Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ, ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ - Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον 3, 15 5, 22

Ο βίος του Απολλωνίου

Ο Φιλόστρατος έδρασε ως σοφιστής στη Ρώμη, όπου και εντάχθηκε στον κύκλο της Ιουλίας Δόμνας, συζύγου του αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου. Ο Βίος του Απολλώνιου γράφτηκε κατά παρότρυνση της αυτοκράτειρας και απηχεί το ενδιαφέρον της για τη μορφή του Απολλωνίου. Το έργο περιγράφει τον βίο και τις πράξεις ενός ιστορικού προσώπου (έζησε τον 1ο αι. π.Χ.), του οποίου την πραγματική ζωή σχεδόν αγνοούμε, καθώς αυτή συνδέθηκε αρκετά νωρίς με τερατικές διηγήσεις. Η αξιοπιστία του ίδιου του Φιλοστράτου και των πηγών του (κατονομάζεται κάποιος Δάμις, μαθητής του Απολλωνίου) θεωρείται από τους μελετητές αμφίβολη. Χωρίς δυσκολία ωστόσο μπορούμε να απαριθμήσουμε τις λογοτεχνικές πηγές του έργου: οι βιογραφίες των φιλοσόφων -ιδιαίτερα του Πυθαγόρα-, το ταξιδιωτικό μυθιστόρημα, διηγήσεις σχετικές με την εκστρατεία του Αλεξάνδρου, αλλά και τα Ευαγγέλια συγκαταλέγονται μεταξύ αυτών. Φαίνεται μάλιστα ότι η ευρύτερη διάδοση του χριστιανισμού την εποχή αυτή προσέφερε ένα επιπλέον ερέθισμα για τη συγγραφή του Βίου, αφού η προσπάθεια του συγγραφέα να δημιουργήσει ένα εθνικό αντίβαρο στη μορφή τον Χριστού είναι ευδιάκριτη. Πόσο "επικίνδυνος" αποδείχθηκε στη συνέχεια ο Βίος για τους χριστιανούς, αποδεικνύεται από το πλήθος των απολογητικών έργων που γράφτηκαν για να τον πολεμήσουν.

Ο Απολλώνιος παρουσιάζεται στον Βίο ως περιπλανώμενος φιλόσοφος (με νεοπυθαγόρειες αντιλήψεις) που περιοδεύει σε όλη σχεδόν την οικουμένη (από τις Ινδίες ώς την Ελλάδα, την Αίγυπτο και την Αιθιοπία), επιδεικνύει γεωγραφικά και φυσιογνωστικά ενδιαφέροντα, κηρύσσει τον ασκητικό τρόπο ζωής, συζητά με βασιλιάδες και σοφούς, αλλά κυρίως αποδεικνύει συνεχώς τη σοφία και τις υπερφυσικές του ικανότητες -στο έργο αφθονούν τα πάσης φύσεως θαύματα. Το πρώτο από τα αποσπάσματα που ακολουθούν αναφέρεται στην επίσκεψη του Απολλωνίου στους Ινδούς σοφούς. Ο Απολλώνιος, θέλοντας να περιγράψει τρεις υπερφυσικές ιδιότητες των σοφών, χρησιμοποιεί στην ουσία ένα αίνιγμα, το οποίο στη συνέχεια προσπαθεί να λύσει ο μαθητής του Δάμις. Στο τέλος περιγράφονται η αμφίεση και τα μαγικά αντικείμενα των Ινδών σοφών.

Στο δεύτερο απόσπασμα ένας νεόπλουτος και απαίδευτος νέος παρέχει στον Απολλώνιο την αφορμή που του επιτρέπει να καταδείξει την ανοησία όλων εκείνων που, περιφρονώντας την παιδεία, ενδιαφέρονται μόνο για την απόκτηση υλικών αγαθών. Το "χρυσελεφάντινο" και το "πήλινο" άγαλμα πρέπει να τα εννοήσουμε ως σύμβολα των καλλιεργημένων και απαίδευτων ανθρώπων αντιστοίχως. Το συγκεκριμένο απόσπασμα του έργου του Φιλοστράτου ενέπνευσε στον Καβάφη το ποίημά του Ἀπολλώνιος ὁ Τυανεὺς ἐν Ρόδῳ.

Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον 3, 15 5, 22

(α)

[3.15] ὁποῖοι μὲν δὴ καὶ οἱ ἄνδρες καὶ ὅπως οἰκοῦντες τὸν ὄχθον, αὐτὸς ὁ ἀνὴρ δίεισιν· ἐν μιᾷ γὰρ τῶν πρὸς Αἰγυπτίους ὁμιλιῶν «εἶδον» φησὶν «Ἰνδοὺς Βραχμᾶνας οἰκοῦντας ἐπὶ τῆς γῆς καὶ οὐκ ἐπ᾽ αὐτῆς, καὶ ἀτειχίστως τετειχισμένους, καὶ οὐδὲν κεκτημένους ἢ τὰ πάντων» ταυτὶ δὲ ἐκεῖνος μὲν σοφώτερον ἔγραψεν, ὁ δέ γε Δάμις φησὶ χαμευνίᾳ μὲν αὐτοὺς χρῆσθαι, τὴν γῆν δὲ ὑποστρωννύναι πόας, ἃς ἂν αὐτοὶ αἱρῶνται, καὶ μετεωροποροῦντας δὴ ἰδεῖν ἀπὸ τῆς γῆς ἐς πήχεις δύο, οὐ θαυματοποιίας ἕνεκα, τὸ γὰρ φιλότιμον τοῦτο παραιτεῖσθαι τοὺς ἄνδρας, ἀλλ᾽ ὁπόσα τῷ Ἡλίῳ ξυναποβαίνοντες τῆς γῆς δρῶσιν, ὡς πρόσφορα τῷ θεῷ πράττοντας. τό τοι πῦρ, ὃ ἀπὸ τῆς ἀκτῖνος ἐπισπῶνται καίτοι σωματοειδὲς ὂν οὔτε ἐπὶ βωμοῦ καίειν αὐτοὺς οὔτε ἐν ἰπνοῖς φυλάττειν, ἀλλ᾽ ὥσπερ τὰς αὐγάς, αἳ ἐξ ἡλίου τε ἀνακλῶνται καὶ ὕδατος, οὕτω μετέωρόν τε ὁρᾶσθαι αὐτὸ καὶ σαλεῦον ἐν τῷ αἰθέρι. τὸν μὲν οὖν δὴ Ἥλιον ὑπὲρ τῶν ὡρῶν, ἃς ἐπιτροπεύει αὐτός, ἵν᾽ ἐς καιρὸν τῇ γῇ ἴωσι καὶ ἡ Ἰνδικὴ εὖ πράττῃ, νύκτωρ δὲ λιπαροῦσι τὴν ἀκτῖνα μὴ ἄχθεσθαι τῇ νυκτί, μένειν δέ, ὡς ὑπ᾽ αὐτῶν ἤχθη. τοιοῦτον μὲν δὴ τοῦ Ἀπολλωνίου τὸ «ἐν τῇ γῇ τε εἶναι τοὺς Βραχμᾶνας καὶ οὐκ ἐν τῇ γῇ». τὸ δὲ «ἀτειχίστως τετειχισμένους» δηλοῖ τὸν ἀέρα, ὑφ᾽ ᾧ ζῶσιν, ὑπαίθριοι γὰρ δοκοῦντες αὐλίζεσθαι σκιάν τε ὑπεραίρουσιν αὑτῶν καὶ ὕοντος οὐ ψεκάζονται καὶ ὑπὸ τῷ ἡλίῳ εἰσίν, ἐπειδὰν αὐτοὶ βούλωνται. τὸ δὲ «μηδὲν κεκτημένους τὰ πάντων ἔχειν» ὧδε ὁ Δάμις ἐξηγεῖται· πηγαί, ὁπόσαι τοῖς βάκχοις παρὰ τῆς γῆς ἀναθρώσκουσιν, ἐπειδὰν ὁ Διόνυσος αὐτούς τε καὶ τὴν γῆν σείσῃ, φοιτῶσι καὶ τοῖς Ἰνδοῖς τούτοις ἑστιωμένοις τε καὶ ἑστιῶσιν· εἰκότως οὖν ὁ Ἀπολλώνιος τοὺς μηδὲν μὲν ἐκ παρασκευῆς, αὐτοσχεδίως δέ, ἃ βούλονται, ποριζομένους, ἔχειν φησίν, ἃ μὴ ἔχουσιν. κομᾶν δὲ ἐπιτηδεύουσιν, ὥσπερ Λακεδαιμόνιοι πάλαι καὶ Θούριοι Ταραντῖνοί τε καὶ Μήλιοι καὶ ὁπόσοις τὰ Λακωνικὰ ἦν ἐν λόγῳ, μίτραν τε ἀναδοῦνται λευκήν, καὶ γυμνὸν αὐτοῖς βάδισμα καὶ τὴν ἐσθῆτα ἐσχηματίζοντο παραπλησίως ταῖς ἐξωμίσιν. ἡ δὲ ὕλη τῆς ἐσθῆτος ἔριον αὐτοφυὲς ἡ γῆ φύει, λευκὸν μὲν ὥσπερ τὸ Παμφύλων, μαλακώτερον δὲ τίκτει, ἡ δὲ πιμελὴ οἷα ἔλαιον ἀπ᾽ αὐτοῦ λείβεται. τοῦτο ἱερὰν ἐσθῆτα ποιοῦνται καὶ εἴ τις ἕτερος παρὰ τοὺς Ἰνδοὺς τούτους ἀνασπῴη αὐτό, οὐ μεθίεται ἡ γῆ τοῦ ἐρίου. τὴν δὲ ἰσχὺν τοῦ δακτυλίου καὶ τῆς ῥάβδου, ἃ φορεῖν αὐτοὺς ἄμφω, δύνασθαι μὲν πάντα, δύω δὲ ἀρρήτω τετιμῆσθαι.

