Οι θεοί στον Όμηρο δεν αντιπροσωπεύουν ανεξάρτητες και απρόσιτες κοσμικές δυνάμεις, αλλά διαμορφώνονται κατ᾽ εικόνα των ανθρώπων, μοιράζονται κοινά πρότυπα συμπεριφοράς μ᾽ αυτούς και έχουν λίγο πολύ τα ίδια πάθη: επιθυμούν τη διάκριση, ανταγωνίζονται και εξαπατούν ο ένας τον άλλον, μαλώνουν ή ερωτεύονται μεταξύ τους· ζηλεύουν, συμπαθούν ή αντιπαθούν συγκεκριμένους ήρωες και ηρωίδες. Σε σχέση ωστόσο με τους ήρωες και τις ηρωίδες που είναι θνητοί, οι ολύμπιοι θεοί διαθέτουν ένα αρνητικό πλεονέκτημα: είναι αθάνατοι. Μπορεί οι άνθρωποι να δοξάζονται ως ήρωες αιώνια και να θεωρούνται θεόμορφοι, όμως είναι καταδικασμένοι να γεράσουν και να πεθάνουν. Αντίθετα, οι θεοί μακάριοι απολαμβάνουν αιώνια νεότητα και ζωτικότητα. Κατά κάποιον τρόπο, η πιο σημαντική τιμή των θεών συνδέεται με την αθανασία τους. Οι θνητοί, όπως ο Έκτορας στην Ιλιάδα, μόνο να ευχηθούν μπορούν ότι θα κατορθώσουν τις τιμές και την αθανασία των θεών (Θ 538-540).
Επειδή οι θεοί είναι αθάνατοι, οι μεταξύ τους συγκρούσεις σε θέματα τιμής -σε αντίθεση προς τις έριδες των θνητών που έχουν οδυνηρά αποτελέσματα- είναι ανώδυνες για τους ίδιους και παίρνουν συχνά κωμικές διαστάσεις. Ένα παράδειγμα. Περιεχόμενο ενός τραγουδιού του αοιδού Δημοδόκου στην Οδύσσεια είναι η μοιχεία του ωραίου και γρήγορου στα πόδια Άρη με τη σύζυγο του χωλού Ηφαίστου Αφροδίτη. Ο απατημένος Ήφαιστος τσακώνει τους παράνομους εραστές στο συζυγικό κρεβάτι και καταγγέλλει το γεγονός στον πατέρα της Αφροδίτης Δία και στους υπόλοιπους αθανάτους, ζητώντας στη συνέχεια την ηθική και υλική του αποκατάσταση (θ 306-311):
Δία πατέρα, και μακάριοι εσείς θεοί αθάνατοι,
ελάτε, δείτε έργα καταγέλαστα κι αβάσταχτα·
το πώς εμένα, τον χωλό θεό, η Αφροδίτη, η κόρη του Διός,
με ατιμάζει συνεχώς· πώς στον ολέθριο Άρη χαρίζει
την αγάπη της, γιατί αυτός είναι ο ωραίος, ο αρτιμελής,
ενώ εγώ γεννήθηκα σακάτης.
Η αντίδραση των υπόλοιπων θεών στην ατίμωση του Ηφαίστου δεν είναι παρά άσβεστο γέλιο για το πάθημά του, «δούλεμα» και ανώδυνη απελευθέρωση των παράνομων εραστών.
Εξαιτίας της αθανασίας τους, οι θεοί έχουν αγαθά ανώτερα από των ανθρώπων. Διαθέτουν, για παράδειγμα, περισσότερη αρετή, τιμή και δύναμη. Τη διαφορά αυτή επικαλείται ο γέροντας Φοίνικας, προσπαθώντας μάταια στη σκηνή της «Πρεσβείας» να πείσει τον χολωμένο Αχιλλέα να επιστρέψει στη μάχη, για να βοηθήσει τους Αχαιούς που απειλούνται με αφανισμό από τους Τρώες (I 496-498):
Έλα, Αχιλλέα, δάμασε την περήφανη ψυχή σου, και ούτε ταιριάζει να έχεις καρδιά ανήλεη. Και οι θεοί οι ίδιοι, που έχουν πιο μεγάλη και αρετή και τιμή και δύναμη, αλλάζουν γνώμη.
