Μόνο οι άνθρωποι έχουν ψυχή, ή και τα ζώα;

Στην καθημερινή γλώσσα, η λέξη “ψυχή” εμφανίζεται παντού. Μπορούμε να μιλήσουμε για μια τεράστια, άψυχη εταιρία ή να περιγράψουμε έναν αθλητή ως “καρδιά και ψυχή” της ομάδας του. Η μουσική soul μας κάνει να λικνιζόμαστε. Θέλουμε τον εραστή μας, ψυχή τε και σώματι. Σε κάθε περίπτωση, η “ψυχή” σημαίνει βαθιά αίσθηση και βασικές αξίες. “Τα συναισθήματα αποτελούν τη βάση γι’ αυτό που οι άνθρωποι έχουν περιγράψει εδώ και χιλιετίες ως… ψυχή ή πνεύμα”, αναφέρει εκτενώς ο νευροεπιστήμονας Αντόνιο Νταμάσιο στο πρωτοποριακό βιβλίο του Descartes’ Error (1994).

Σήμερα, μελέτες δείχνουν όλο και περισσότερο ότι πολλά μη ανθρώπινα όντα έχουν αισθήματα. Οι ελέφαντες φαίνεται να αισθάνονται θλίψη, ενώ τα δελφίνια και οι φάλαινες εκφράζουν χαρά ή κάτι παρόμοιο. Οι παπαγάλοι μπορούν να γίνουν περίεργοι, οι χοίροι και οι αγελάδες τρομοκρατημένοι, τα κοτόπουλα λυπημένα, οι πίθηκοι φαινομενικά αμήχανοι. Πειράματα έδειξαν ότι οι αρουραίοι αναστατώνονται όταν βλέπουν χειρουργική επέμβαση σε άλλους αρουραίους και ότι, όταν βρεθούν σε ένα εργαστήριο με έναν παγιδευμένο “αδερφό” τους και ένα κομμάτι σοκολάτας, θα τον ελευθερώσουν πριν φάνε. Υπάρχουν ακόμη και ενδείξεις ότι οι αρουραίοι νιώθουν ευχαρίστηση όταν τους γαργαλούν.

Τίποτα απ’ αυτά δεν θα εκπλήξει τους ιδιοκτήτες κατοικίδιων ζώων ή οποιονδήποτε έχει παρατηρήσει σχεδόν οποιοδήποτε είδος ζώου για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα. Η επιστήμη ανακαλύπτει εκ νέου αυτό που ο Κάρολος Δαρβίνος, στο βιβλίο του The Expression of the Emotions in Man and Animals (1872) κατέληξε στο συμπέρασμα: ότι οι παραλλαγές μεταξύ ανθρώπων και άλλων ειδών στην ικανότητά τους να αισθάνονται και να εκφράζουν συγκίνηση είναι διαφορές σε βαθμό και όχι σε είδος. Είναι ένα μικρό βήμα από εκεί για να αναγνωριστεί ότι τα μεμονωμένα ζώα έχουν προσωπικότητες και να θεωρηθεί ότι όχι μόνο ζουν – αλλά έχουν ζωές.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι άλλα πλάσματα γνωρίζουν περισσότερο τα συναισθήματα απ’ ό,τι οι άνθρωποι, επειδή κατέχουν μια πρωταρχική μορφή συνείδησης: γνωρίζουν τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους, αλλά επιβαρύνονται λιγότερο από πολυπλοκότητες όπως ο προβληματισμός και η φαντασία που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη συνείδηση. Ζουν πιο κοντά στην αλήθεια, κατά κάποιο τρόπο. Ο Τζέφρι Μάσον, συγγραφέας του When Elephants Weep (1995), παρατήρησε ότι τα ζώα έχουν συναισθήματα “αδιάλυτης καθαρότητας και σαφήνειας” σε σύγκριση με την “φαινομενική αδιαφάνεια και την απρόσιτη πρόσβαση των ανθρώπινων συναισθημάτων”. Επιπλέον, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι άνθρωποι μπορεί να μην βιώσουν το πλήρες εύρος συναισθημάτων που βρέθηκαν στο βασίλειο των ζώων. Όπως επισημαίνει ο ηθολόγος της Humane Society, Τζόναθαν Μπάλκομπ:

“Υπό το πρίσμα των ενίοτε πολύ διαφορετικών συνθηκών διαβίωσής τους και των αισθητηριακών δυνατοτήτων, άλλα είδη μπορεί να βιώσουν κάποιες συναισθηματικές καταστάσεις που εμείς δεν βιώνουμε”.

