Αρχαϊκή Επική Ποίηση: Από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, 2. Μύθος και πλοκή στα ομηρικά έπη

Μύθος και πλοκή στα ομηρικά έπη

Ο μύθος (αρχική σημασία της λέξης: «λόγος που προκύπτει από τη σύνταξη επιμέρους λέξεων») στην προκειμένη περίπτωση συστήνει τη βασική υπόθεση των ομηρικών επών· η οποία όμως δεν επινοήθηκε από τον ποιητή, αλλά ήταν δεδομένη και σε μεγάλο βαθμό υποχρεωτική, τόσο στα κύρια επεισόδιά της όσο και στα πρωταγωνιστικά πρόσωπα. Στην Ιλιάδα, παραδείγματος χάριν, η άλωση της Τροίας θεωρείται αναπόφευκτη, μολονότι δεν πραγματοποιείται στο εσωτερικό του έπους. Ως αιτία εξάλλου της σύγκρουσης μεταξύ Αχαιών και Τρώων προβάλλεται η γνωστή ήδη αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη. Υποχρεωτικός επίσης θεωρείται και ο μελλοντικός, πρόωρος θάνατος του Αχιλλέα, αποτυπωμένος μάλιστα στο συνοδευτικό επίθετο του ήρωα ὠκύμορος, που πάει να πει «αυτός που η μοίρα του γράφει να πεθάνει γρήγορα». Περιέργως και το άλλο τυπικό επίθετο του Αχιλλέα έχει πρώτο του συνθετικό τη λέξη ὠκύς· ο ήρωας χαρακτηρίζεται ὠκύπους, που σημαίνει «γρήγορος στα πόδια, στο τρέξιμο». Θα μπορούσε κάποιος, συνδυάζοντας τα δύο σύνθετα επίθετα, να πει πως ο ήρωας ήταν προορισμένος, τρέχοντας γρήγορα στους αγώνες και στη μάχη, γρήγορα να φτάσει και στον θάνατο.

Αντίστοιχα στην Οδύσσεια ο περιπετειώδης και ριψοκίνδυνος νόστος του Οδυσσέα (το όνομά του υποδηλώνει αυτόν που προκαλεί με την πονηρή εξυπνάδα του τη δυσφορία και την οργή θνητών αλλά και θεών, και μετά υφίσταται τον δικό τους θυμό), δεν γίνεται να αντιστραφεί σε σύντομο και ακίνδυνο νόστο. Ανάλογα η επίμονη συζυγική πίστη της Πηνελόπης δεσμεύει εκ των προτέρων τον ποιητή, που δεν έχει το δικαίωμα να τη διαγράψει. Σ᾽ αυτό το κρίσιμο κεφάλαιο διαφέρουν τα ομηρικά έπη από ένα νεότερο ή σύγχρονο μυθιστόρημα, η υπόθεση του οποίου (ο μύθος, η μυθοπλασία του) ανήκει στον συγγραφέα του, και από την ευστοχία της μυθοπλασίας κρίνεται σε μεγάλο βαθμό η αξία του αφηγήματος και του αφηγητή. Εντούτοις, στα ομηρικά έπη (όπως επίσης και στις τραγωδίες του 5ου αι.) ο μύθος στα συστατικά του στοιχεία προϋπάρχει και είναι γνωστός στον ακροατή. Έτσι, το ενδιαφέρον τόσο του ποιητή όσο και του αναγνώστη μεταφέρεται στον χειρισμό πια του υποχρεωτικού αυτού μύθου: από το τι δηλαδή πάμε στο πώς. Ο χειρισμός αυτός ονομάζεται εδώ πλοκή. Τελικά η ποιητική αξία της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έχει να κάνει λιγότερο με τον μύθο τους και περισσότερο με την πλοκή τους. Γιατί, όπως θα δούμε στη συνέχεια, η πλοκή των ομηρικών επών (αυτή ανήκει πράγματι στον ποιητή) ανασυντάσσει τα μέρη του γνωστού τρωικού και μετατρωικού μύθου, αλλάζοντας την οικονομία του και την ποιητική σημασία του. Από την άποψη αυτή οι δύο όροι στο ζεύγος «μύθος-πλοκή» όχι μόνο συμπληρώνουν αλλά και αντιμάχονται ο ένας τον άλλον.