Γιατί μας γοητεύουν οι θεωρίες συνωμοσίας;

«Υπάρχει μία μυστική ομάδα λίγων ανθρώπων που κινούν τα νήματα της ανθρωπότητας.» 

«Τον ιό HIV τον δημιούργησαν επίτηδες για να μειώσουν τον πληθυσμό της γης. Ή για να πλουτίσουν από τα φάρμακα από έφτιαξαν μετά για την αντιμετώπισή του.» 

«Ο άνθρωπος δεν πήγε ποτέ στη σελήνη.» 

«Και όμως, η γη είναι επίπεδη.» 

«Οι εξωγήινοι όχι μόνο υπάρχουν, αλλά κυκλοφορούν ανάμεσά μας και μας ελέγχουν.» 

«Το νερό, η τροφή και ο αέρας που αναπνέουμε περιέχουν ειδικές χημικές ουσίες που μας κάνουν παθητικούς δέκτες οποιασδήποτε εις βάρος μας ενέργειας.» 

Αυτές είναι μερικές από τις πιο δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας που έχουν πολλούς οπαδούς παγκοσμίως. Για καμία από αυτές δεν υπάρχουν αξιόπιστες αποδείξεις. Αν ασχοληθείτε λίγο πιο σοβαρά με αυτές θα διαπιστώσετε πως τα μόνα επιχειρήματα που έχουν να παρουσιάσουν οι υποστηρικτές τους είναι άλλες θεωρίες συνωμοσίες.

Τότε γιατί τόσος κόσμος τις πιστεύει;
Σε γενικές γραμμές αυτό συμβαίνει για τους ίδιους λόγους  που αγαπάμε τα ψέματα περισσότερο από την αλήθεια. Οι θεωρίες συνωμοσίας όμως έχουν ένα επιπλέον πλεονέκτημα. Μας γοητεύουν επειδή είναι φτιαγμένες με την ίδια τεχνική που φτιάχνονται τα μυθιστορήματα και οι ταινίες. Τι είδους τεχνική είναι αυτή;

Η Συνωμοσία κάνει Τέχνη

Το μυθιστόρημα και η ταινία είναι διασκεδαστικά. Μας εντυπωσιάζουν οι τολμηροί, έξυπνοι χαρακτήρες γιατί ταυτιζόμαστε μαζί τους. Μας συγκινούν με τα βάσανα των ηρώων τους γιατί μέσα από τον οίκτο μας γι’ αυτούς λυτρωνόμαστε από τα δικά μας βάσανα. Μας διασκεδάζει η δράση που ταράζει την ήσυχη ή ακίνητη ζωή μας.

Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης έχει γράψει ένα καταπληκτικό βιβλίο, την «Ποιητική» που αφορά την δημιουργία των θεατρικών έργων. Η ανάλυση της τεχνικής της δραματουργίας που κάνει, αποκαλύπτει γιατί μας γοητεύει τόσο η μυθοπλασία. Θα σας αναφέρω τέσσερα μόνο σημεία:

1. Σε αντίθεση με τον ιστορικό, γράφει ο Αριστοτέλης, ο δημιουργός μία τραγωδίας δεν πρέπει να λέει όσα έχουν γίνει, αλλά όσα «υπάρχει πιθανότητα να γίνουν σύμφωνα με την αναγκαιότητα και με λογική συνοχή». (1451a)
2. «Πρέπει να έχει αρχή, μέση και τέλος» (1450b)  Το χάος του κόσμου που μας περιβάλλει μπαίνει σε τάξη.
3. «Να μην υπάρχει τίποτα αδικαιολόγητο στην πλοκή». ( 1455b)
4. «Επειδή η τραγωδία είναι, όχι μόνο μίμηση τελείας πράξεως, αλλά και φοβερών παθημάτων, αυτά πραγματοποιούνται στον ύψιστο βαθμό, το ένα εξαιτίας του άλλου.. διότι τότε επιτυγχάνεται μεγαλύτερος θαυμασμός, παρά αν συμβαίνουν κατά τύχη και αυτόματα.» (1452a)

Τις ίδιες αρχές τις οποίες εντοπίζει ο Αριστοτέλης στην αρχαία τραγωδία θα βρείτε και στα σενάρια των σύγχρονων ταινιών. Τα πάντα έχουν μία εξήγηση και όλες οι ενέργειες εξυπηρετούν έναν σκοπό. Στη διάρκεια της ταινίας αποκαλύπτονται ή υπονοούνται οι αιτίες της συμπεριφοράς του ήρωα.

 

Τίποτα δεν είναι ακατανόητο.
Στην αληθινή ζωή όμως συμβαίνουν πράγματα τα οποία είναι απλές συμπτώσεις. Ή, και αν δεν είναι, η αποκάλυψη των αιτίων απαιτεί επιστημονική έρευνα, άρα κόπο, και δεν είναι καθόλου διασκεδαστικά. Όταν ένα αεροπλάνο απλώς εξαφανίζεται, είναι ενοχλητικό. Θέλουμε να ξέρουμε Πώς έγινε αυτό και, κυρίως, γιατί έγινε!

