Το Πρόσωπο: Ζαν-Ζακ Ρουσό

Στα σχολικά εγχειρίδια, ο συγγραφέας του «Κοινωνικού συμβολαίου» περιγράφεται ως εξέχουσα μορφή του γαλλικού Διαφωτισμού, εισηγητής των αρχών μιας δημοκρατικής κοινωνίας και του προτύπου του πολίτη – πατριώτη. Για πολλούς συντηρητικούς ιστορικούς και φιλοσόφους, όμως, ο Ζαν-Ζακ Ρουσό αντιπροσωπεύει μια ενοχλητική φωνή -ένας πρόδρομος του «λαϊκισμού», πηγή έμπνευσης για τους Ιακωβίνους και όλες τις μεταγενέστερες μορφές ακραίας επαναστατικότητας ή και ολοκληρωτισμού. Από τη δική τους σκοπιά, δεν έχουν εντελώς άδικο.

Σε αντίθεση με τον φεουδάρχη Μοντεσκιέ και τους πλούσιους αστούς Βολταίρο, Ελβέτιο και Ντ’ Ολμπάκ, ο Ρουσό, γιος ωρολογοποιού από τη Γενεύη, μεγάλωσε σε ένα περισσότερο λαϊκό περιβάλλον. Μια μέρα, ο βαρώνος Ντ’ Ολμπάκ τον ρώτησε γιατί ήταν τόσο ψυχρός απέναντί του και εισέπραξε την απάντηση: «Παραείστε πλούσιος!».

Αν και εχθρεύεται την Εκκλησία, υιοθετεί ένα είδος πανθεϊσμού, υποστηρίζοντας ότι «οι ισχυροί, οι πλούσιοι, οι ευτυχισμένοι αυτού του αιώνα θα ανακουφίζονταν με την ιδέα ότι δεν υπάρχει Θεός. Αλλά η προσδοκία μιας άλλης ζωής παρηγορεί τον λαό και τους δυστυχισμένους σ’ αυτήν εδώ τη ζωή». Υπό την επίδραση του Ρουσό, ο Ροβεσπιέρος θα υιοθετούσε, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, τη λατρεία του Υπέρτατου Όντος, λέγοντας ότι «ο αθεϊσμός είναι αριστοκρατική φιλοσοφία».

Ένα από τα πιο ριζοπαστικά, από πολιτική άποψη (και πιο ρηχά, από φιλοσοφική) έργα του Ρουσό είναι η «Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων». Εδώ οι λίβελλοι εναντίον της ατομικής ιδιοκτησίας θυμίζουν συχνά πρωτεϊκό μαρξισμό ή αναρχισμό:

«Ο πρώτος που, έχοντας περιφράξει ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει: «Αυτό είναι δικό μου» και βρήκε ανθρώπους αρκετά αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο πραγματικός ιδρυτής της κοινωνίας των πολιτών. Από πόσα εγκλήματα, πολέμους, φόνους, από πόσες αθλιότητες και αίσχη θα είχε απαλλάξει το ανθρώπινο γένος εκείνος που, ξεριζώνοντας τους πασσάλους ή σκεπάζοντας το χαντάκι, θα φώναζε στους συνανθρώπους του: Μην ακούτε αυτόν τον αγύρτη. Χαθήκατε, αν ξεχάσετε πως οι καρποί ανήκουν σε όλους και η γη δεν ανήκει σε κανέναν»! Και παρακάτω:

«Η υπερβολική φιλοδοξία, η σφοδρή επιθυμία να μεγαλώσει τη σχετική περιουσία του, όχι τόσο από πραγματική ανάγκη, όσο για να ξεπεράσει τους άλλους, γεννά σε όλους τους ανθρώπους μια σκοτεινή τάση να αλληλοβλάπτονται, μια κρυφή ζήλια, που γίνεται ακόμη πιο επικίνδυνη αφού για μεγαλύτερη ασφάλεια παίρνει συχνά τη μάσκα της καλοσύνης.

Με λίγα λόγια, ανταγωνισμός και αντιζηλία από τη μία, σύγκρουση συμφερόντων από την άλλη, και πάντοτε η κρυφή επιθυμία του κέρδους εις βάρος των άλλων, αυτά όλα τα δεινά είναι η πρώτη συνέπεια της ιδιοκτησίας και της αναπόσπαστης συνοδείας της, της ανισότητας που γεννιέται».

Εξ αιτίας της άτυχης παιδικής ζωής του εγκατέλειψε 16 ετών το καλβινιστικό σπίτι του στη Γενεύη και προσεχώρησε στον Καθολικισμό. Δεν είχε ποτέ συγκροτημένη εκπαίδευση, οι γνώσεις του όμως υπερεπαρκούσαν ώστε το 1742 να δουλέψει στο Παρίσι ως ιδιωτικός δάσκαλος σε σπίτια ευγενών. Ο Ρουσώ γνωρίστηκε με τον Diderot, για του οποίου την “Εγκυκλοπαίδεια” έγραψε άρθρα μουσικής θεωρίας. Ζούσε ανύπαντρος με την Therese Levasseur, με την οποία είχε 5 παιδιά που μεγάλωναν σε ορφανοτροφείο. Επειδή καταδικάστηκαν τα γραπτά του από τον επίσκοπο του Παρισιού και κινδύνευε να φυλακιστεί, εγκατέλειψε ο Ρουσώ το Παρίσι και εγκαταστάθηκε για αρκετά χρόνια στο εξωτερικό, από το 1762 στην Ελβετία και κατά τα έτη 1767-1770 στην Αγγλία.

Ο Ρουσώ συνέθεσε έργα συμφωνικής μουσικής και έγραψε μυθιστορήματα, τα οποία επηρέασαν τη λογοτεχνία της εποχής του. Θεωρείται ότι προετοίμασε με το φιλοσοφικό του έργο το δρόμο για τη γαλλική επανάσταση.