(β)

[5.22] ἐτύγχανέ τι καὶ μειράκιον νεόπλουτόν τε καὶ ἀπαίδευτον οἰκοδομούμενον οἰκίαν τινὰ ἐν τῇ Ῥόδῳ καὶ ξυμφέρον ἐς αὐτὴν γραφάς τε ποικίλας καὶ λίθους ἐξ ἁπάντων ἐθνῶν. ἤρετο οὖν αὐτό, ὁπόσα χρήματα εἴη ἐς διδασκάλους τε καὶ παιδείαν ἀνηλωκός· ὁ δὲ «οὐδὲ δραχμήν» εἶπεν. «ἐς δὲ τὴν οἰκίαν πόσα;» «δώδεκα» ἔφη «τάλαντα, προσαναλώσαιμι δ᾽ ἂν καὶ ἕτερα τοσαῦτα». «τί δ᾽» εἶπεν «ἡ οἰκία βούλεταί σοι;» «δίαιτα» ἔφη «λαμπρὰ ἔσται τῷ σώματι, καὶ γὰρ δρόμοι ἐν αὐτῇ καὶ ἄλση καὶ ὀλίγα ἐς ἀγορὰν βαδιοῦμαι καὶ προσεροῦσί με οἱ ἐσιόντες ἥδιον, ὥσπερ ἐς ἱερὸν φοιτῶντες.» «ζηλωτότεροι δὲ» εἶπεν «οἱ ἄνθρωποι πότερον δι᾽ αὐτούς εἰσιν ἢ διὰ τὰ περὶ αὐτοὺς ὄντα;» «διὰ τὸν πλοῦτον», εἶπε, «τὰ γὰρ χρήματα πλεῖστον ἰσχύει». «χρημάτων δ᾽», ἔφη «ὦ μειράκιον, ἀμείνων φύλαξ πότερον ὁ πεπαιδευμένος ἔσται ἢ ὁ ἀπαίδευτος;» ἐπεὶ δὲ ἐσιώπησε, «δοκεῖς μοι», εἶπε «μειράκιον, οὐ σὺ τὴν οἰκίαν, ἀλλὰ σὲ ἡ οἰκία κεκτῆσθαι. ἐγὼ δὲ ἐς ἱερὸν παρελθὼν πολλῷ ἂν ἥδιον ἐν αὐτῷ μικρῷ ὄντι ἄγαλμα ἐλέφαντός τε καὶ χρυσοῦ ἴδοιμι ἢ ἐν μεγάλῳ κεραμεοῦν.»