Μπορεί, μετά από χρόνια, η έρευνα να αποκαλύψει πως απλώς συνέβη να χαλάσει κάποιο όργανο και το αεροπλάνο έτυχε να πέσει σε ένα σημείο όπου η πρόσβαση ήταν εξαιρετικά δύσκολη. «Πώς έτυχε;» ξαναρωτάμε, δυσπιστώντας. Τι το προκάλεσε; Ποιος έφταιξε; Ποιον σκοπό εξυπηρετούσε ένα τέτοιο συμβάν;

Αυτές οι ερωτήσεις μας προκαλούν άγχος και αγωνιούμε να βρούμε την απάντηση. Αυτός είναι ο λόγος που ο Αριστοτέλης έγραφε πως δεν πρέπει στο θέατρο να διηγείσαι μία αληθινή ιστορία, αλλά μία αληθοφανή, η οποία θα εξηγεί τι και πώς.

 

Γιατί όμως έχουμε την ανάγκη να γνωρίζουμε οπωσδήποτε αιτίες και σκοπούς;
Στο ίδιο έργο ο Αριστοτέλης δίνει τον ορισμό της τραγωδίας. Εκεί εξηγεί πως «με τον φόβο και τον οίκτο επέρχεται η κάθαρσις των δικών μας παθημάτων». Σκεφτείτε, πότε νιώθετε οίκτο για τα θύματα του αεροπλάνου που έπεσε; Αν  μάθετε πως έτυχε (κανείς δεν ξέρει πώς και γιατί) να χαλάσει ένα εξάρτημα, ή αν αποκαλυφθεί πως τρομοκράτες είχαν πάρει το αεροπλάνο μαζί με τους επιβάτες και τους κρατούσαν αιχμάλωτους σε μία ζούγκλα; Τι σας τρομάζει περισσότερο;

Όλως περιέργως, οι ιστορίες που πληρούν τις προδιαγραφές του μυθιστορήματος, ενώ μας τρομάζουν και μας στεναχωρούν περισσότερο από μία ψυχρή και τυχαία αλήθεια, ταυτόχρονα μας γοητεύουν. Και μας γοητεύουν επειδή μας προσφέρουν την κάθαρση και τακτοποιούν το χάος της ζωής δίνοντάς του νόημα! Συχνά μας δίνουν κάτι παραπάνω από νόημα. Μας δίνουν αξία!

Αυτό συμβαίνει με θεωρίες όπως η πρώτη που αναφέρεται στην αρχή. Αυτοί οι λίγοι, οι παντοδύναμοι που ελέγχουν όλον τον κόσμο, είναι μικροί μπροστά στην οξυδέρκειά μας. Αν και έχουν όλες τις δυνάμεις στα χέρια τους, εμάς δεν μας ξεγέλασαν. Κι εκείνοι που μας δηλητηριάζουν το μυαλό με αποβλακωτικές ουσίες, την πάτησαν. Γιατί εμάς δεν μας έπιασαν. Γιατί; Ποιος ξέρει; Κανείς δεν αναρωτιέται.
Σημασία έχει πως νιώθουμε πιο έξυπνοι από αυτούς και αποκαλύπτουμε τις σκοτεινές τους διαθέσεις, που τόσο περίτεχνα είχαν κρύψει. Είμαστε επίσης πιο έξυπνοι από την πλειονότητα των συνανθρώπων μας που πιστεύουν ό, τι τους λένε επειδή αποβλακώθηκαν από τις ηλιθιογόνες ουσίες που σε εμάς δεν είχαν αποτέλεσμα. Είμαστε ξεχωριστοί!

Η διαδικασία

Ο εγκέφαλός μας είναι πολύπλοκος και παιχνιδιάρης. Το πιο παιχνιδιάρικο μέρος του είναι το αρχαιότερο: ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή. Είναι το μέρος του εγκεφάλου που υπήρχε πριν αναπτυχθεί ο νεοφλοιός, ο οποίος αναλαμβάνει την ενδελεχή επεξεργασία των δεδομένων και στον οποίο τακτοποιούνται ορθολογικά οι σκέψεις μας. Ο ιππόκαμπος όμως και η αμυγδαλή αντιδρούν αμέσως στα ερεθίσματα, με τον αρχαίο ακατέργαστο  τρόπο. Η διαδικασία εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς ως εξής:
Ας υποθέσουμε πως κάποια στιγμή, ενώ είστε φορτωμένος με ψώνια, γλιστράτε και πέφτετε από τη σκάλα. Στον ιππόκαμπο καταγράφεται το περιστατικό κι έτσι θυμόσαστε πως ήταν απόγευμα, πως σκοπεύατε να ετοιμάσετε ένα συγκεκριμένο γλυκό και φορούσατε το αγαπημένο σας μπλε πουκάμισο. Αυτό όμως που σας κάνει να ανησυχείτε κάθε φορά που ανεβαίνετε μία σκάλα από τότε κι ύστερα, είναι η εντύπωση που σχηματίστηκε στην αμυγδαλή κατά την ώρα του ατυχήματος. Ο ιππόκαμπος γνωρίζει να σας πει ποια είναι η συγκεκριμένη σκάλα και ποια είναι μία άλλη που της μοιάζει. Η αμυγδαλή όμως, όποτε αντικρίζετε μία οποιαδήποτε σκάλα επαναφέρει την αγωνία της στιγμής του ατυχήματος.

