Η ανάλυση του Αδαμάντιου Κοραή: Όταν ο Διαφωτισμός συναντά τον Μάρκο Αυρήλιο

Αν όλοι μας οι πλούσιοι αφιέρωναν στην παιδεία των ίδιων τους των τέκνων μόνον το δεκατημόριο όσης έχουν φροντίδας να αφήσουν σε αυτά πολύ μέταλλο αργύρου, θα μπορούσε να απολαύσει προ πολλού η Ελλάς, ό,τι με πολλούς ιδρώτες πάσχει σήμερα να αποκτήσει. Καλά και τίμια είναι όσα συμβουλεύουν τους πλούσιους οι πνευματικοί πατέρες και οι ιεροκήρυκες. Όχι λιγότερο όμως μπορούν να ωφελήσουν υπενθυμίζοντας αυτούς καθημερινά, στην Εκκλησία, έξω από την Εκκλησία στους οίκους, στους δρόμους, όπου και όποτε τους συναντούν, το χρυσούν τούτο του Σολομώντα παράγγελμα: «Λάβετε παιδείαν, και μη αργύριον, και γνώσιν υπέρ χρυσίον δεδοκιμασμένων». Όλοι βέβαια, και ιερωμένοι και λαϊκοί, την παιδεία ταύτη προθυμοποιούμαστε ν’ αποκαταστήσουμε στην Ελλάδα- αλλά των λαϊκών η προθυμία λίγο ισχύει, παραβαλλόμενη με ό,τι δύνανται να κατορθώσουν οι ιερωμένοι, κρατώντας στα χέρια τους δύο παντοδύναμα όργανα, τον ιερό άμβωνα και το εξαγορευτήριο. Δώς μου, μπορεί με αλαζονεία να πει (αν βρίσκεται κάπου ένας κοσμικός ενθουσιώδης της προγονικής δόξας), δώς μου τα δύο αυτά όργανα, και είκοσι μόνο ετών διάστημα- και αν δεν καταπλήξω το φωτισμένο μέρος της Ευρώπης με τα θαύματα της Ελλάδος, αντί θαυματουργού ονόμασέ με τερατολόγο αναίσχυντο.

Επιγράφει το βιβλίο του ο Μάρκος, Των εις εαυτόν, το οποίο, ως το σημείωσαν και άλλοι προ εμού, είναι ελλειπτικό αντί του Των εις εαυτόν υποθηκών. Πιθανόν ότι και το σύγγραμμα και η επιγραφή έγιναν κατά μίμηση του Σόλωνος, ο οποίος, παρά τα άλλα πεζά και στιχηρά συγγράμματα, έγραψε, ως μαρτυρεί ο Διογένης ο Λαέρτιος, και Εις εαυτόν υποθήκας. Άξιο και τούτο να σημειωθεί. από τους νέους μάλιστα· διότι σε μας τους γέροντες ούτε τα κακά να ξεχάσουμε είναι δυνατόν, και στα καλά να προσθέσουμε κάτι καλύτερο καιρός πλέον δεν μας έμεινε- άξιο είναι (λέγω) να σημειωθεί, ότι δύο άνδρες φιλόσοφοι, ο Σόλων και ο Μάρκος, κυβερνήτες, νομοθέτες, και διδάσκαλοι δύο διαφορετικών εθνών, έκριναν συμφώνως, ότι, όποιος επιθυμεί να μην παρασαλέβεται από τον ορθό λόγο, εξανάγκης πρέπει να μιλά και να συμβουλεύεται συχνά με την ίδια του την ψυχή, να ρωτά καθημερινά ο ίδιος τον εαυτό του τι καθήκον του κοινωνικού ζώου έπραξε ή παρέβη. και να ερευνά τα μέσα να ενισχύεται στην πράξη, και να φυλάγεται από την παράβαση.

Τούτο σημαίνουν οι Σε εαυτόν υποθήκες· και σε τέτοιες υποθήκες πρέπει να ασχολούνται οι νέοι, όσοι μάλιστα είναι διεσπαρμένοι στα σπουδαστήρια της φωτισμένης Ευρώπης. Αυτοί ταξίδεψαν, καθώς ο Σόλων και άλλοι της παλαιός Ελλάδος φιλόσοφοι, με σκοπό να φωτίσουν όχι μόνο τους εαυτούς τους, αλλά και να μεταδώσουν τον φωτισμό στους ομογενείς, επιστρέφοντας στην πατρίδα, της οποίας παιδαγωγοί, και τρόπον τινά, νομοθέτες δίκαιο είναι να θεωρούνται. Για την κατόρθωση τέτοιου καλού, εξανάγκης πρέπει να κάνουν Εις εαυτούς υποθήκες, δηλαδή να παρατηρούν άγρυπνα όλα τα κινήματα της διανόησης και να τα κρίνουν αυστηρά, αν αληθώς κατευθύνονται σε πράξεις κοινωνικού και πολιτικού ζώου- αν των ηδονών το δέλεαρ δεν τους απόσχισε από την κοινωνία, δεν τους έκανε πυώδες και βρομερό απόστημα του πολιτικού σώματος.

Τούτο λέγοντας, δεν νοώ να στερούνται τις ηδονές απλώς, αλλά να διακρίνουν τις βλαβερές από τις αβλαβείς· και η διάκριση δεν είναι δύσκολη. Επειδή ασχολούνται στον ομογενών τον φωτισμό, δηλαδή σε πολιτικού και κοινοτικού ζώου έργο, όσες ηδονές εμποδίζουν το ιερό τούτο έργο είναι ολέθριες· συγχωρεμένες, και πολλάκις αναγκαίες, όσες, διακόπτουν και αναπαύουν για μικρό διάστημα τους μακρούς κόπους, δίδουν στον κοπιάζοντα δύναμη ν’ αναλάβει προθυμότερα το έργο του. Αρετής προγονικά παραδείγματα έχουν πολλά. Αυτός ο Μάρκος δικαιότερα ανήκει στους δικούς μας προγόνους παρά στους Ρωμαίους- η ανατροφή και η παιδεία του ήταν Ελληνική· η αίρεση της φιλοσοφίας του ήταν Ελληνική· οι διδάσκαλοί του ήταν Έλληνες· το ίδιο του, τελευταίο, το πόνημα, προτίμησε να το γράψει Ελληνιστί με σκοπό, όχι να δείξει, όπως έκαμαν άλλοι, ότι γνώριζε την γλώσσα των Ελλήνων, αλλά να φανερώσει τρόπον τινά την ευγνωμοσύνη της ψυχής του, γράφοντας, όπως έγραφαν εκείνοι, στους οποίους χρωστούσε την παιδεία και την αρετή του.

Στα παραδείγματα ταύτα ας βλέπουν καθημερινά οι νέοι μας. και σύμφωνα με αυτά ας σπουδάζουν να μορφώνουν τα ήθη τους, αν επιθυμούν και ζώντες να τιμηθούν από την πατρίδα, και αποθανόντες ν’ αφήσουν έντιμη την μνήμη αυτών, όπως εκείνοι. Πολλές εκατονταετηρίδες πέρασαν αφού έπαυσαν να ζουν και όμως τα ονόματά τους ευφημούνται καθημερινά στων φωτισμένων εθνών τις Ακαδημίες, στα συγγράμματα, στις καθημερινές μετ’ αλλήλων ομιλίες. Πόσος πλούτος, ποιο αξίωμα ή τιμή αρχοντική δύναται να παραβληθεί με τοιαύτη τύχη! Ο Μάρκος εγκωμιάζεται, όχι διότι χρημάτισε Αυτοκράτωρ της μεγάλης βασιλείας των Ρωμαίων, αλλά διότι δεν τον πλάνησαν από την οδό της αρετής, ούτε οι ηδονές, των οποίων περισσότερη εξουσία έχουν οι βασιλείς παρά οι ιδιώτες, ούτε οι κόλακες, οι οποίοι περισσότερο τις βασιλικές αυλές παρά των ιδιωτών τους οίκους συνηθίζουν να πολιορκούν.