Η παθητική επιθετικότητα είναι κακοποίηση που δρα μασκαρεμένα και υποδόρια

Η παθητική επιθετικότητα υποκρύπτει πάντοτε θυμό και, για όποιον μπορεί να την αναγνωρίζει, διαφαίνεται μέσα από υπαινιγμούς που πληγώνουν ή εκπλήσσουν, καθώς και μέσα από αντιφατικά μηνύματα που προκαλούν αβεβαιότητα και σύγχυση όπως:

«Δεν καταλαβαίνω τι εννοείς», αν και έχει καταλάβει πολύ καλά τι εννοεί ο άλλος.
«Όπως θέλεις»: ένα τέτοιο σχόλιο αποβλέπει στον άμεσο τερματισμό της συζήτησης ώστε ο ίδιος να μη χρειασθεί να εκφράσει συναισθήματα ή συγκεκριμένα θέλω, κάνοντας ταυτόχρονα τον άλλον να νιώσει άβολα και αμήχανα.

«Πως κάνεις έτσι;» ή «Γιατί εκνευρίζεσαι τόσο εύκολα;»: τέτοιου είδους σχόλια αποσκοπούν στην απαξίωση του συνομιλητή, να τον κάνουν να νιώσει άσχημα ή να τον οδηγήσουν σε αδιέξοδο.

Το άτομο με παθητική επιθετικότητα είναι εξπέρ στο να κακοποιεί, με μη φυσικό τρόπο, τους άλλους, την ίδια στιγμή που παρουσιάζεται προς τα έξω ως το πιο ευχάριστο και με έγνοια για τους άλλους άτομο. Εάν ο αποδέκτης της παθητικής επιθετικότητας αποκαλύψει σε κάποιον άλλον πως κακοποιείται από τη συμπεριφορά ενός τέτοιου ατόμου, το πιο πιθανό είναι να μη γίνει πιστευτός.

Ένα τέτοιο άτομο υπονομεύει συχνά βήμα-βήμα την αυτοπεποίθηση και την αίσθηση προσωπικής αξίας των άλλων, κοιτώντας τους με απαξία, κάνοντας κάποιον μορφασμό, χαμογελώντας ειρωνικά κ.τ.λ., και συχνά με τρόπο και σε στιγμές που οι άλλοι τριγύρω να μην αντιλαμβάνονται το παραμικρό. Προβάλουν συστηματικά τα δικά τους λάθη, τις ανεπάρκειες και τους φόβους στους άλλους ώστε να διατηρήσουν και να επιβεβαιώσουν την μεγαλειώδη εικόνα που θέλουν να έχουν για τον εαυτό τους.

Ατομικά χαρακτηριστικά παθητικά επιθετικών ατόμων

Η παθητική επιθετικότητα είναι ένας πολύ συνηθισμένος τρόπος επικοινωνίας στις σχέσεις των ανθρώπων και όλοι μας έχουμε καταφύγει σε αυτόν κάποιες φορές. Αυτοί, όμως, που τον χρησιμοποιούν συστηματικά το κάνουν γιατί έχουν την ανάγκη να ελέγχουν και να χειρίζονται τον περίγυρό τους κατά βούληση αλλά και για να καλύπτουν την προσωπική τους ανασφάλεια, τη χαμηλή τους αυτοεκτίμηση ή την ανάγκη τους για επιβολή πάνω στους άλλους. Παρόλο που δεν είναι άτομα που δείχνουν με σαφήνεια τα πραγματικά τους θέλω, προσδοκούν από τον περίγυρο να αντιλαμβάνεται τις ανάγκες αυτές και να ανταποκρίνεται ανάλογα. Αυτό οδηγεί συχνά αυτούς που ζουν δίπλα σε ένα τέτοιο άτομο να χρειάζεται να μαντεύουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες του ώστε να μη δημιουργηθεί ένταση και σύγκρουση.

Εξαιτίας της αυξημένης ανάγκης των ατόμων αυτών για προσοχή, προσπαθούν να στερήσουν όλο και μεγαλύτερο «χώρο» από το άτομο με το οποίο συμβιώνουν. Για παράδειγμα, ενώ οι ίδιοι μπορεί να βγαίνουν σχεδόν καθημερινά τα βράδια με τους φίλους τους, εάν η σύντροφός τους τύχει να έχει κανονίσει να βγει με δικές της φίλες, κάποιο βράδυ που οι ίδιοι θα μείνουν μέσα, η αυτοπεποίθησή τους πλήττεται, εξαναγκάζοντας με κάποιον τρόπο τη γυναίκα να παραμείνει και αυτή στο σπίτι μαζί τους.