Τα συναισθήματα που έχουν φωλιάσει μέσα μας από παλαιότερες εντυπώσεις, είναι η βάση πάνω στην οποία θα ριζώσει μία οποιαδήποτε αφήγηση ανακαλεί αυτές τις εντυπώσεις. Η αντίδραση είναι αυτόματη και εμφανίζεται ακόμα και σε περιπτώσεις που μοιάζουν ελάχιστα με την δική μας εμπειρία. Αυτή η ακούσια και αυτόνομη λειτουργία της αμυγδαλής υποδέχεται ευχάριστα τη γοητεία που ασκούν επάνω μας οι θεωρίες συνωμοσίας.

Για παράδειγμα, οι αρνητικές εμπειρίες που κατά καιρούς βιώνουμε από τον περιορισμό της ελευθερίας μας, έχουν χαράξει στον εγκέφαλό μας τις δυσάρεστες εντυπώσεις. Βαθιά μέσα μας αισθανόμαστε πως «Οι εξουσιαστές είναι μοχθηροί, άπληστοι και ικανοί για όλα». Όταν λοιπόν έγινε η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους της Ν. Υόρκης, αρκούσε ένας να πει «η κυβέρνηση το έκανε» για ν’ αγγίξει τις ευαίσθητες χορδές της αμυγδαλής μας. Η πληροφορία ήρθε κι έκατσε επάνω σε κάτι που προϋπήρχε. Μέχρι να φτάσει η πληροφορία στον νεοφλοιό, ο οποίος χρειάζεται λογικά επιχειρήματα για να αποφανθεί, ήδη νιώθουμε βολικά με τη θεωρία. Ύστερα, οι συνωμοσιολόγοι στολίζουν την ιστορία τους με όμορφες λεπτομέρειες και η γοητεία του μυθιστορήματος γεμίζει το μυαλό μας με χρωματιστές μπουρμπουλήθρες.

Οτιδήποτε ταιριάζει με τα στερεότυπά μας είναι ευπρόσδεκτο. Η άποψη πως υπάρχουν κάτι τρελοί που απλώς ηδονίζονται με τη βία, που είναι έτοιμοι να ανατιναχτούν μαζί με όλον τον υπόλοιπο κόσμο, αρκεί αυτός να πάψει να υπάρχει, μας φαίνεται παράλογη. «Δεν μπορεί, κάποια αιτία, κάποιος σκοπός θα υπάρχει», σκεφτόμαστε.

Η αλήθεια είναι πως ζούμε σε έναν χαώδη κόσμο, και προσπαθούμε απεγνωσμένα να βρούμε νόημα και σκοπό. Μερικές φορές, η προσπάθειά μας αυτή είναι σωτήρια. Η ικανότητά μας να συγκρίνουμε διαφορετικές καταστάσεις και να αναζητούμε ένα κοινό σχέδιο πίσω από αυτά, μας βοήθησε να εξελιχθούμε ως είδος. Αλλά αυτό που είναι σήμερα ο σύγχρονος άνθρωπος οφείλεται στη συνεργασία και των δύο τμημάτων του εγκεφάλου μας. Ό, τι αποθηκεύει η συναισθηματική μνήμη, το επεξεργάζεται η λογική και να την η επιστήμη!

Εκείνος που εύκολα ασπάζεται μία θεωρία συνωμοσίας δεν είναι απαραίτητα ηλίθιος. Απλώς, έχει αφήσει τη λογική νοημοσύνη του να ατροφήσει, επειδή δεν της δίνει υλικό να δουλέψει. Εμπιστεύεται τις αποφάνσεις του συναισθηματικού τμήματος του μυαλού του, που αντιδρά πάντοτε πρώτο. Βολεύεται με αυτό και διασκεδάζει ακούγοντας και διαδίδοντας ενδιαφέρουσες ιστορίες γεμάτες ίντριγκα και περιπέτεια.

Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει πως μια παράξενη ιστορία είναι αληθινή, ακόμα και αν δεν υπάρχουν αποδείξεις. Ίσως αύριο υπάρξουν. Πριν όμως την υποστηρίξει και τη διαδώσει, οφείλει να την επεξεργαστεί λογικά, διότι κάποιες από αυτές είναι εξαιρετικά επικίνδυνες. Η συναισθηματική μας μνήμη πρέπει να συνεργάζεται με τη λογική μνήμη. Είναι ο μόνος τρόπος να βεβαιωνόμαστε αν παρακολουθούμε μία ακατανόητη αληθινή ιστορία ή ένα απολύτως κατανοητό και αληθοφανές μυθιστόρημα.