§6.12. Τα ρηματικά επίθετα σε -τέος εμφανίζονται από τον 5ο αιώνα και εξής και δηλώνουν την παθητική αναγκαιότητα να συμβεί ή να μη συμβεί ό,τι δηλώνει το ρηματικό επίθετο στο ουσιαστικό που προσδιορίζεται από αυτό, την ανάγκη δηλαδή να συμβεί στο ουσιαστικό ό,τι δηλώνει το ρήμα από το οποίο προέρχεται το ρηματικό επίθετο π.χ. λυτέος ή οὐ λυτέος (ἐστί) ("αυτός πρέπει" ή "δεν πρέπει, δεν επιτρέπεται να λυθεί"), απρόσωπα: (οὐ) λυτέον (ἐστί) (= "αυτό πρέπει" ή "δεν πρέπει να λυθεί").
Για τη σύνταξη των ρηματικών επιθέτων σε -τέος ισχύουν γενικά τα εξής:
• Η χρήση τους είναι πάντα κατηγορηματική (κατηγορούμενο), όχι επιθετική.
• Το ενεργούν πρόσωπο εκφέρεται κατά κανόνα σε δοτική.
• Το πρόσωπο ή το πράγμα, στο οποίο οφείλει να συμβεί ό,τι δηλώνει το ρηματικό επίθετο, εκφέρεται σε δοτική.
• Τα ρηματικά αυτά επίθετα χρησιμοποιούνται τις περισσότερες φορές απρόσωπα (σε ουδ. ενικού -τέος ή, σπανιότερα, σε ουδ. πληθ. -τέα) και το συνδετικό συνήθως παραλείπεται.
• Στις περιπτώσεις απρόσωπης σύνταξης τα ρηματικά επίθετα συνοδεύονται από όνομα (ως αντικείμενο ή επιρρηματικό προσδιορισμό) που εκφέρεται στην πτώση, με την οποία συντάσσεται το ρήμα προέλευσής τους.
§6.13. Ρηματικά επίθετα σε -τέος μπορούν να σχηματιστούν τόσο από μεταβατικά όσο και από αμετάβατα ρήματα.
§6.14. Τα προερχόμενα από αμετάβατα ρήματα συντάσσονται πάντα απρόσωπα και εκφέρονται συνήθως σε ουδέτερο ενικού (-τέον), μερικές φορές όμως και σε ουδ. πληθ. (-τέα). Όπως σημειώθηκε προηγουμένως, στην απρόσωπη σύνταξη τα ρηματικά επίθετα συνοδεύονται από όνομα σε πτώση, με την οποία συντάσσεται το ρήμα από το οποίο προέρχονται:
ΣΟΦ ΟΤ 628 ἀρκτέον γ' ὅμως πρέπει παρ' όλ' αυτά να υπάρχει εξουσία [ή: υπακοή].
ΣΟΦ Αντ 678 οὔτοι γυναικὸς οὐδαμῶς ἡσσητέα || δεν πρέπει [ό,τι υπηρετεί την τάξη] να υποταχτεί κατά κανέναν τρόπο σε μια γυναίκα [πβλ. ἡσσᾶσθαί τινος].
ΗΡΟΔ 3.61 διέπεμπε [κήρυκα] ἐς Αἴγυπτον προερέοντα τῷ στρατῷ ὡς Σμέρδιος ἀκουστέα εἴη τοῦ λοιποῦ ἀλλ' οὐ Καμβύσεω || έστειλε έναν αγγελιοφόρο στην Αίγυπτο για να αναγγείλει στο στρατό πως στο εξής έπρεπε να υπακούει στον Σμέρδη και όχι στον Καμβύση [πβλ. ἀκούω τινος].
ΘΟΥΚ 8.65.3 οὔτε μεθεκτέον τῶν πραγμάτων πλείοσιν ἢ πεντακισχιλίοις || ούτε θα επιτρεπόταν να συμμετέχουν στην διοίκηση της πολιτείας περισσότεροι από πέντε χιλιάδες [πβλ. μετέχειν τινός].
ΞΕΝ Απομν 1.2.34 δῆλον ὅτι ἀφεκτέον ἂν εἴη τοῦ ὀρθῶς λέγειν || είναι πρόδηλο ότι πρέπει να αποφεύγει κανείς να μιλά ορθά [πβλ. ἀπέχομαί τινος].
ΠΛ Φαιδ 90e ἀνδριστέον καὶ προθυμητέον ὑγιῶς ἔχειν || πρέπει να επιδείξουμε τη γενναιότητα και την προθυμία να γίνουμε υγιείς [πβλ. προθυμέομαι + απαρέμφ.].