***

(α) Ο Απολλώνιος επισκέπτεται τους Ινδούς σοφούς

[3,15] Πώς ακριβώς ήταν οι άνδρες αυτοί και πώς κατοικούσαν στο λόφο¹ τα διηγείται ο ίδιος ο Απολλώνιος. «Είδα», λέει σε μια από τις ομιλίες του προς τους Αιγύπτιους, «τους Ινδούς Βραχμάνες να κατοικούν πάνω στη γη, χωρίς να είναι πάνω της, να είναι περιτειχισμένοι χωρίς να έχουν τείχη, και, χωρίς να έχουν τίποτα, να έχουν τα πάντα.». Αυτά έγραψε έχοντας κατά νου κάτι σαφώς βαθύτερο. Ο Δάμις² ωστόσο λέει ότι κοιμούνται κατάχαμα και ότι στρώνουν στο χώμα χορτάρια που μαζεύουν οι ίδιοι· τους είδε μάλιστα να περπατούν στον αέρα, δύο πήχεις πάνω από τη γη,³ όχι για να κάνουν επίδειξη θαυμάτων -τέτοιες φιλοδοξίες τις περιφρονούν-, αλλά επειδή θεωρούν όλα όσα κάνουν εγκαταλείποντας τη γη και προχωρώντας μαζί με τον ήλιο πρέπουσες εκδηλώσεις σεβασμού προς τον θεό. Και όντως τη φωτιά που αποσπούν από τις ακτίνες του ήλιου, αν και είναι υλική, ούτε σε βωμό την καίνε ούτε τη φυλάνε σε φούρνους, αλλά, όπως οι ακτίνες ανακλώνται από τον ήλιο και το νερό, έτσι και αυτή τη φωτιά την αντιλαμβάνονται να μετεωρίζεται και να κινείται στον αιθέρα. Παρακαλούν μάλιστα τον ήλιο, που έχει την εποπτεία των εποχών, να έρθουν εκείνες την ώρα που πρέπει στη γη και να ευημερεί η Ινδική. Τη νύχτα παρακαλούν την ακτίνα του φωτός να μην θυμώνει με το σκοτάδι, μα να μένει μαζί τους όπως την έφεραν. Αυτό λοιπόν φαίνεται να σημαίνουν τα λόγια του Απολλώνιου ότι «οι Βραχμάνες βρίσκονται πάνω στη γη και όχι στη γη». Και η φράση «είναι περιτειχισμένοι χωρίς να έχουν τείχη» δηλώνει τον αέρα κάτω από τον οποίο ζουν. Διότι, αν και δίνουν την εντύπωση ότι διαμένουν στο ύπαιθρο, σηκώνουν μια σκιά από πάνω τους και έτσι δεν βρέχονται, όταν βρέχει, και έχουν ήλιο, όποτε θέλουν. Τη φράση πάλι «ενώ δεν έχουν τίποτα, έχουν τα πάντα» ο Δάμις την ερμηνεύει ως εξής: Όσες πηγές αναβλύζουν για τους βακχεύοντες από τη γη, κάθε φορά που ο Διόνυσος θα σείσει τους ίδιους και τη γη, τόσες παρουσιάζονται και στους Ινδούς, όταν φιλοξενούν ή φιλοξενούνται. Εύλογα λοιπόν ισχυρίζεται ο Απολλώνιος ότι αυτοί που έτσι, χωρίς προετοιμασία, εξασφαλίζουν ό,τι θέλουν, έχουν αυτά που δεν έχουν. Φροντίζουν να αφήνουν μακριά μαλλιά, όπως τον παλιό καιρό οι Λακεδαιμόνιοι, οι Θούριοι, οι Ταραντίνοι, οι Μήλιοι και όσοι ασπάζονταν τις λακωνικές συνήθειες. Φορούν λευκή ταινία στο κεφάλι, περπατούν ξυπόλυτοι και φορούν το ένδυμά τους όπως περίπου τις εξωμίδες.⁴ Το υλικό από το οποίο κατασκευάζεται το ένδυμα είναι φυσικό μαλλί που το παράγει η γη, λευκό όπως των Παμφύλων, αλλά πιο απαλό· από το μαλλί στάζει το λίπος που είναι όμοιο με λάδι ελιάς. Από αυτό φτιάχνουν το ιερό τους ένδυμα.⁵ Και αν κάποιος άλλος προσπαθήσει να αποσπάσει το μαλλί, εκτός από τους Ινδούς αυτούς, η γη δεν το αφήνει. Το δαχτυλίδι και η ράβδος, που και τα δύο τα φέρουν όλοι τους, έχουν τη δύναμη να κάνουν τα πάντα, και τα θεωρούν άρρητα.