Μερικές φορές, η παθητική επιθετικότητα μπορεί να αποτελεί συνειδητή στρατηγική και άλλες έναν υποσυνείδητο ψυχικό μηχανισμό. Στην ακραία της μορφή, μπορεί να μετατραπεί σε καθαρή ψυχική κακοποίηση, κάνοντας τον αποδέκτη της να αμφισβητεί τον ίδιο του τον εαυτό και, τελικά, ακόμα και την ίδια του την κρίση.

Τα άτομα αυτά μπορεί να δείχνουν, εκ πρώτης όψεως, ευγενικά και καλοπροαίρετα, αλλά η εικόνα αυτή αλλάζει δραματικά, όταν κάποιος τα γνωρίσει καλύτερα, αποκαλύπτοντας την πραγματική τους φύση.

• Πρόκειται, συχνά, για ντροπαλά άτομα που επικρίνουν τους πάντες και τα πάντα γύρω τους
• Είναι συχνά προκλητικά και απαξιωτικά, κάτι που τους δημιουργεί ένα αίσθημα υπερηφάνειας και υπεροχής, μεταφράζοντας τη στάση αυτή ως επαναστατικότητα και αντισυμβατικότητα.
• Έχουν απόλυτη ανάγκη/εξάρτηση να κατηγορούν και να κατακρίνουν τα πάντα και τους πάντες γύρω τους.
• Πικρία, θυμός και κακή, γενικώς, διάθεση είναι τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ατόμων αυτών.
• Ξεχνούν, συχνά, συμφωνημένες διορίες και χρονοδιαγράμματα που πρέπει να τηρηθούν, αργούν σε ραντεβού, συναντήσεις κ.τ.λ. Κανείς δεν μπορεί εύκολα να κατηγορήσει κάποιον που έχει ξεχάσει, από τη στιγμή που όλοι μας ξεχνάμε.
• Επίσης, ξεκινούν πράγματα και τα αφήνουν στη μέση και δεν τηρούν υποσχέσεις, εξαναγκάζοντας, σχεδόν, τον άλλον να κάνει αυτά που οι ίδιοι όφειλαν να πράξουν.
• Το μότο τους είναι: «Το να υποτάσσεσαι είναι ταυτόσημο με το να ηττάσαι». Δεν αντέχουν αιτήματα από τους άλλους και έχουν σοβαρό πρόβλημα με άτομα που διαθέτουν κύρος, δύναμη και εξουσία γιατί αυτά ακριβώς επιθυμούν και τα ίδια, σε κάθε περίπτωση
• Είναι άτομα εξαρτητικά καθώς χρειάζονται οπωσδήποτε κάποιους άλλους να υποτιμούν και, με τον τρόπο αυτόν, να καλύπτουν τη δική τους αίσθηση ανεπάρκειας και κατωτερότητας. Ενώ χρειάζονται σχεδόν τα πάντα από τους άλλους, συνεχίζουν να παραμένουν κλεισμένα στον εαυτό τους, φοβούμενα μια πιο άμεση και ειλικρινή επικοινωνία.

Τα άτομα με παθητική επιθετικότητα έλκονται από άτομα που έχουν ήδη χαμηλή αυτοεκτίμηση ή που εύκολα δίνουν άφεση αμαρτιών σε ανάρμοστες συμπεριφορές άλλων. Εάν η παθητική επιθετικότητα εμφανίζεται συστηματικά, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για χαρακτηριστικό στοιχείο προσωπικότητας ή για μια παθητική-επιθετική προσωπικότητα. Επίσης, η συστηματική παθητική-επιθετική συμπεριφορά έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με το ναρκισσισμό.

Τρόποι με τους οποίους εκφράζεται η παθητική επιθετικότητα

Ασάφεια

Το βασικό χαρακτηριστικό ενός ατόμου με παθητική επιθετικότητα είναι η ασάφεια που διακρίνει τον τρόπο σκέψης και συναισθηματικής του έκφρασης. Σπάνια εννοεί αυτό που εκφράζει, δημιουργώντας εύκολα σύγχυση με την αντιφατικότητά του.

Κάποιες φορές, μπορεί να συμπεριφέρεται με τρόπο απαράδεκτο και την επόμενη στιγμή να υποστηρίζει πως δεν το εννοούσε, μετατρεπόμενος σε ένα πολύ φιλικό και στηρικτικό άτομο. Σπάνια εκφράζει επιθετικότητα άμεσα, αλλά σχεδόν πάντα με έμμεσο τρόπο, διαμέσου «πλάκας», που δεν είναι παρά καμουφλαρισμένη απαξίωση, ή διαμέσου σχολίων που αγγίζουν τα ευαίσθητα σημεία του άλλου, δηλαδή κάτι σαν χτύπημα κάτω από τη ζώνη.

