Πώς διδάσκεται η Φιλοσοφία σε Παιδιά;

Διδακτικές προσεγγίσεις της Επικούρειας φιλοσοφίας σε παιδιά ηλικίας 6-12 χρόνων

1 Εισαγωγή

Η Φιλοσοφία δεν διδάσκεται στα σχολεία, ειδικά σε μικρές ηλικίες. Πρόκειται για ένα παράδοξο που πολλές χώρες, έχοντας ανακαλύψει τα οφέλη της διδασκαλίας της Φιλοσοφίας σε παιδιά, έχουν ανατρέψει εισάγοντας στο αναλυτικό τους πρόγραμμα είτε το μάθημα της Φιλοσοφίας είτε της Ηθικής. Πράγματι, τα πλεονεκτήματα στην ανάπτυξη της σκέψης, την απαλλαγή από προκαταλήψεις και προλήψεις, την αναζήτηση της αλήθειας και της γνώσης είναι εμφανή και αναμφισβήτητα.

Σημαντικό κομμάτι της φιλοσοφικής σκέψης αποτελεί σαφώς και η Επικούρεια φιλοσοφία, χάρη στη διαχρονικότητα της οποίας ο σημερινός άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην ηδονή, δηλαδή την απονία του σώματος και την αταραξία της ψυχής. Αυτό βέβαια δεν θα συμβεί με τον τρόπο των Επικούρειων διδαγμάτων (εξάλλου ο διδακτισμός αποφεύγεται εν γένει ως μέθοδος διδασκαλίας σε παιδιά) ούτε υπό τη μορφή της ανάλυσης κειμένων ή της Ιστορίας της Φιλοσοφίας.

Συνεπώς, αρχικά, δεν γίνονται αναφορές σε ονόματα και ορολογίες, αλλά το παιδί από μικρή ηλικία οδηγείται με φυσικό τρόπο στην κατανόηση του πλαισίου της Επικούρειας θεωρίας, ώστε να διακρίνει π.χ. τις φυσικές από τις κενές επιθυμίες ή το πραγματικό από το φανταστικό, έως ότου να γνωρίσει, στα πρώτα στάδια της εφηβείας, τις Επικούρειες έννοιες π.χ. την έννοια της ηδονής και την τετραφάρμακο. Ως εκ τούτου, με την κατάλληλη μέθοδο ένα παιδί εξ απαλών ονύχων είναι σε θέση να εξοικειωθεί με τις αρχές της Επικούρειας διδασκαλίας, ώστε μεγαλώνοντας να έχει αποκομίσει τα οφέλη και να οδηγηθεί στο ευ ζην.

2 Η διδασκαλία του Επίκουρου

2.1 Α΄-Γ΄ Δημοτικού: Οι φυσικές και οι κενές επιθυμίες

2.1.1 Ο Μπερδεμένος χαμαιλέοντας (The Mixed-Up Chameleon) του Eric Carle

Το μάθημα ξεκινάει με την αφήγηση της ιστορίας του «μπερδεμένου χαμαιλέοντα»

Ο χαμαιλέοντας είναι ένα συμπαθητικό ερπετό που ζει σύμφωνα με τη φύση του: αλλάζει χρώμα ανάλογα με το περιβάλλον και τρέφεται με έντομα. Είναι όμως ευτυχισμένος; Μάλλον, δεν το γνωρίζει. Μπαίνοντας σε έναν ζωολογικό κήπο και βλέποντας τα υπόλοιπα ζώα, επιθυμεί να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά τους νομίζοντας ότι με αυτό τον τρόπο θα γίνει ευτυχισμένος.

