«Αν θες ειρήνη, προετοίμασε τη δικαιοσύνη» - («Si vis pacem, para justitiam»)
Η πραγματεία «για τη διαρκή ειρήνη» γράφτηκε από τον Kant με αφορμή τη λεγόμενη συνθήκη ειρήνης της Βασιλείας του 1795 ανάμεσα στην Πρωσία και τη Γαλλία. Η λέξη «ειρήνη» του τίτλου της καντιανής πραγματείας φαίνεται κατ’ αρχήν να παραπέμπει σ’ ένα επιμέρους θέμα της πολιτικής στο μέτρο που η τελευταία αναλαμβάνει να πραγματώσει την ειρήνη με τα δικά της μέσα. Το επίθετο «αιώνια», αν και θυμίζει την «αιώνια ειρήνη» («aeterna pax») του Αυγουστίνου, μια ειρήνη δηλαδή που πραγματώνεται στην άλλη ζωή, ωστόσο δεν παραπέμπει ούτε σ’ έναν άλλο κόσμο ούτε πάλι υποδηλώνει μια χίμαιρα ή μια ουτοπία, αλλά υποδηλώνει ένα ιδεώδες του δικαίου που έργο μας έχουμε να πραγματώσουμε στον κόσμο τούτο.
Διακόσια χρόνια μετά την πρώτη της δημοσίευση, που βρήκε τεράστια απήχηση, η πραγματεία του Kant εξακολουθεί να αποτελεί ένα ορόσημο της θεωρίας του διεθνούς δικαίου και των διεθνών σχέσεων. Πρόκειται για μια πολιτική στο βάθος πραγματεία, η οποία έχει έναν κοσμοπολίτικο και συνάμα «προφητικό» για την πολιτική πραγματικότητα του παρόντος χαρακτήρα. Για τον Kant η αιώνια ειρήνη ανάμεσα στους λαούς αποτελεί από τη μία μεριά αίτημα του δικαίου κι από την άλλη τον έσχατο σκοπό του ανθρώπινου γένους. Από τη σκοπιά αυτή η ειρήνη ξεπερνά τα στενά όρια της εκάστοτε πολιτικής που στοχεύει σε μια προσωρινή ειρήνη (στην προσωρινή δηλαδή κατάπαυση των εχθροπραξιών) και γίνεται θεμελιώδης φιλοσοφική έννοια. Το πρόβλημα του Kant δεν είναι η προσωρινή αλλά η αιώνια ειρήνη, η μετάβαση δηλαδή από τη φυσική κατάσταση («status naturalis»), που είναι μια κατάσταση πολέμου, στην κατάσταση της διαρκούς ειρήνης ανάμεσα στους λαούς. Το ερώτημα, με άλλα λόγια, του Kant αφορά τους όρους της δυνατότητας μιας διαρκούς ειρήνης σε διεθνές επίπεδο. Στόχος του είναι η θεμελίωση της αιώνιας ειρήνης ως ιδέας του δικαίου.
Η ειρήνη δεν είναι η συνέχιση της ως τώρα πολιτικής, αλλά η δημιουργία μιας νέας εποχής στην πολιτική σκέψη και πράξη που συνδέεται άμεσα με μια ριζική αλλαγή του τρόπου τού σκέπτεσθαι, μια αλλαγή που αποτελεί αποφασιστική καμπή στην ιστορική εξέλιξη της ανθρώπινης φύσης και χαρακτηρίζεται από την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητά του. Η έξοδος αυτή ονομάζεται από τον Kant «διαφωτισμός». Στον αιώνα του διαφωτισμού όλες οι αξιώσεις της επιστήμης, της θρησκείας και της πολιτικής εξουσίας υποβάλλονται σε ελεύθερο και ανοιχτό έλεγχο από τον λόγο. Ο Kant ονομάζει την ιστορική αυτή καμπή, με αναφορά προπάντων στη θεωρητική του φιλοσοφία και «κριτική». Στην πρακτική φιλοσοφία η κριτική καμπή στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας δηλώνεται με τον όρο «αυτονομία». Αυτό σημαίνει ότι στην εποχή του διαφωτισμού ή της κριτικής η ηθική φιλοσοφία πρέπει να θεμελιωθεί στην έννοια της αυτονομίας, που σημαίνει ότι όλα τα έλλογα όντα οφείλουν να συμμορφώνονται μόνο στους νόμους που υπαγορεύει ο λόγος. Στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να καταλάβουμε πως η αιώνια ειρήνη αποτελεί ως αίτημα του λόγου ηθικό χρέος στο μέτρο που μονάχα αυτή διασφαλίζει την ανάπτυξη και τελειοποίηση όλων των ικανοτήτων και καταβολών του ανθρώπου και συνάμα τα ανθρώπινα δικαιώματα σε διεθνές επίπεδο. Η τύχη της ειρήνης εξαρτάται έτσι από μια αρμονική σχέση ηθικής (με την ευρύτερη καντιανή έννοια) και πολιτικής, όπου οι αρχές της ορθής πολιτικής πράξης θα συμφωνούν με την ιδέα του δικαίου.