Αποποίηση ευθυνών

Ποτέ και τίποτα δεν είναι δικό του λάθος. Πάντοτε ευθύνονται οι άλλοι, πράγμα που υπονοεί πως ο ίδιος είναι αλάνθαστος. Ο αποδέκτης της συμπεριφοράς του αυτής είναι πάντα αυτός που ευθύνεται, επειδή παρεξήγησε και διαστρέβλωσε τα όσα ο ίδιος είπε ή εννοούσε.

Στην περίπτωση μιας συστηματικής άσκησης παθητικής επιθετικότητας προς το ίδιο άτομο, που προσλαμβάνει διαστάσεις ψυχικής κακοποίησης, ο αποδέκτης μπορεί να εμφανίσει κατάθλιψη ή διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Υιοθετεί συχνά το ρόλο του θύματος

Ποτέ δεν ευθύνεται για το παραμικρό, ακόμα και όταν ο ίδιος έχει φερθεί άσχημα. Υποστηρίζει πως ποτέ δεν θα αντιδρούσε με αυτόν τον τρόπο, εάν ο άλλος δεν τον προκαλούσε ή είχε κάνει αυτό που ο ίδιος ήθελε. Πάντα κάποιος άλλος ευθύνεται. Εάν, για παράδειγμα, αργήσει, ως συνήθως, στο ραντεβού σας και εσείς διαμαρτυρηθείτε, στο τέλος θα καταφέρει να σας κάνει να νιώσετε ενοχές που τον κατηγορήσατε.

Φόβος εγγύτητας

Τα άτομα αυτά έχουν μεγάλη δυσκολία, αν όχι ανικανότητα, να εμπιστευθούν κάποιον. Διατηρούν τις όποιες σχέσεις τους σε ένα τυπικό και πιο απρόσωπο επίπεδο. Στις ερωτικές τους σχέσεις, κάνουν σεξ και όχι έρωτα. Εάν νιώσουν πως ο/η σύντροφός τους τείνει να γίνει σημαντικός/ή για αυτούς, αποσύρονται και κλείνονται στον εαυτό τους, χρησιμοποιώντας την αποχή από την ερωτική ζωή ή το σεξ ως τιμωρία.

Φόβος εξάρτησης

Τα παθητικά-επιθετικά άτομα φοβούνται, συνηθέστατα, τη συναισθηματική εξάρτηση από τους άλλους, ενώ ταυτόχρονα φοβούνται και τη μοναξιά. Ο τρόπος που προσπαθούν να διαχειριστούν την αντίφαση αυτή είναι η αντιστάθμιση αυτού του φόβου εξάρτησης με τον έλεγχο των άλλων ώστε να νιώσουν πως είναι αυτόνομα και αυτάρκη και πως δεν έχουν την ανάγκη κανενός. Η εξάρτησή τους αλλάζει απλά προσωπείο και από συναισθηματική εξάρτηση μετατρέπεται σε εξάρτηση της ύπαρξης άλλων που να μπορούν ή που θα πρέπει να ελέγχονται.

Ναρκισσισμός και παθητική επιθετικότητα

Παρόλο που τα άτομα με ναρκισσιστική διαταραχή μπορεί να εμφανίσουν, ως γνωστό, πολύ βίαιες εκρήξεις οργής, την αποκαλούμενη «ναρκισσιστική οργή», είναι, κατά βάση, στην πλειοψηφία τους άτομα παθητικά επιθετικά. Εάν θέλουμε να βρούμε τυπικά χαρακτηριστικά παθητικής επιθετικότητας, θα τα εντοπίσουμε ευκολότερα σε ένα άτομο με ναρκισσιστική διαταραχή. Αυτό δεν σημαίνει πως όλα τα παθητικά επιθετικά άτομα είναι άτομα με ναρκισσιστική ή με κάποια άλλη διαταραχή προσωπικότητας.