Αρχικά, βλέπει μία πολική αρκούδα:

«Τι μικρός που είμαι», σκέφτεται. «Εύχομαι να γινόμουν μεγάλος και λευκός, σαν μια πολική αρκούδα.» Και η ευχή του πραγματοποιείται. Είναι όμως ευτυχισμένος;

Οι επιθυμίες του πραγματοποιούνται όλες. Αποκτά ό,τι επιθυμεί για την ευτυχία του:

Την ομορφιά ενός φλαμίνγκο
Την εξυπνάδα της αλεπούς
Το να κολυμπάει σαν ένα ψάρι
Την ταχύτητα του ελαφιού
Το να κοιτά από ψηλά σαν την καμηλοπάρδαλη
Το να κρύβεται σε καβούκι όπως μια χελώνα
Τη δύναμη ενός ελέφαντα
Το να είναι αστείος όπως μία φώκια
Τέλος, βλέποντας τους επισκέπτες του ζωολογικού κήπου, επιθυμεί να γίνει σαν αυτούς.

Τότε, περνάει από μπροστά του μία μύγα και είναι πολύ πεινασμένος. Αλλά είναι πολύ μπερδεμένος για να την πιάσει… Η τελευταία του επιθυμία είναι να γίνει πάλι ο εαυτός του. Η ευχή του πραγματοποιείται και πιάνει τη μύγα. Η ευτυχία είναι ζωγραφισμένη στο πρόσωπό του.

2.1.2 Οι φυσικές και οι κενές επιθυμίες

«Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες μας άλλες είναι φυσικές και άλλες κενές, και ότι από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες απλώς φυσικές. Από τις αναγκαίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για να μην ενοχλείται το σώμα και άλλες για το ζην καθαυτό.» (Διογένης Λαέρτιος 10. 127)

Ας μην καταστρέφουμε αυτά που έχουμε, με το να επιθυμούμε πράγματα που δεν έχουμε˙ αλλά να αναλογιζόμαστε πως ό,τι έχουμε τώρα κάποτε ευχόμασταν να το αποκτήσουμε.
Επικ. Προσφ. 35

Για κάθε σου επιθυμία πρέπει να θέτεις το ερώτημα: τι θα μου συμβεί αν γίνει αυτό που επιθυμώ; Και τι αν δεν γίνει;
Επικ. Προσφ. 71

2.1.3 Οι Ερωτήσεις

Ο Μπερδεμένος χαμαιλέοντας αποτελεί την αφόρμηση για να συζητήσουμε με τα μικρά παιδιά το θέμα της ευτυχίας. Οι άνθρωποι επιθυμούν την ευτυχία (ηδονή) και σε αυτό στοχεύουν οι πράξεις τους. Μήπως όμως πολλές φορές γινόμαστε υπερβολικοί στις επιθυμίες μας.

Σκοπός είναι,
να κατανοήσουν τα παιδιά ότι η πραγματοποίηση όλων των επιθυμιών μας δεν οδηγεί στην ευτυχία
να εκτιμήσουν αυτά που ήδη έχουν
να αναζητήσουν την πηγή των επιθυμιών τους
να συνειδητοποιήσουν ότι η εκπλήρωση κενών επιθυμιών τους απομακρύνει από τον εαυτό τους

Οι παραπάνω σκοποί επιτυγχάνονται με τη χρήση, εύκολα αντιληπτών από τα παιδιά, ερωτήσεων:

2.1.3.1 Ερωτήσεις για τις επιθυμίες:

Γιατί ο χαμαιλέοντας θέλει να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά των άλλων ζώων;
Οι επιθυμίες του χαμαιλέοντα έχουν να κάνουν με τον ίδιο; Γιατί ναι/ όχι;
Ποια τελευταία επιθυμία δεν μπορεί να πραγματοποιήσει ο χαμαιλέοντας;
Ποιες είναι οι βασικές (φυσικές) επιθυμίες για τη ζωή;

2.1.3.2 Ερωτήσεις για την ελευθερία:

Ποιο είναι το χαρακτηριστικό των ζώων του ζωολογικού κήπου;
Ο χαμαιλέοντας το παρατηρεί;
Τι είναι έτοιμος να θυσιάσει για να αποκτήσει ό,τι έχουν τα άλλα ζώα;

2.1.3.3 Ερωτήσεις για την ευτυχία (ηδονή):

Όλες οι επιθυμίες του χαμαιλέοντα πραγματοποιούνται. Αυτό τον κάνει ευτυχισμένο;
Οι επιθυμίες μας φέρνουν την ευτυχία;
Η ευτυχία μας εξαρτάται από άλλους ή από εμάς;
Ποια επιθυμία του χαμαιλέοντα τον έκανε ευτυχισμένο;

2.2 Δ΄-Στ΄ Δημοτικού: Οι επιθυμίες

2.2.1 Χάρι Πότερ: Mirror of Erised

Το μάθημα ξεκινάει με προβολή του 3’ βίντεο:

O Χάρι, φορώντας την κάπα του πατέρα του που τον κάνει αόρατο, εισέρχεται στο απαγορευμένο μέρος της βιβλιοθήκης για να αναζητήσει πληροφορίες για τον Nicolas Flamel. Κατά λάθος μπαίνει σε μία αίθουσα με έναν καθρέφτη. Όταν κοιτάζεται βλέπει τους πεθαμένους γονείς του.

Ο Καθρέφτης δείχνει τις πιο κρυφές μας επιθυμίες (our deepest desires)

Ποιες είναι όμως αυτές;

Η πρώτη ερώτηση είναι αυθόρμητη: «Τι θα θέλατε να δείτε στον καθρέφτη;»

Έπειτα επισημαίνεται η φράση του Dumbledore προς τον Χάρι που έχει περάσει απαρατήρητη:

«Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο κοιτώντας στον καθρέφτη θα έβλεπε μόνο τον εαυτό του, όπως είναι. Ο καθρέφτης δείχνει τις βαθύτερες και πιο απελπισμένες επιθυμίες της καρδιάς μας»

(“The happiest man on Earth would look into the mirror and see only himself exactly as he is. It shows the deepest and most desperate desires of our heart”)

2.2.2 Οι Ερωτήσεις

Ο Καθρέφτης (ένα θέμα που επέλεξαν τα παιδιά) αποτελεί την αφορμή για συζήτηση της έρευνας του εαυτού μας και των πιο βαθιών επιθυμιών μας. Καθώς επικεντρώνουμε την προσπάθειά μας στην ικανοποίηση των επιθυμιών μας, οφείλουμε να γνωρίζουμε τι επιθυμούμε πραγματικά.

Σκοπός είναι,
να κατανοήσουν τα παιδιά ότι οι επιθυμίες μας οφείλουν να πηγάζουν από εμάς
να είναι σε θέση να διακρίνουν τις κενές από τις φυσικές επιθυμίες
να περιορίσουν τις επιθυμίες σε αυτές που παίζουν ρόλο στην ευτυχία τους
να εισαχθεί η έννοια της φιλίας στην κατάκτηση της ευτυχίας

Οι παραπάνω σκοποί επιτυγχάνονται με τη συζήτηση των παρακάτω ερωτήσεων:

2.2.2.1 Ερωτήσεις για την ευτυχία

Είναι λογικό ότι στον περιορισμένο χρόνο μιας σχολικής περιόδου δεν είναι δυνατόν να τεθούν όλες οι ερωτήσεις, καθώς τα παιδιά δεν θα έχουν την ευκαιρία να στοχαστούν σε βάθος προτού απαντήσουν στα ερωτήματα. Η Φιλοσοφία σε Παιδιά δεν είναι απλώς η ανάγνωση Ιστοριών ή η προβολή βίντεο, τα οποία αποτελούν την αφόρμηση για συζήτηση. Το γεγονός ότι τα παιδιά γνωρίζουν τη «σκηνή με τον καθρέφτη» είναι βοηθητικό, ώστε να προχωρήσουν στην ουσία της προβεβλημένης σκηνής, που μπορεί να έχει αρχικά προσπεραστεί, χωρίς περαιτέρω σκέψη. Επομένως, μια ουσιαστική συζήτηση θα απαιτούσε περισσότερες των μία περιόδων. Ωστόσο, στο δεύτερο στάδιο της Φιλοσοφίας σε Παιδιά, πολλές ερωτήσεις έχουν απαντηθεί ήδη σε προηγούμενες συζητήσεις, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί μία βάση σχετικά με τη συζήτηση της ευτυχίας. Μερικές ενδεικτικές ερωτήσεις είναι οι εξής:

Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της ευτυχίας για εσάς;

Από τα πράγματα που θεωρείτε απαραίτητα στην ευτυχία ποιο θα μπορούσατε να αφαιρέσετε;
Θα μπορούσατε να είστε δυστυχείς ακόμη και αν τα είχατε όλα;
Τα χρειάζεστε όλα συνεχώς;
Πόσο διαρκεί η ευτυχία;
Υπάρχει κάτι στο οποίο όλοι συμφωνούν;
Μπορεί να είστε ευτυχισμένοι χωρίς να το γνωρίζετε;
Χρειάζεστε φίλους για να είστε ευτυχισμένοι;
Πρέπει να είναι οι φίλοι παρόντες για την ευτυχία μας;

2.3 Α΄ Γυμνασίου: Ο Κήπος του Επίκουρου

2.3.1 Η Επικούρεια Φιλοσοφία

Το μάθημα ξεκινάει με την ερώτηση: «Πώς θα σας φαινόταν να ζούσατε με τους φίλους σας; Στη συνέχεια, προβολή του βίντεο του Luke Slattery: Epicurus: Taking Pleasure Seriously

Το βίντεο αναφέρει τη λέξη Επικούρειος (Epicurean) η οποία έχει αρνητική σημασία σήμερα και δηλώνει το άτομο που είναι δοσμένο στις σωματικές ηδονές. Ωστόσο, αναφέρεται ότι η έννοια έχει αρχαίο νόημα, και μπορεί να έχει εφαρμογή σήμερα ως τρόπος ζωής και σκέψης με σκοπό την ευτυχία.

2.3.2 Η Θεωρία

Αναφέρονται οι βασικές αρχές της Επικούρειας φιλοσοφίας, που μπορούν να γίνουν εύκολα κατανοητές, λόγω του βίντεο που έχει προηγηθεί
Η ηδονή (pleasure) ως σκοπός της ζωής σε αντίθεση με την αρετή (Η φιλοσοφία του Στωικισμού έχει προηγηθεί ώστε να είναι δυνατή η σύγκριση των δύο)
Επαναπροσδιορισμός της ηδονής (σημερινή και Επικούρεια σημασία)
Αποφυγή (κενών) επιθυμιών οδηγεί στην ηδονή
Απελευθέρωση από προκαταλήψεις/ δεισιδαιμονίες (προκαλούν φόβο)
Ο κόσμος αποτελείται από άτομα και κενό (σύγχρονη θεωρία της Φυσικής- αναφορά στον νομπελίστα Φυσικό R. Feynman και τη δήλωσή του για τα άτομα και το κενό)
Δεν υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο (η ζωή συνδέεται με την αίσθηση)

2.3.3 Η αυτάρκεια ως αγαθό

«Θεωρούμε την αυτάρκεια μεγάλο αγαθό, όχι για να μένουμε ευχαριστημένοι πάντοτε με τα λίγα, αλλά για να μπορούμε, όταν δεν έχουμε πολλά, να μένουμε ευχαριστημένοι με τα λίγα, με την πεποίθηση ότι τη μεγαλύτερη ηδονή από την πολυτέλεια την αποκομίζουν εκείνοι που την έχουν λιγότερο ανάγκη και ότι κάθε τι φυσικό το αποκτά κανείς εύκολα, ενώ το μάταιο δύσκολα. Τα λιτά φαγητά μας δίνουν την ίδια ηδονή με τα πλούσια γεύματα, όταν έχει εξαλειφθεί όλος ο πόνος της έλλειψης. Ψωμί και νερό δίνουν τη μεγαλύτερη ηδονή, όταν προσφερθούν σε κάποιον που τα έχει ανάγκη. Το να συνηθίσει λοιπόν κανείς σε απλή και όχι πολυδάπανη διατροφή βελτιώνει την υγεία και κάνει τον άνθρωπο ακούραστο στις υποχρεώσεις της ζωής˙ και όταν πότε πότε μας δίνεται η ευκαιρία για πολυδάπανες απολαύσεις, μας κάνει να αντιμετωπίσουμε χωρίς φόβο τις μεταστροφές της τύχης.» (Διογένης Λαέρτιος 10. 130-1)

Ένα θέμα είναι σημαντικό για τους εφήβους είναι η έννοια της αυτάρκειας σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής που αποτελεί προϋπόθεση για την ευτυχία. Οι αντιρρήσεις που αφορούν την πλουσιοπάροχη ζωή συζητούνται στο σημερινό πλαίσιο του καταναλωτισμού, του σκοπού της απόκτησης αγαθών στο ατέρμονο κυνήγι της ευτυχίας.