Το συναίσθημα – η ικανότητα ενός οργανισμού να αισθάνεται – είναι θεμελιώδες για τη ζωή. Εάν τα ανθρώπινα όντα έχουν ψυχές, πρέπει να είναι περισσότερο για την αίσθηση παρά τη συνείδηση. Έχουμε κίνητρα πολύ περισσότερο από το πάθος παρά από τη διάνοια – αυτό που νιώθουμε βαθιά είναι αυτό που μας οδηγεί, για το καλό και το κακό. Στο βιβλίο του Pleasure: A Creative Approach to Life (1970), ο αείμνηστος ψυχαναλυτής Αλεξάντερ Λόουεν εξέτασε αυτές τις συνδέσεις, προτείνοντας ότι

“Η ψυχή ενός ανθρώπου είναι στο σώμα του. Μέσω του σώματός του, ένα άτομο είναι μέρος της ζωής και μέρος της φύσης… Αν ταυτιστούμε με τα σώματά μας, έχουμε ψυχές, γιατί μέσα από τα σώματά μας ταυτιζόμαστε με όλη τη δημιουργία. Όσο ζούμε – και επομένως νιώθουμε – συνδεόμαστε μεταξύ μας και με τον φυσικό κόσμο. Είμαστε, με μια λέξη, έμψυχοι”.

Εξαιρετικά παραδείγματα εμψύχωσης ζώων εκτός του ανθρώπου αφθονούν. Ο ηθολόγος Adriaan Kortlandt κάποτε παρατήρησε έναν άγριο χιμπατζή στο Κονγκό “να χαζεύει ένα ιδιαίτερα όμορφο ηλιοβασίλεμα για 15 λεπτά, βλέποντας τα μεταβαλλόμενα χρώματα”, αφήνοντας το βραδινό γεύμα του. Αλλού, οι αφρικανικοί ελέφαντες που ανήκουν στην ίδια οικογένεια ή ομάδα θα χαιρετήσουν ο ένας τον άλλον μετά από ένα χωρισμό με μια δυνατή χορωδία και βρυχηθμούς καθώς τρέχουν μαζί, χτυπώντας τα αυτιά τους και γυρίζοντας σε κύκλους.

Χάρη στο διαδίκτυο, υπάρχει μια σταθερή ροή παραδειγμάτων ζώων που δείχνουν συμπόνια, από έναν πίθηκο που σώζει ένα κοράκι έως έναν γορίλα που προστατεύει ένα 3χρονο αγόρι όταν έπεσε στο περιφραγμένο χώρο του. Μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή υπόθεση ευγνωμοσύνης για τα ζώα σημειώθηκε το 2005 στα ανοικτά των ακτών της Καλιφόρνιας, όπου βρέθηκε μια θηλυκή μεγάπτερη φάλαινα μπλεγμένη σε νάιλον σχοινιά που χρησιμοποιούν οι ψαράδες. Όπως αναφέρθηκε από τον Φρανς ντι Βάαλ στο The Age of Empathy: Nature’s Lessons for a Kinder Society (2009):

“Τα σχοινιά έμπαιναν στο λίπος, κάνοντας κοψίματα. Ο μόνος τρόπος για να απελευθερωθεί η φάλαινα ήταν να βουτήξουν κάτω από την επιφάνεια για να κόψουν τα σχοινιά. Οι δύτες πέρασαν μια ώρα στην αποστολή, που ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη, δεδομένης της απόλυτης δύναμης της ουράς του ζώου. Το πιο αξιοσημείωτο ήρθε όταν η φάλαινα συνειδητοποίησε ότι ήταν ελεύθερη. Αντί να φύγει από το σημείο, περίμενε. Το τεράστιο ζώο κολύμπησε σε έναν μεγάλο κύκλο, προσεγγίζοντας προσεκτικά κάθε δύτη ξεχωριστά. Άγγιξε τον ένα και μετά πήγε στο επόμενο, έως ότου τους άγγιξε όλους”.

Τα ζώα που εκφράζουν ευγνωμοσύνη, παίζουν, συλλογίζονται τη φύση, ενεργούν για να σώσουν ένα όμοιό τους πλάσμα ή αντιδρούν θλιμμένα στην απώλεια μελών της οικογένειας ή άλλων στενών συντρόφων, όλα, κατά τη γνώμη μου, δείχνουν πτυχές της σύνδεσης. Αυτή η συνδεσιμότητα είναι η ρίζα της πνευματικότητας – με την ικανότητα να αισθάνονται και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους να είναι βασική.

Στο τέλος, η ψυχή μπορεί να είναι ένα βαθύ ζήτημα συμπάθειας. Όσο ισχυρότερη είναι η ικανότητα ενός συγκεκριμένου είδους για συμπάθεια, τόσο περισσότερο μπορεί να ειπωθεί ότι τα είδη παρουσιάζουν την ιδιότητα της έκφρασης βαθιών συναισθημάτων. Το να βλέπουμε τα πράγματα με αυτόν τον τρόπο προσφέρει ένα άλλο σημαντικό βήμα στην πρόοδο της ανθρωπότητας προς την κατανόηση της θέσης της στη δημιουργία – και να εκτιμήσουμε την κληρονομιά που έχουμε από κοινού με άλλα συναισθανόμενα όντα σε αυτόν τον ολοένα και μικρότερο, νευρικό και εύθραυστο πλανήτη.