ΔΗΜ 1.17 φημὶ δὴ διχῇ βοηθητέον εἶναι τοῖς πράγμασιν ὑμῖν || νομίζω λοιπόν ότι πρέπει να βοηθήσετε την κατάσταση με δύο τρόπους [πβλ. βοηθεῖν τινι].
§6.15. Τα προερχόμενα από μεταβατικά ρήματα συντάσσονται είτε απρόσωπα είτε προσωπικά:
• απρόσωπα όταν πρόκειται να εξαρθεί η έννοια του ρηματικού επιθέτου:
ΕΥΡ Ιω 1260 οἰστέον δὲ τὴν τύχην || πρέπει να υπομένει κανείς τη μοίρα.
ΗΡΟΔ 7.185 τὸ ἐκ τῆς Εὐρώπης ἀγόμενον στράτευμα ἔτι προσλογιστέα τούτῳ παντὶ τῷ ἐξηριθμημένῳ || πρέπει να προστεθεί στο σύνολο που έχουμε απαριθμήσει και το στράτευμα που πήραν μαζί τους από την Ευρώπη.
ΘΟΥΚ 1.86.3 ἄλλοις μὲν γὰρ χρήματά ἐστι πολλὰ καὶ νῆες καὶ ἵπποι, ἡμῖν δὲ ξύμμαχοι ἀγαθοί, οὓς οὐ παραδοτέα τοῖς Ἀθηναίοις ἐστίν, οὐδὲ δίκαις καὶ λόγοις διακριτέα μὴ λόγῳ καὶ αὐτοὺς βλαπτομένους || γιατί άλλοι μπορεί να έχουνε πολλά χρήματα και πλοία και άλογα, εμείς όμως έχουμε καλούς σύμμαχους που δεν πρέπει να τους παραδώσουμε στους Αθηναίους, ούτε πρέπει να λύσουμε αυτές τις διαφορές με δίκες και λόγια γιατί και εκείνοι δεν αδικούν μόνο με λόγια.
ΠΛ Πρωτ 356b ταύτην τὴν πρᾶξιν πρακτέον || πρέπει να επιτελέσεις εκείνη την πράξη.
ΠΛ Φαιδ 66e αὐτῇ τῇ ψυχῇ θεατέον αὐτὰ τὰ πράγματα || πρέπει να ιδούμε με την ψυχή μας και μόνο τούτα τα πράγματα αυτά καθαυτά.
ΙΣΟΚΡ 6.91 τὸν θάνατον ἡμῖν μετ' εὐδοξίας αἱρετέον ἐστί || εμείς πρέπει να προτιμούμε τον ένδοξο θάνατο.
Τα ακόλουθα παράδειγματα περιέχουν και τις δύο περιπτώσεις, δηλαδή ρηματικά επίθετα σε -τέος που προέρχονται τόσο από αμετάβατα όσο και από μεταβατικά ρήματα και συντάσσονται απρόσωπα:
ΞΕΝ Απομν 2.1.28 θεραπευτέον τοὺς θεούς […] τοὺς φίλους εὐεργετητέον, […] τὴν πόλιν ὠφελητέον, […] τὴν Ἑλλάδα πειρατέον εὖ ποιεῖν, […] τὴν γῆν θεραπευτέον, […] τῶν βοσκημάτων ἐπιμελητέον, […] τὰς πολεμικὰς τέχνας […] μαθητέον καὶ […] ἀσκητέον || πρέπει να λατρεύεις τους θεούς, να ευεργετείς τους φίλους, να ωφελείς την πόλη, να προσπαθείς να ευεργετείς την Ελλάδα, να καλλιεργείς τη γη, να φροντίζεις τα κοπάδια, να μαθαίνεις τις πολεμικές τέχνες και να ασκείσαι σε αυτές.
ΠΛ Κριτ 51b-c οὐχὶ ὑπεικτέον οὐδὲ ἀναχωρητέον οὐδὲ λειπτέον τὴν τάξιν, ἀλλὰ καὶ ἐν πολέμῳ καὶ ἐν δικαστηρίῳ πανταχοῦ ποιητέον ἃ ἂν κελεύῃ ἡ πόλις καὶ ἡ πατρίς || δεν πρέπει κανείς να υποχωρεί ούτε να αποφεύγει ούτε να εγκαταλείπει τη θέση του, αλλά και στον πόλεμο και στο δικαστήριο πρέπει πάντοτε να πράττει ό,τι προστάζει η πόλη και η πατρίδα.
• Σε προσωπική σύνταξη εμφανίζονται τα ρηματικά επίθετα σε -τέος που σχηματίζονται από μεταβατικά ρήματα όταν πρόκειται να εξαρθεί το υποκείμενό τους:
ΗΡΟΔ 7.168 οὔ σφι περιοπτέη ἐστὶ ἡ Ἑλλὰς ἀπολλυμένη || δεν πρέπει να βλέπουν αδρανείς την Ελλάδα να καταστρέφεται.