Ο Kant ασφαλώς γνωρίζει ότι η πραγματική πορεία της ιστορίας καθορίζεται από οικονομικά κυρίως συμφέροντα και ότι οι άνθρωποι δεν πράττουν συνήθως αυτό που επιβάλλει το ηθικό χρέος. Η σύγκρουση συμφερόντων είναι κατά κάποιο τρόπο μια φυσική κατάσταση. Αλλά τότε πώς μπορεί να διασφαλιστεί η αιώνια ειρήνη; Η οπτική του Kant είναι στο σημείο αυτό ιστορικοφιλοσοφική. Ο Kant βλέπει τη διασφάλιση της ειρήνης σε μια τελεολογία της ανθρώπινης φύσης ή της ιστορίας. Αν η φυσική κατάσταση, που είναι μια κατάσταση πολέμου, απειλεί την ανάπτυξη των φυσικών μας ικανοτήτων, η ίδια ωστόσο η φύση εγγυάται την αιώνια ειρήνη μέσα από μηχανισμούς των εγωιστικών τάσεων του ανθρώπου που θα μπορούσε να ονομάσει κανείς, προκαταλαμβάνοντας τον Hegel, «δόλο της φύσης». Η φύση δηλαδή έχει προνοήσει από ίδιο συμφέρον κατά τέτοιο τρόπο ώστε η σύγκρουση των συμφερόντων ανάμεσα στα άτομα και τα κράτη να ωθεί αναγκαστικά προς εγκαθίδρυση των θεσμών εκείνων που θα οδηγήσουν προοδευτικά προς την υλοποίηση της αιώνιας ειρήνης. Τελεολογία της ιστορίας (η αιώνια ειρήνη ως προϊόν ενός φυσικού μηχανισμού) και ηθική φιλοσοφία (η αιώνια ειρήνη ως ιδέα του πρακτικού λόγου) αποτελούν στον Kant δύο συμπληρωματικές αν και όχι ισότιμες απόψεις του προβλήματος.
Η αιώνια ειρήνη στο στάδιο του διαφωτισμού ή της κριτικής είναι το τελευταίο και μεγάλο πρόβλημα της ανθρωπότητας που πρέπει να λύσει ο λόγος χάριν του σκοπού της φύσης, που δεν είναι άλλος από την ανάπτυξη όλων των ικανοτήτων και καταβολών του ανθρώπου, μια ανάπτυξη που δεν μπορεί ωστόσο να επιτευχθεί, αν οι άνθρωποι ελεύθεροι δεν προχωρήσουν στην υλοποίηση της ιδέας μιας παγκόσμιας τάξης δικαίου. Αντίθετα με τις αντιλήψεις της παλιότερης πολιτικής φιλοσοφίας και του κλασικού διεθνούς δικαίου ο Kant έδειξε ότι η ηθική έχει την ίδια εγκυρότητα στις σχέσεις μεταξύ των λαών και των κρατών που έχει στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Τα κράτη δεν έχουν δικαίωμα στις μεταξύ τους σχέσεις που κινούνται από την επιδίωξη μόνο των συμφερόντων τους, αλλά θα πρέπει να συμμορφώνονται προς το αίτημα του πρακτικού λόγου, ο οποίος κατηγορηματικά επιτάσσει την αποφυγή του πολέμου και την επιδίωξη της ειρήνης. Ολα τα κράτη έχουν το ηθικό χρέος να ξεπεράσουν τη φυσική κατάσταση και να προχωρήσουν σε μια οικουμενική τάξη δικαίου η οποία διασφαλίζει την ελευθερία όλων των λαών. Αυτή η διεθνής τάξη δικαίου, που δεν μπορούν να εγγυηθούν ούτε εκκλήσεις ηθικού χαρακτήρα ούτε τα ίδια συμφέροντα των κρατών, απαιτεί όχι μόνο σεβασμό ορισμένων κανόνων συμπεριφοράς αλλά απαιτεί προπάντων μια μη δεσποτική, δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης όπου η πολιτική εξουσία ασκείται σύμφωνα με τη γενική βούληση των πολιτών. Γιατί, στο μέτρο που οι πόλεμοι θα χρειάζονταν την έλλογη συγκατάθεση των πολιτών που θα εμπλέκονταν σ’ αυτούς, σπάνια θα διεξάγονταν.
Η εποχή του Kant δεν είναι ασφαλώς η δική μας. Το «φιλοσοφικό του σχεδίασμα» για την αιώνια ειρήνη, που διακρίνεται για τον ιστορικό οπτιμισμό του και την εμπιστοσύνη στον ανθρώπινο λόγο, αντιμετωπίστηκε συχνά με σκεπτικισμό. Ωστόσο η πραγματεία του Kant θα παραμένει επίκαιρη όσο ο πόλεμος απειλεί να γίνει μέσο της πολιτικής, όπως ακριβώς και στην εποχή του.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου