθεί με βάση τα έργα του Ντέιβιντ Χιουμ, ιδιαίτερα τους Διαλόγους σχετικά με την Φυσική Θρησκεία (Dialogues Concerning Natural Religion), ότι υπήρξε αγνωστικιστής, αλλά τούτο παραμένει ανοιχτό προς συζήτηση.

 

Επίσης, ο αρχαίος Έλληνας σοφιστής Πρωταγόρας είχε εκφράσει ουσιαστικά, αναφερόμενος στους θεούς, την άποψη του ισχυρού αγνωστικισμού, μολονότι η χρήση του όρου είναι στην περίπτωση αυτή αναχρονιστική.

 

Ο αρχαίος Έλληνας σοφιστής Πρωταγόρας, όταν του ζήτησαν να τοποθετηθεί σχετικά με την ύπαρξη των θεών, έδωσε την παρακάτω απάντηση:

 

"Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε τι λογής μορφή έχουν. Γιατί είναι πολλά τα όσα εμποδίζουν να γνωρίζουμε. Από τη μία το άδηλο του ζητήματος και από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής" (Diels-Kranz 80 Β4).

 

Για αυτή του τη δήλωση ο Πρωταγόρας εξορίστηκε και τα βιβλία του ρίχτηκαν στην πυρά. Δεν είναι απόλυτα σαφές αν ο Πρωταγόρας θεωρούσε την ύπαρξη των θεών εγγενώς ανεξιχνίαστη ή απλώς εξαιρετικά δύσκολη να διαπιστωθεί. Η φράση "το άδηλο του ζητήματος" κλίνει προς την πρώτη εκδοχή· η φράση "η συντομία της ανθρώπινης ζωής" προς τη δεύτερη. Κατά συνέπεια, η κατάταξή του στους ισχυρούς αγνωστικιστές (βλ. παρακάτω, παραλλαγές του αγνωστικισμού) πρέπει να γίνεται με επιφύλαξη. Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να τον συμπεριλάβουμε στους αγνωστικιστές.

 

Άλλες παραλλαγές του αγνωστικιστή είναι:

 

Ο ισχυρός αγνωστικισμός (ή αλλιώς σκληροπυρηνικός αγνωστικισμός, κλειστός αγνωστικισμός, αυστηρός αγνωστικισμός) — η άποψη ότι το ερώτημα για την ύπαρξη των θεοτήτων είναι από τη φύση του ανεξιχνίαστο ή ότι τα ανθρώπινα όντα δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένα να κρίνουν τις σχετικές ενδείξεις.

 

    Ο ασθενής αγνωστικισμός (ή αλλιώς μετριοπαθής αγνωστικισμός, ανοιχτός αγνωστικισμός, εμπειρικός αγνωστικισμός) — η άποψη ότι η ύπαρξη ή η ανυπαρξία του Θεού ή των θεών είναι προς το παρόν άγνωστη, όχι όμως απαραίτητα ανεξιχνίαστη, επομένως αναβάλλει κανείς την κρίση του μέχρις ότου περισσότερες αποδείξεις είναι διαθέσιμες.

 

    Ο απαθής αγνωστικισμός (ή αλλιώς "ιγνωστικισμός" ή απαθεϊσμός) — η άποψη ότι το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη των θεοτήτων είναι χωρίς νόημα, διότι δεν έχει παρατηρήσιμες συνέπειες.

 

    Ο αναπαραστατικός αγνωστικισμός (model agnosticism) — η άποψη ότι τα φιλοσοφικά και μεταφυσικά ερωτήματα δεν είναι εντέλει επαληθεύσιμα, αλλά ότι θα έπρεπε να οικοδομηθεί ένα μοντέλο ευέλικτων υποθέσεων πάνω στη βάση της λογικής σκέψης. Ας σημειωθεί ότι ο κλάδος αυτός του αγνωστικισμού διαφέρει από τους υπόλοιπους ως προς το ότι δεν εστιάζεται στο ερώτημα της ύπαρξης θεοτήτων.