ΞΕΝ Απομν 2.6.27 καὶ μὴν οἱ συμμαχεῖν ἐθέλοντες εὖ ποιητέοι || πρέπει όμως να ευεργετεί κανείς εκείνους που θέλουν να συνάψουν συμμαχία μαζί του.
ΞΕΝ Απομν 3.6.3 εἴπερ τιμᾶσθαι βούλει, ὠφελητέα σοι ἡ πόλις ἐστί || αν θέλεις να σε τιμούν, πρέπει να ευεργετείς την πόλη.
ΠΛ Πολ 460a κλῆροι δή τινες οἶμαι ποιητέοι κομψοί || πρέπει, θαρρώ, να μπουν μερικοί περίτεχνα φτιαγμένοι κλήροι.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Συχνά το ενεργούν πρόσωπο ή ο δράστης της ενέργειας του ρηματικού επιθέτου σε -τέος αντί σε δοτική προσωπική εκφέρεται σε αιτιατική. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το ρηματικό επίθετο ισοδυναμεί με το δεῖ ή χρή κτό., τα οποία συντάσσονται με απαρέμφατο και αιτιατική, και εξομοιώνεται στη σύνταξή του προς αυτά τα απρόσωπα ρήματα:
ΕΥΡ Ιππ 490-492 τὶ σεμνομυθεῖς; οὐ λόγων εὐσχημόνων δεῖ σ', ἀλλὰ τ' ἀνδρός. ὡς τάχος διιστέον [ἡμᾶς], τὸν εὐθὺν ἐξειπόντας ἀμφὶ σοῦ λόγον || πάψε το κήρυγμα! Δεν χρειάζεσαι ωραία λόγια, αλλά τον άντρα. Πρέπει να ξακαθαρίσουμε τα πράγματα χωρίς καθυστέρηση λέγοντας απροσχημάτιστα την αλήθεια για σένα.
ΠΛ Γοργ 507d τὸν βουλόμενον εὐδαίμονα εἶναι σωφροσύνην μὲν διωκτέον καὶ ἀσκητέον, ἀκολασίαν δὲ φευκτέον || εκείνος που θέλει να είναι ευτυχισμένος πρέπει να επιδιώκει και να ασκεί τη σωφροσύνη και να αποφεύγει τις καταχρήσεις.
ΠΛ Νομ 643a διὰ γὰρ ταύτης φαμὲν ἰτέον εἶναι τὸν προκεχειρισμένον ἐν τῷ νῦν λόγον ὑφ' ἡμῶν διότι μέσω αυτής [της παιδείας], ισχυριζόμαστε, πρέπει να προχωρήσει η συζήτηση που αποφασίσαμε να κάνουμε τώρα.
ΔΗΜ 2.13 πολλὴν δὴ τὴν μετάστασιν καὶ μεγάλην δεικτέον τὴν μεταβολήν, εἰσφέροντας, ἐξιόντας, ἅπαντα ποιοῦντας ἑτοίμως || πρέπει να δείξετε ότι άλλαξαν πολλά στην πολιτική σας και ότι έχει γίνει ριζική αναδιάρθρωση, πληρώνοντας εισφορές, εκστρατεύοντας, κάνοντας πρόθυμα τα πάντα.
Μερικές φορές οι δύο συντάξεις (δοτική και αιτιατική) συνυπάρχουν:
ΘΟΥΚ 8.65.3 οὔτε μισθοφορητέον εἴη ἄλλους ἢ τοὺς στρατευομένους, οὔτε μεθεκτέον τῶν πραγμάτων πλείοσιν ἢ πεντακισχιλίοις || ούτε μισθό θα επιτρεπόταν να έπαιρνε κανείς άλλος εκτός από εκείνους που πήγαιναν στο στρατό, ούτε θα επιτρεπόταν να συμμετέχουν στην διοίκηση της πολιτείας περισσότεροι από πέντε χιλιάδες.
ΠΛ Πολ 453d οὐκοῦν καὶ ἡμῖν νευστέον καὶ πειρατέον σῴζεσθαι ἐκ τοῦ λόγου, ἤτοι δελφῖνά τινα ἐλπίζοντας ἡμᾶς ὑπολαβεῖν ἂν ἤ τινα ἄλλην ἄπορον σωτηρίαν || έτσι λοιπόν και εμείς πρέπει να κολυμπήσουμε και να προσπαθήσουμε να βγούμε σώοι από το πέλαγος του λόγου ελπίζοντας είτε πως κάποιο δελφίνι θα μας πάρει στην πλάτη του είτε σε κάποιαν άλλη απροσδόκητη σωτηρία.
Ενίοτε η σύνταξη του ρηματικού επιθέτου εναλλάσσεται με απαρέμφατο, πράγμα που επίσης τεκμηριώνει την ισοδυναμία του πρώτου με το δεῖ ή χρή:
ΠΛ Γοργ 492d τὰς μὲν ἐπιθυμίας φῂς οὐ κολαστέον, εἰ μέλλει τις οἷον δεῖ εἶναι, ἐῶντα δὲ αὐτὰς ὡς μεγίστας πλήρωσιν αὐταῖς ἁμόθεν γέ ποθεν ἑτοιμάζειν || ισχυρίζεσαι πως δεν πρέπει να συγκρατεί κανείς τις επιθυμίες εφόσον θέλει να είναι όπως πρέπει, αλλά αφήνοντάς τες να αναπτυχθούν όσο γίνεται περισσότερο να φροντίζει με οποιονδήποτε τρόπο να τις ικανοποιεί.
ΠΛ Κριτ 51c πανταχοῦ ποιητέον ἃ ἂν κελεύῃ ἡ πόλις καὶ ἡ πατρίς, ἢ πείθειν αὐτὴν ᾗ τὸ δίκαιον πέφυκε || πρέπει πάντοτε να πράττει κανείς ό,τι προστάζει η πόλη και η πατρίδα, ή να την πείθει σχετικά με το που έγκειται η αληθινή δικαιοσύνη.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2: Τα ρηματικά επίθετα που σχηματίζονται από ρήματα, τα οποία στη μέση φωνή τους έχουν παθητική ή αυτοπαθητική ή αμετάβατη σημασία, παρουσιάζουν στον απρόσωπο ουδέτερο τύπο με το ἐστί αντίστοιχα μια διπλή σημασία και, όταν υπάρχει και αντικείμενο, μια διπλή σύνταξη, π.χ.:
ΠΛ Πολ 421c τοὺς φύλακας πειστέον ποιεῖν || πρέπει να πείσουμε τους φύλακες [βλ. πείθω τινά = "πείθω κάποιον"].
ΕΥΡ Ιππ 1182 πειστέον πατρὸς λόγοις || πρέπει να υπακούσω στα λόγια του πατέρα [βλ. πείθομαί τινι = "υπακούω σε, πιστεύω, εμπιστεύομαι κάποιον"].
ΠΛ Απολ 19a τῷ νόμῳ πειστέον || πρέπει να συμμορφωθώ με το νόμο.
ΠΛ Γοργ 507d παρασκευαστέον μάλιστα μηδὲν δεῖσθαι τοῦ κολάζεσθαι || πρέπει να φροντίζει όσο γίνεται περισσότερο ώστε να μην χρειάζεται καθόλου να τιμωρείται [βλ. παρασκευάζεσθαι].
ΠΛ Γοργ 510a ἐπὶ τοῦτο παρασκευαστέον ἐστὶ δύναμίν τινα καὶ τέχνην || γι' αυτόν τον σκοπό πρέπει να προετοιμάζει κανείς μια δύναμη και τέχνη [βλ. παρασκευάζειν τι].
ΕΥΡ ΙΤ 620 ἀλλ' εἰς ἀνάγκην κείμεθ', ἣν φυλακτέον || είμαι όμως αφοσιωμένη σε μια αναγκαιότητα, την οποία πρέπει να διαφυλάξει κανείς (ή: στην οποία πρέπει να υπακούσει κανείς) [βλ. φυλάττειν τινά].
ΞΕΝ Ιερ 2.10 ὁ τύραννος οὐδ' ἐπειδὰν εἴσω τῆς οἰκίας παρέλθῃ ἐν ἀκινδύνῳ ἐστίν, ἀλλ' ἐνταῦθα δὴ καὶ μάλιστα φυλακτέον οἴεται εἶναι || ο τύραννος ακόμη και αν κλειστεί μέσα στο σπίτι του δεν βρίσκεται εκτός κινδύνου, αλλά νομίζει ότι ακριβώς εκεί μέσα πρέπει να φυλάγεται στο έπακρο [βλ. φυλάττεσθαι].
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 3: Τα ρηματικά επίθετα σε -τέος χρησιμοποιούνται, πολύ σπάνια, και ως ουσιαστικά:
ΞΕΝ Οικ 12.14 ὅταν παρῇ τὸ πρακτέον || όταν παρουσιαστεί ανάγκη να πράξουν κάτι που πρέπει να γίνει.
ΔΗΜ 6.28 περὶ τῶν ὑμῖν πρακτέων καθ' ὑμᾶς αὐτοὺς ὕστερον βουλεύεσθαι || σχετικά με αυτά που πρέπει να πράξετε θα συσκεφθείτε αργότερα μεταξύ σας.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου