ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Άνθρωπος, το φιλοσοφικό ζώο

Αν, καταρχάς, δεν αναγνωρίζαμε και δεν κατανοούσαμε την ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα σε μια πέτρα και σε ένα ποντίκι, δεν θα προβληματιζόμασταν ποτέ για το αν κάτι δύσκολο στην ταξινόμηση είναι ένα έμβιο ή άβιο πράγμα. Ομοίως, αν δεν αναγνωρίζαμε την ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα σε μια τριανταφυλλιά και σε ένα άλογο, δεν θα αναρωτιόμασταν ποτέ για το αν ένα ορισμένο είδος έμβιου οργανισμού είναι φυτό ή ζώο.

Όπως ακριβώς τα ζώα είναι ένα ιδιαίτερο είδος έμβιου οργανισμού επειδή επιτελούν λειτουργίες τις οποίες δεν επιτελούν τα φυτά, έτσι, για έναν παρόμοιο λόγο, οι άνθρωποι είναι ένα ιδιαίτερο είδος ζώου. Επιτελούν ορισμένες λειτουργίες τις οποίες δεν επιτελεί κανένα άλλο ζώο, όπως το να θέτουν γενικά ερωτήματα και να αναζητούν απαντήσεις σε αυτά με την παρατήρηση και τη σκέψη. Γι’ αυτό ο Αριστοτέλης αποκάλεσε τους ανθρώπους ορθολογικά ζώα – ζώα που ρωτούν και σκέφτονται, ικανά για φιλοσοφικό στοχασμό.

Ενδέχεται να υπάρχουν ζώα που φαίνεται να περνούν το όριο το οποίο διαχωρίζει τους ανθρώπους από τους μη ανθρώπους. Τα κήτη και οι χιμπατζήδες, όπως μάθαμε πρόσφατα, διαθέτουν αρκετή νοημοσύνη ώστε να πραγματοποιούν στοιχειώδεις μορφές επικοινωνίας. Δεν φαίνεται όμως να θέτουν στον εαυτό τους ή μεταξύ τους ερωτήματα για τη φύση των πραγμάτων, και δεν φαίνεται να προσπαθούν, με το έναν ή τον άλλο τρόπο, να ανακαλύψουν από μόνα τους τις απαντήσεις. Μπορούμε να λέμε πως τέτοια ζώα είναι σχεδόν ανθρώπινα, αλλά δεν τα θεωρούμε μέλη της ανθρώπινης φυλής.

Όταν μιλάμε για την ανθρώπινη φύση λέμε απλώς πως όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν ορισμένα χαρακτηριστικά και πως αυτά τα χαρακτηριστικά τους διαφοροποιούν από τα άλλα ζώα, από τα φυτά και από τα άψυχα πράγματα.

Το αριστοτελικό σχήμα ταξινόμησης έθεσε τις πέντε βασικές τάξεις φυσικών πραγμάτων σε μια ανερχόμενη κλίμακα. Τοποθέτησε τα στοιχειώδη και σύνθετα σώματα στη βάση της κλίμακας. Καθεμιά από τις ανώτερες τάξεις είναι ανώτερη επειδή δια θέτει τα χαρακτηριστικά της από κάτω τάξης και, επιπλέον, διαθέτει ορισμένα διακριτά χαρακτηριστικά που δεν διαθέτει η από κάτω τάξη.

Στην κλίμακα των φυσικών πραγμάτων, τα έμψυχα αποτελούν μια ανώτερη μορφή ύπαρξης από τα άψυχα τα ζώα, αποτελούν μια ανώτερη μορφή ζωής από τα φυτά και η ανθρώπινη ζωή είναι η ανώτερη μορφή ζωής στη Γη.

Όλοι οι έμβιοι οργανισμοί, όπως όλα τα άψυχα σώματα, καταλαμβάνουν χώρο και έχουν βάρος, αλλά επιπλέον, όπως έχουμε επισημάνει, τρώνε, αναπτύσσονται και αναπαράγονται. Επειδή είναι έμβιοι οργανισμοί, τα ζώα, σαν τα φυτά, επιτελούν αυτές τις ζωτικές λειτουργίες, αλλά επιτελούν και ορισμένες λειτουργίες τις οποίες δεν επιτελούν τα φυτά. Στην κορυφή της κλίμακας βρίσκονται οι άνθρωποι, που επιτελούν όλες τις ζωτικές λειτουργίες τις οποίες επιτελούν τα άλλα ζώα και, επιπλέον, έχουν την ικανότητα να αναζητούν τη γνώση θέτοντας και απαντώντας σε ερωτήματα, καθώς και την ικανότητα να σκέφτονται φιλοσοφικά.

Μπορεί ασφαλώς να ειπωθεί πως πολλά από τα ανώτερα ζώα σκέφτονται, και ότι ακόμα και οι υπολογιστές σκέφτονται. Ούτε ισχύει πως μόνο οι άνθρωποι έχουν νοημοσύνη. Η νοημοσύνη εντοπίζεται σε διάφορους βαθμούς σε ολόκληρο τον ζωικό κόσμο, όπως εντοπίζεται σε διάφορους βαθμούς στα μέλη της ανθρώπινης φυλής. Αλλά το ιδιαίτερο είδος στοχασμού που οδηγεί στο να τίθενται και να απαντώνται φιλοσοφικά ερωτήματα διαχωρίζει τους ανθρώπους από τα άλλα ζώα. Κανένα άλλο ζώο δεν παίζει φιλοσοφικά παιχνίδια.