Οι ερωτήσεις που τίθενται ως θέμα συζήτησης είναι οι εξής:

Ποια είναι η πηγή των επιθυμιών μας σήμερα;
Τι είναι αυτάρκεια (self-sufficiency);
Η έννοια της αυτάρκειας είναι συμβατή με την εποχή μας;

2.3.4 Ο φόβος του θεού και του θανάτου

Ο φόβος του θεού και του θανάτου είναι κεντρικές έννοιες της Επικούρειας φιλοσοφίας, ως εκ των ων ουκ άνευ για μια ευτυχισμένη και ατάραχη ζωή. Οι μαθητές δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την ιδέα του θανάτου, η οποία είναι αλληλένδετη με την ιδέα του θεού, καθώς η έννοια της μετά θάνατον ζωής είναι συνυφασμένη με τις θρησκείες. Επιπλέον, η έννοια του θεού μπορεί να αποτελέσει την αφορμή για την έννοια της Επιστήμης και τον ρόλο της στην καθημερινή ζωή, καθώς απαλλάσσει από δεισιδαιμονίες και ψευδείς δοξασίες.

Η ιδέα του θανάτου ως ανυπαρξίας προκαλεί φόβο; Γιατί ναι/όχι;
Ο θεός μπορεί να επεμβαίνει στα ανθρώπινα δρώμενα και να τα αλλάζει;
Ο θεός μπορεί να αλλάξει τους φυσικούς νόμους; Γιατί ναι/όχι;

2.4 Β΄ Γυμνασίου: Οι θεωρίες της ευτυχίας

Επίκουρος: Η ηδονή

Στη Β΄ Γυμνασίου αναλύονται οι θεωρίες της ευτυχίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Έχουν προηγηθεί οι θεωρίες των Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη και των Στωικών. Η θεωρία του Επίκουρου είναι η τελευταία που συζητείται. Η ηδονή είναι ο σκοπός της ζωής για τον Επίκουρο:

«Και για αυτό λέμε ότι η ηδονή είναι η αρχή και το τέλος της ευτυχισμένης ζωής (μακαρίως ζῆν) γιατί αυτήν τη θεωρούμε πρώτο και συγγενές αγαθό, και από αυτήν ξεκινούμε κάθε επιλογή (πᾶσαν αἵρεσιν) και αποφυγή, και σε αυτήν καταλήγουμε έχοντας σαν κανόνα τα συναισθήματα για να κρίνουμε κάθε αγαθό.» (Διογένης Λαέρτιος 10. 129)

2.4.1 Η χρησιμότητα της Φιλοσοφίας

Η Φιλοσοφία δεν είναι μόνο άσκηση της σκέψης, αλλά πρέπει να οδηγεί σε καλύτερη ζωή. Πρέπει να συμβαδίζει με τη ζωή για να εκπληρώσει τον σκοπό του ευ ζην.

Μάταιος (κενός) είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος, ακριβώς όπως η ιατρική δεν ωφελεί παρά μόνο όταν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτα, αν δεν απαλλάσσει την ψυχή από τα πάθη της.»
Επικ. Απόσπ. 54 (Πορφυρίου προς Μαρκέλλαν 31)

«Στις άλλες ασχολίες, ο καρπός των προσπαθειών έρχεται αφού αυτές ολοκληρωθούν, ενώ στη φιλοσοφία η γνώση συμπορεύεται με την ευχαρίστηση˙ η απόλαυση δεν έρχεται μετά τη μάθηση. Αλλά ταυτόχρονα υπάρχει η μάθηση και η απόλαυση.»
Επικούρου Προσφώνησις 27

2.4.2 Τετραφάρμακος

Ἄφοβον ὁ Θεός, ἀνύποπτον ὁ θάνατος καὶ τἀγαθόν μὲν εὔκτητον, τὸ δὲ δεινόν εύεκκαρτέρητον.
Φιλόδημος, Προς Σοφιστάς, IV 10-14

Η Επικούρεια Τετραφάρμακος λειτουργεί προληπτικά ως προϋπόθεση της ηδονής. Οι μαθητές είναι ήδη εξοικειωμένοι με πολλά από τα στοιχεία της Επικούρειας φιλοσοφίας, ως εκ τούτου δεν είναι δύσκολη η κατανόησή της. Η επανάληψη, ωστόσο, των βασικών αρχών σε συνδυασμό με τη θεωρία της ηδονής καθιστά εύληπτη τη Φιλοσοφία του Επίκουρου για όσους θέλουν να εντρυφήσουν σε αυτήν, αφού έχουν γνωρίσει τις υπόλοιπες φιλοσοφίες της ευτυχίας.

2.4.3 Ερωτήσεις

Τα προς συζήτηση θέματα προκύπτουν από τις ερωτήσεις:

Ερωτήσεις:

Τι είναι η ηδονή για τον Επίκουρο;
Μπορεί να υπάρξει ηδονή χωρίς πόνο;
Όλες οι ηδονές είναι επιθυμητές ανεξαρτήτως αποτελέσματος;
Πώς μπορεί να αποβληθεί ο φόβος του θανάτου;
Ποια η συνεισφορά της Επιστήμης στην καθημερινή ζωή;
Ποια η συνεισφορά της Φιλοσοφίας στην καθημερινή ζωή;

3. Συμπεράσματα

Η Φιλοσοφία μπορεί να διδαχτεί σε παιδιά. Με ποιον σκοπό όμως; Τα αποτελέσματά της δεν αφορούν απλώς την ακαδημαϊκή επίδοση, όπου εστιάζουν οι περισσότερες έρευνες, ούτε τη συμμετοχή των παιδιών σε συζήτηση, ώστε να κοινωνικοποιούνται και τα πιο ήσυχα παιδιά. Αν και είναι εμφανές ότι πληροί τους παραπάνω σκοπούς, η Φιλοσοφία σε Παιδιά δεν μένει εδώ (οι παραπάνω σκοποί εξάλλου μπορούν να εκπληρωθούν και από άλλα μαθήματα, όπως της Λογοτεχνίας ή της ανάγνωσης Ιστοριών σε μικρές ηλικίες, της θεατρικής αγωγής κτλ.).

Η Φιλοσοφία σε Παιδιά δημιουργεί μια νέα κοινωνία πολιτών που αμφιβάλλει για τη σημερινή Παγκόσμια πολιτική και οικονομική κατάσταση. Μια κοινωνία που θεωρεί τα ανθρώπινα δικαιώματα δεδομένα. Μια κοινωνία που αγκαλιάζει την Επιστήμη αλλά στέκεται κριτικά απέναντι στην ηθική ευθύνη που επιφέρει η αλόγιστη χρήση των επιτευγμάτων της τεχνολογίας. Δημιουργεί μια κοινωνία ευτυχισμένων ανθρώπων, οικολογικά προσανατολισμένων, όπως απαιτούν οι καιροί. Μια νέα κοινωνία ανθρώπων ικανών να αλλάξουν τη σημερινή κοινωνία.

Η Επιστήμη έχει κάνει τεράστια βήματα με εφαρμογή στην πλειονότητα των ανθρώπων. Η Φιλοσοφία πρέπει να εκσυγχρονιστεί για τον ίδιο λόγο: Για να αλλάξει τη ζωή όλων, οδηγώντας τους στην ευτυχία. Και αυτό είναι κάτι που πρέπει να ξεκινήσει από μικρή ηλικία, ώστε να διαμορφώσει αυτόνομες συνειδήσεις. Δηλαδή, να διδάξει την ευτυχία.