Η παθητική επιθετικότητα είναι, στην ουσία, μία μορφή ψυχικής κακοποίησης που, όμως, είναι αρκετά δύσκολο να αναγνωριστεί, από τη στιγμή που εκφράζεται μασκαρεμένα και υποδόρια. Οι αμυντικοί μηχανισμοί μας προφυλάσσουν, συνήθως, από ενδοψυχικές συγκρούσεις και συναισθηματικά δυσάρεστες καταστάσεις, αλλά, μερικές φορές, δημιουργούν ψυχολογικά προβλήματα και δυσκολίες σε σχέση με τον περίγυρο. Η παθητική επιθετικότητα δημιουργεί, συχνά, προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις, και, στην περίπτωση που η ενεργοποίησή της είναι συχνή, τότε μιλάμε για «στοιχείο χαρακτήρα ή προσωπικότητας».

Ζήλια και παθητική επιθετικότητα

Τα αισθήματα ζήλειας πηγαίνουν, συνήθως, χέρι-χέρι με την παθητική επιθετικότητα για τον εξής απλό λόγο. Οι περισσότεροι άνθρωποι αποφεύγουν να δείξουν ανοιχτά και άμεσα τα αισθήματα ζήλειας που βιώνουν, από τη στιγμή που αυτά δεν είναι κοινωνικά αποδεκτά. Ως εκ τούτου και αντ΄αυτών, τα άτομα που επιδεικνύουν παθητική επιθετική συμπεριφορά αρχίζουν να ενοχοποιούν, να ελέγχουν, να κατηγορούν και να υποτιμούν τον/την σύντροφό τους ή το όποιο άλλο άτομο ζηλεύουν ή φθονούν. Συχνοί είναι, επίσης, οι έμμεσοι τρόποι τιμωρίας του άλλου, για παράδειγμα, διαμέσου της σιωπής.

Συνοσηρότητα

Η παθητική επιθετικότητα μπορεί να συνυπάρχει ταυτόχρονα και με άλλου τύπου ψυχικές καταστάσεις/διαταραχές όπως:

• Αγχώδεις διαταραχές
• Κατάθλιψη
• Αυτοκτονικές σκέψεις ή αυτοκτονική συμπεριφορά
• Χρήση ουσιών
• Σχιζοφρένεια
• Διπολική διαταραχή
• Μαθησιακές δυσκολίες ή διάσπαση προσοχής
• Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Υπάρχουν διάφορες θεραπευτικές σχολές και κατευθύνσεις που αντιμετωπίζουν προβλήματα, όπως η παθητική επιθετικότητα, με τρόπο ανάλογο της θεωρητικής και κλινικής τους προσέγγισης. Η προσέγγιση στην οποία θα αναφερθώ, στη συνέχεια, είναι αυτή της ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας που θεωρεί, γενικώς, πως μη προσαρμοστικά στοιχεία προσωπικότητας, όπως η παθητική επιθετική συμπεριφορά, αποτελούν επανάληψη τρόπου συμπεριφοράς που κάποτε είχε λόγο ύπαρξης για το άτομο, στο πλαίσιο των οικογενειακών εμπειριών της παιδικής του ηλικίας. Η θεραπεία περιλαμβάνει τον εντοπισμό και την αναγνώριση αυτών των επαναλαμβανομένων προτύπων, καθώς και την κατανόηση από που προέρχονται και γιατί συνεχίζονται, και την αναγνώριση αυτών των επαναλαμβανομένων προτύπων, καθώς και την κατανόηση από που προέρχονται και γιατί συνεχίζονται.

Επιμέρους θεραπευτικοί στόχοι μπορεί να είναι οι εξής:

• Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης.
• Βελτίωση της ικανότητας του ατόμου να εκφράζει «αρνητικά» αισθήματα, όπως ο θυμός.
• Βελτίωση της ικανότητας του ατόμου για άμεση εμπλοκή σε τυχόν συγκρούσεις.
• Ανάπτυξη πιο ουδέτερων συναισθημάτων απέναντι σε άλλους, ιδιαίτερα σε άτομα που εκπροσωπούν εξουσία ή που θεωρούνται πιο τυχερά ή ευνοούμενα.
• Διαμόρφωση πιο ρεαλιστικών προσδοκιών από τον ίδιο τον εαυτό, τους άλλους και τις διαπροσωπικές σχέσεις, γενικότερα.
• Αντιμετώπιση «αρνητικών» αισθημάτων και αντιλήψεων, και εκμάθηση τρόπων με τη βοήθεια των οποίων να βιώνονται πιο αντικειμενικά ή ουδέτερα.
• Αποτελεσματική αντιμετώπιση και επίλυση παλαιότερων διαπροσωπικών συγκρούσεων.
• Βελτίωση του αισθήματος αυτοελέγχου και μείωση των αισθημάτων απελπισίας.
• Εξάλειψη ή μείωση των αυτοκτονικών σκέψεων, εφόσον υπάρχουν.