(β) Τὸ "κεραμεοῦν" καὶ "φαῦλον" ⁶

[5,22] Συνέβη επίσης τότε ένας νεόπλουτος και απαίδευτος νεαρός να χτίζει σπίτι στη Ρόδο και να συγκεντρώνει για το σκοπό αυτό πολύχρωμους ζωγραφικούς πίνακες και λίθους από όλες τις χώρες. Τον ρώτησε λοιπόν ο Απολλώνιος πόσα χρήματα είχε ξοδέψει για δασκάλους και μόρφωση. «Ούτε δραχμή», απάντησε. «Και για το σπίτι πόσα;» «Δώδεκα τάλαντα», είπε, «και, αν χρειαστεί, θα ξοδέψω άλλα τόσα». «Και σε τι θα σου είναι χρήσιμο το σπίτι;», ρώτησε. «Θα είναι εξαιρετικό μέρος για τη σωματική μου άσκηση, γιατί έχει μέσα και περιστύλια για περίπατο και άλση, έτσι που λίγες φορές θα χρειάζεται να πηγαίνω στην αγορά· οι άνθρωποι πάλι που θα έρχονται μέσα θα μου μιλούν με ακόμη μεγαλύτερη ευχαρίστηση, σαν να επισκέπτονται ένα ιερό.» «Οι άνθρωποι», ρώτησε ο Απολλώνιος, «εκτιμώνται πιο πολύ γι᾽ αυτό που είναι οι ίδιοι ή για τα υπάρχοντά τους;» «Για τα πλούτη τους», απάντησε, «γιατί αυτά έχουν τη μεγαλύτερη δύναμη». «Και για τα υπάρχοντα, νεαρέ, ποιος είναι» ρώτησε ο Απολλώνιος, «πιο ικανός φύλακας, ο πεπαιδευμένος ή ο απαίδευτος;» Επειδή εκείνος δεν απάντησε, «Μου δίνεις», είπε, «την εντύπωση, νεαρέ, πως δεν ανήκει το σπίτι σε εσένα, αλλά εσύ στο σπίτι. Όσο για μένα, αν πήγαινα σε ένα ιερό, με πολύ μεγαλύτερη ευχαρίστηση θα έβλεπα σε ένα, έστω και μικρό ιερό άγαλμα χρυσελεφάντινο παρά σε μεγάλο άγαλμα πήλινο και ευτελές».
----------------

¹ Οι Βραχμάνες κατοικούσαν σ᾽ ένα ύψωμα που περιβαλλόταν από σύννεφα.

² Ο Φιλόστρατος εξαρτάται για το συγκεκριμένο επεισόδιο από την υποτιθέμενη βασική πηγή του, τον Δάμη.

³ Σύμφωνα με κάποιον μελετητή εδώ παριστάνεται με κυριολεκτικούς όρους ένα χαρακτηριστικό πνευματικής φύσεως. Ο μετεωρισμός των σωμάτων δηλαδή ενδέχεται να εξεικονίζει την "διανοητική πτήση".

⁴ Η εξωμίδα ήταν ανδρικό ένδυμα που άφηνε γυμνό τον ένα βραχίονα και ώμο.

⁵ Ίσως πρόκειται για τον αμίαντο (= άφλεκτο ορυκτό με ινώδη μορφή).

⁶ Φράση του Κ. Π. Καβάφη από το ποίημα «Ἀπολλώνιος ὁ Τυανεὺς ἐν Ῥόδῳ», στο οποίο ο ποιητής παραθέτει αυτούσιο το τελευταίο τμήμα από το ανθολογούμενο κείμενο του Φιλοστράτου.