Αναγκαιότητα και τυχαίο

Εγείρονται δικαιολογημένα αντιδράσεις όταν δεν γίνεται κατανοητή η σχέση τυχαίου, αναγκαιότητας και τυχαίου αιτιoκρατημένου γεγονότος. Ανάμεσα σε αυτά υπάρχει μια διαλεκτική σχέση που είναι πολύ βασική προκειμένου να κατανοηθούν επιστημονικά όλα εκείνα τα γεγονότα που μας φέρνουν πολλές φορές αντιμέτωπους σε μεταφυσικά ζητήματα ακόμα και εκεί που θα έπρεπε να λέμε τα ίδια ακριβώς.

Στην μυθολογία και στα ιρασιοναλιστικά φιλοσοφικά συστήματα η τύχη είναι η τυφλή και απρόσωπη δικαιοσύνη (μοίρα). Η πίστη στην τύχη συνδέεται με την αστρολογία ενώ οι θρησκείες κάθε τι που δεν μπορούν να εξηγήσουν το αποδίδουν όχι σε ένα τυχαίο γεγονός, αλλά σε ένα θείο σκοπό, στην θεία παρέμβαση. Όμως κανένα γεγονός δεν μπορεί να λεχθεί τυχαίο, αφού για κάθε τι υπάρχει μια αιτία. Όταν όμως οι αιτίες είναι πολλές αδυνατούμε να ακολουθήσουμε τη σειρά των γεγονότων που με τη σειρά τους γίνονται αιτίες για άλλα γεγονότα και ούτω καθεξής! Τότε το αποτέλεσμα λέμε είναι τυχαίο (π.χ. τα μπαλάκια του λόττο). Αν μπορούσαμε να ακολουθήσουμε τις συγκρούσεις, τις συνιστάμενες αυτών που θα προκαλέσουν νέα αποτελέσματα και αυτά σαν αιτίες νέων συγκρούσεων θα μπορούσαμε να φτάσουμε στο τελικό αποτέλεσμα. Όμως αυτό είναι ακατόρθωτο. Γι' αυτό λέμε ότι το αποτέλεσμα είναι τυχαίο.

Αναγκαιότητα είναι αυτό που πρόκειται να προκύψει κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Τυχαίο είναι αυτό που έχει σαν βάση του όχι την ουσία, αλλά την επίδραση άλλων φαινομένων πάνω του. Εκείνων που μπορούν να επιδράσουν ή κάποιων άλλων που δεν περιμέναμε και όμως επιδρούν. Γι' αυτό πρέπει να ξεχωρίζουμε πάντα τις ουσιώδεις (αναγκαίες) ιδιότητες από τις επουσιώδεις που τυχαία βρίσκονται μπροστά τους.

Να πώς ο διαλεκτικός υλισμός έδωσε την επιστημονική αντίληψη της ουσίας και των αμοιβαίων σχέσεων της αναγκαιότητας και του τυχαίου. Το «Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό Λεξικό» λέει ότι «το τυχαίο έχει θεμέλιό του την αναγκαιότητα, είναι μορφή εκδήλωσής της. Πάντα πίσω από το τυχαίο κρύβεται η αναγκαιότητα που καθορίζει την πορεία εξέλιξης στην φύση και στην κοινωνία». Αυτή η αλληλουχία, σύμφωνα με το λεξικό, συντελεί στην «αποκάλυψη της αιτιακής νομοτελειακής αλυσίδας των φαινομένων, βοηθάει την επιστήμη μέσα από τις συμπτωματικές σχέσεις των φαινομένων να ανακαλύπτει την αναγκαία βάση τους».

Όπως έλεγε και ο Μάρξ «η επιστήμη σταματά εκεί που χάνει την ισχύ της η αναγκαία σχέση».

Για να γίνουν όλα αυτά κατανοητά πρέπει να αντιληφθούμε επίσης ότι άλλο πράγμα είναι η αναγκαιότητα και άλλο η αιτιότητα. Ο Μπιτσάκης λέει «Ένα γεγονός που πραγματοποιείται σύμφωνα με την εσωτερική του νομοτέλεια είναι ένα γεγονός αναγκαίο. Αλλά το αναγκαίο πραγματώνεται συχνά μέσα από τυχαία γεγονότα. Το τυχαίο αντίστροφα δεν είναι άρνηση της αιτιότητας. Είναι η διαλεκτική άρνηση της αναγκαιότητας. Ωστόσο, και το τυχαίο πραγματώνεται σαν το συνολικό αποτέλεσμα δυναμικών, άρα αναγκαίων διαδικασιών. Το τυχαίο υπακούει σε νόμους. Οι νόμοι του έχουν την αυστηρότητα των μαθηματικών νόμων. Οι δυναμικοί και οι στατιστικοί νόμοι είναι αντίστοιχα η έκφραση του αναγκαίου και του τυχαίου.

Τώρα και το κερασάκι στην τούρτα για να εμπεδωθεί μία και καλά η άποψη της διαλεκτικής σχέσης αναγκαιότητα και τύχης: Όσοι αδυνατούν να αντιληφθούν την σχέση αυτή δεν μπορούν να κατανοήσουν την βασική θέση της εξέλιξης των ειδών του Δαρβίνου, όταν τόνιζε ότι η ζωή προήλθε από τυχαίες μεταλλάξεις που σαν αναγκαιότητα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις όχι μόνο της εμφάνισης της ζωής αλλά και της εξέλιξής της. Ο Ντώκινς συχνά καταπιάνεται με το ζήτημα αυτό που σαν βιολόγος κατανοεί την αναγκαιότητα της τύχης, όμως αδυνατεί να την εξηγήσει φιλοσοφικά. Πιστεύω να έχετε ακούσει την θεωρία του μπόϊνγκ που κάποιοι αντιδραστικοί «δημιουργιστές» προβάλουν στις απόψεις αυτές για να αντικρούσουν την τύχη στην εμφάνιση της ζωής.

Τέλος, να το κάνω ακόμα πιο λιανά ακόμα και για εκείνους που βαλτωμένοι στον εγωισμό τους αδυνατούν να συλλάβουν την αμοιβαία σχέση μεταξύ αναγκαιότητας και τύχης. Όταν φυσά ο αέρας και παίρνει το σπόρο μακριά, δυο τινά μπορούν να συμβούν. Ή ο σπόρος να πέσει σε πέτρες και να χαθεί αν δεν τον φάει κανένα πτηνό ή θα πέσει σε γόνιμο έδαφος και θα φυτρώσει. Το πού θα πέσει είναι θέμα της τύχης (πολλοί οι παράμετροι εδώ: βάρος σπόρου, δύναμη και κατεύθυνση αέρα και άλλοι) και φυσικά η νομοτελειακή αναγκαιότητα όπου ο σπόρος στο γόνιμο έδαφος αναγκαστικά φυτρώνει. Ποια σχέση λοιπόν κρύβεται πίσω από την διαιώνιση του δέντρου; Πιο πάνω είπαμε ότι στο τυχαίο κρύβεται η αναγκαιότητα που καθορίζει την πορεία εξέλιξης της φύσης, όχι μόνο για την εμφάνιση της ζωής, αλλά και στην κοινωνία, όπου πίσω από τις άπειρες δραστηριότητες των ανθρώπων καθορίζεται η αναγκαία πορεία της εξέλιξης σε όλα τα επίπεδά της!

Τώρα πιστεύω να αντιληφθήκατε γιατί η αναγκαιότητα δρα μέσα από ένα απέραντο πλήθος τυχαίων γεγονότων ενώ η ίδια η τύχη εκδηλώνεται τελικά σαν αποτέλεσμα. Γιατί, άλλο είναι το ουσιώδες και άλλο το επουσιώδες. Όμως στο αποτέλεσμα οφείλουμε να το ξεκαθαρίσουμε, εξάγοντας τους νόμους απαλλαγμένους από κάθε παράγοντα που τον διαφοροποιεί.

Αν κάναμε αυτό με συνέπεια δεν έπρεπε ποτέ να μιλήσουμε για θαύμα, αλλά για τύχη που μόνο ουσιώδης δεν είναι στην πρόκληση καθαρά φυσικών και αιτιοκρατημένων φαινομένων!