Η άποψη του γέροντα παιδαγωγού υπονοεί ότι οι θεοί στα βασικά τους χαρακτηριστικά διαφέρουν από τους θνητούς ποσοτικά μάλλον παρά ποιοτικά. Έχουν δηλαδή τις ίδιες ιδιότητες, μόνο που τις κατέχουν σε μεγαλύτερο βαθμό, υπερέχοντας στα χαρακτηριστικά εκείνα που οι θνητοί μειονεκτούν. Στην προκειμένη βέβαια περίπτωση με την ανένδοτη στάση του ο Αχιλλέας απέναντι στα δώρα και στα λόγια των απεσταλμένων της πρεσβείας, υπερβαίνει ακόμη και τους θεούς.
Με τις χαρακτηριστικές αυτές διαφορές θεοί και θνητοί επικοινωνούν μεταξύ τους και βρίσκονται σε συνεχή αλληλεξάρτηση. Οι θνητοί γνωρίζουν ότι τα κάθε λογής φυσικά και πνευματικά τους χαρίσματα (λόγου χάρη η παλληκαριά και η δύναμη, που αποτελούν την αρετή τους) είναι στα χέρια των θεών. Ο χοιροβοσκός Εύμαιος στην Οδύσσεια λέει στον μεταμορφωμένο σε ζητιάνο κύριό του πως, όταν το θελήσει ο παντεπόπτης Δίας, ο ελεύθερος χάνει τη μισή αρετή του (τη μισή δηλαδή αξιοσύνη του), τη μέρα που τον βρίσκει η σκλαβιά (ρ 322-323):
Γιατί κι ο Δίας, που το μάτι του βλέπει παντού, κόβει του ανθρώπου
τη μισή αρετή, απ᾽ τη στιγμή που θα τον βρει
η μέρα της σκλαβιάς.
Από την άλλη μεριά, οι θεοί χρειάζονται τους ανθρώπους για να κατανοούν τον εαυτό τους. Η τιμή τους ειδικότερα εξαρτάται από τις προσφορές που δέχονται από τους θνητούς, κυρίως με διάφορες μορφές λατρείας (σπονδές, θυσίες, προσευχές). Ανταποδίδοντας με τη σειρά τους οι αθάνατοι τα ίσα, υποστηρίζουν πάνω απ᾽ όλα τους θνητούς που τους τιμούν. Ο Απόλλωνας, με τον λοιμό που στέλνει στο στρατόπεδο των Αχαιών, ανταποδίδει και τις τιμές που δέχθηκε στο παρελθόν από τον ιερέα του Χρύση, εισακούοντας την προσευχή του γέροντα (Α 39-41). Η ατίμωση του ιερέα του Απόλλωνα από τον βασιλιά Αγαμέμνονα θεωρείται προσβολή της τιμής του ίδιου του θεού. Ο λόγος της οργής του Απόλλωνα εναντίον των Αχαιών, όπως τον παρουσιάζει ο ποιητής αμέσως μετά το προοίμιο της Ιλιάδας, ανακλά τον αντίστοιχο του Αχιλλέα, όταν ο βασιλιάς Αγαμέμνονας αφαιρεί το τιμητικό λάφυρο του συμπολεμιστή του (Α 8-11):
Ποιος από τους θεούς έσπρωξε τους δυο αυτούς να μαλώσουν και να γίνουν εχθροί; Της Λητώς και του Δία ο γιος· αυτός θυμώνοντας με το βασιλιά ξεσήκωσε κακή αρρώστια μέσα στο στρατό, και χάνονταν οι άνθρωποι, γιατί ο Ατρείδης πρόσβαλε [ἠτίμασεν] το Χρύση τον ιερέα.
Στο τέλος πάλι της Ιλιάδας ο Δίας κινητοποιεί, με τη διαμαρτυρική μεσολάβηση του Απόλλωνα, την αποκατάσταση της τιμής του διασυρμένου από τον Αχιλλέα Έκτορα. Ο τρωαδίτης ήρωας θεωρείται από τον ύπατο των θεών φίλτατος στους ολυμπίους, επειδή τους πρόσφερε κάθε είδους δώρα με σπονδές και θυσίες. Ωστόσο, ο Δίας, για να καταλαγιάσει τις αντιρρήσεις της γυναίκας του Ήρας, χρειάζεται να της υποσχεθεί ότι η αποκατάσταση της τιμής του Έκτορα δεν θα είναι ισότιμη με του αντιπάλου του, εννοώντας ίσως τα λύτρα που θα προσφέρει ο Πρίαμος στον Αχιλλέα (Ω 65-70):
Ήρα, μη θυμώνεις τόσο με τους θεούς· εξάπαντος δε θα είναι ίδια η τιμή· όμως και ο Έκτορας ήταν στους θεούς ο πιο αγαπημένος από τους θνητούς που ζουν στο Ίλιο· έτσι ήταν και σε μένα, γιατί δε μας στερούσε από δώρα· κι εμένα από το βωμό ποτέ δε μου έλειπε η μερίδα που μου ταίριαζε και η σπονδή και η κνίσα· αυτό δα το τιμητικό δώρο έλαχε στον κλήρο το δικό μας.
Παρόμοια λίγο πολύ είναι η στάση του Δία απέναντι στον οδυσσειακό Οδυσσέα. Όταν η Αθηνά διαμαρτύρεται στον πατέρα των αθανάτων για την άδικη μεταχείριση που υφίσταται ο ήρωας από τους ολυμπίους, παραμένοντας εγκλωβισμένος στο νησί της Καλυψώς, ο παντοδύναμος θεός μεταφέρει την ευθύνη στον Ποσειδώνα, που επιμένει στην οργή του εναντίον του Οδυσσέα, επειδή του τύφλωσε τον γιο του Πολύφημο. Όσο για τον ίδιο τον Δία, θεωρεί τον πρωταγωνιστή του έπους όχι μόνο ανώτερο στη γνώση απ᾽ όλους τους θνητούς αλλά και πρώτο στην απόδοση των τιμών με θυσίες στους αθανάτους (α 63-67).
Φαίνεται λοιπόν ότι οι θεοί εκδηλώνουν συχνά τα συμπαθητικά, ή και αντιπαθητικά, αισθήματά τους απέναντι στους θνητούς περισσότερο σύμφωνα με την αρχή της ανταπόδοσης και λιγότερο με βάση κάποιους, γενικούς και απόλυτους, όρους δικαίου και καλοσύνης. Η ηθική τους γίνεται κατανοητή, αν συγκριθεί προς την αντίστοιχη των θνητών και όχι προς την αντικειμενική κρίση ενός αμερόληπτου κριτή.
Οι θνητοί γνωρίζουν ότι, για να τιμηθούν, πρέπει να τιμούν τους θεούς. Γι᾽ αυτό η βλάβη κάποιου μπορεί να αποδίδεται αυτόματα στο ότι ατίμασε τους θεούς· ή το αντίθετο: η επιτυχία του συχνά αποδίδεται στο ότι τιμά τους θεούς. Η ανταποδοτική ωστόσο υποστήριξη που παρέχουν οι θεοί στους θνητούς έχει όρια και περιορίζεται στους ευνοούμενούς τους θνητούς. Φτάνει κάποιος να έχει την ατυχία να βρεθεί στην παράταξη των αντιπάλων των θεών, για να δεχθεί την αμείλικτη οργή τους (στην παρούσα και όχι στη μετά θάνατον ζωή του). Παράδειγμα οι ειρηνικοί Φαίακες: τηρούν με ευλάβεια, σε σημείο υπερβολής, το πρωτόκολλο της φιλοξενίας απέναντι στον Οδυσσέα και τον στέλνουν, τιμημένο με πλούσια δώρα, σπίτι του με τα γρήγορα καράβια τους. Θυσιάζουν μάλιστα και προσεύχονται με σπονδές στον ξένιο Δία πριν από την αναχώρηση του ήρωα για την Ιθάκη. Κι όμως, για την πράξη τους αυτή οι Φαίακες τιμωρούνται, με τη συγκατάθεση του Δία, από τον Ποσειδώνα, που εχθρεύεται τον Οδυσσέα, επειδή του τύφλωσε τον γιο του Πολύφημο. Μόλις λοιπόν ο ήρωας αφήνεται από το πλήρωμα των Φαιάκων κοιμισμένος στην αμμουδιά της Ιθάκης, ο Ποσειδώνας, διαμαρτυρόμενος με οργή στον αδελφό του θεό, θεωρεί ότι έχασε πλέον τη δική του τιμή (ν 128-130):
Δία πατέρα, δεν περιμένω πια να με τιμήσουν οι αθάνατοι θεοί,
όταν δεν με τιμούν θνητοί, οι Φαίακες, κι ας είναι η ρίζα τους
δική μου φύτρα.
Αποτέλεσμα: με τη συμβιβαστική συμβουλή του Δία, ο Ποσειδώνας ριζώνει το καράβι των Φαιάκων μέσα στη θάλασσα.
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου